Մհեր Քումունց Բառի քննություն (թեզիս)
Ա. Բակունց. «Կարմրաքար»
Շատ կածաններ կան, բայց մի լայն ճանապարհ կա և բոլոր կածաններն էլ վերջ ի վերջո գալիս են միախառնվում այդ ճանապարհին, ինչպես Այրումի առուն Մարցա ջրին-Մարցա ջուրն էլ ով գիտե որ մեծ գետին։[/testimonial]
Ա. Բակունցի բառապաշարում բազմաթիվ բառեր կան, որ, կարծում ենք, նոր գրական հայերենի մեջ տարածվել են հենց մեծ գրողի երկերի միջոցով: Դրանցից հաճախականությամբ աչքի է ընկնում կածան բառը՝ ուղի, ճանապարհ, արահետ, նրբուղի, նրբակածան||նրբածական, շավիղ, կոպար||կոպառ, իզ, հղէ և այլն:
Օրինակ՝ «Կարմրաքար» վեպում մոտ 14 անգամ գործածում է այն. «Երևի այդ ակնարկ էր այն մասին, որ Կարմրաքարը շրջապատված էր անտառով, զուրկ էր հաղորդակցության համար միջոցներից և միայն երկու բարակ կածանով էր կապվում արտաքին աշխարհի հետ» (424)[1] և այլն:
Բառի առաջին բացատրությունը ներկայացնում է Գրիգոր Տաթևացին. «Տես զի ոչ միայն ճանապարհ կոչէ՝ որ ամենեցուն է գնալի. այլեւ շաւիղ նուրբ եւ նուազկածան. որ ոչ ամենեցուն է գիտելի»[2]: Կածան բառը ՆՀԲ-ում տրվում է «նուրբ և նեղ անցք»՝ որպես կաճ բառից ծագած բարբառային բառ[3], ինչպես՝ «Եւ նուրբ եւ կածան ճանապարհ է` որպէս կապանք, որ է դժուարինք եւ ահագինք»[4]: Հ. Աճառյանը նշում է բնիկ բառերի շարքում՝ *gwāg՛-[5], որ հանդիպում է հնդեվրոպական ծագմամբ որոշ լեզուներում «ճանապարհ, ուղի, արահետ, անցահուն, ձյան մեջ բացվող արահետ» և այլ իմաստներով[6], ապա վկայում գործածությունը բարբառներում՝ հիշատակելով Սյունիք-Արցախը՝ Արցախում՝ կածան, Գորիսում՝ կէծան: Բարբառագիտական աշխատանքներում նույնպես կածան բառը հիմնականում արձանագրում են Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում[7]:
Չնայած միջնադարյան երկերում այն հանդիպում է, ինչպես՝ «կածան անձուկ»[8], «Սաստիկ զառիվեր, խիստ վտանգաւոր եւ միշտ ահարկու կածան ժեռքարի վրայով», «դժուարատար եւ միանգամայն սոսկալի [է] նեղ կածանն», «վերելակ կածան»[9], այնուամենայնիվ լեզվաբանական աշխատանքներում նշվում է «միայն արևելահայերենին հատուկ[10]» բառերի շարքում: Մինչև Ա. Բակունցը գրականության մեջ նույնպես հանդիպում է Րաֆֆու[11], Մուրացանի[12], Ա. Իսահակյանի[13], Հ. Թումանյանի[14], և հետո ՝ Ե. Չարենցի, Հ. Մաթևոսյանի և այլոց երկերում, բայցևայնպես կարծում ենք, որ այն տարածում է ստացել Ա. Բակունցի միջոցով ոչ միայն արևելահայ, այլև արևմտահայ[15] հեղինակների շրջանում՝ բարբառային ձևից և տարածքից հասնելով գրական հայերենին (կածան բառը նաև շատ է հանդիպում Հ. Սահյանի բանաստեղծությունների մեջ):
Որպես ասվածի հավաստում՝ գանք բարբառախմբում բառիս ունեցած հարցերի քննությանը: Սյունիք-Արցախ բարբառային բառապաշարում գործուն բառերից է կածան-ը, որով բազմաթիվ կազմություններ ու կապակցություններ են ստեղծվել: Կածանը կարևոր նշանակություն ունի տարածքի ճանաչողության համար. ի վերջո դրանք ուղղորդում են դեպի ճանապարհ, որ ավելի մեծ է կածանից. «Շատ կածաններ կան, բայց մի լայն ճանապարհ կա և բոլոր կածաններն էլ վերջ ի վերջո գալիս են միախառնվում այդ ճանապարհին, ինչպես Այրումի առուն Մարցա ջրին- Մարցա ջուրն էլ ով գիտե որ մեծ գետին» (435): Մի զրույց է պահպանվել Սյունիքում, ըստ որի՝ «Եթե ուզում ես հարմար ճանապարհ կառուցել, բաց թող էշին, և նա իր բացած կածանով ճիշտ ու ապահով ճանապարհը կգտնի»[16]: Մի այլ զրույցից իմանում ենք՝ «էշը իր կածանը երբեք չի փոխում»: Կամ ասում են՝ «բոլոր կածաններով չէ, որ կարելի է անցնել»: Կան նաև չարքի կածաններ, որ դառնում են աներթևեկելի (բարբառախմբում՝ քօռ կա/է/ծան), որոնց եթե ծանոթ չես, չպետք է անցնես նրանցով. «Մանուկները գնում են ծանոթ արահետով, մյուս կածանները նրանց անծանոթ են և երկյուղալի» (167): Կածաններով տեղորոշվում են անցանելի վայրերը հատկապես լեռնային շրջաններում: Հենց այդ առումով, հավանաբար, կածան բառը լայն շրջանառություն է ունեցել Սյունիք-Արցախում: Այսօր էլ կան մարդիկ, որ կարողանում են որոշել, թե որ կածանը ո՛ր կենդանին է բացել, իսկ տեղի որսորդների համար կածանները թակարդ դնելու վայրեր են: Ուստի՝ կենդանիների անուններով և կածան բառով բազմաթիվ բաղադրություններ կան, ինչպես՝ ըղվէսկածան «աղվեսի արահետ», որի հարադրական ձևն ունի այլ իմաստ ևս՝ ըղվեսի կածան՝ «նեղ ճանապարհ»: Այս վերջին իմաստին հոմանիշ է մօկնուկէծան բառը, հականիշ՝ կյումըշկածան «լայն ճանապարհ» («Առաջ նեղ կածան էր, բայց քա՜նի-քա՜նի մարդ ծեծեցին ու կածանը մի քիչ լայնացավ, ճանապարհ շինվեց մինչև քաղաք» (438)): Մըրթըկածան բառը մատնանշում է այն ճանապարհը, որը ապահով և անցանելի է. հմմտ.՝ արահետ՝ այր—հետ(ք)[17] («Նրանք իրար ականջի փսփսում էին այն կածանները, որոնցով կարելի էր ավարն անցկացնել ձիավորների օղակից» (541), «Շաղաթաթախ, տրեխներն ու գուլպաները թրջված, չուխայի ծայրերը գոտկում խրած, այդ մարդը այգիների ծանոթ կածաններով գնում էր, վեր նայում՝ ծաղիկների փնջերին ու կեռասի կանաչ գնդիկներին, գետնին նայում, որ տեղ-տեղ ծածկված էր կանաչ տերևներով, ձեռքով տնտղում, շտկում նոր ընկած շիվը, ստուգում՝ չի՞ ջարդվել պատվաստը» (491)): Մըրթըկածան կարելի է հանդիպել վարած դաշտերում՝ արտի մեջ բացված ճանապարհը՝ վըրըկէծան, անտառներում՝ կտրած ծառերից ու ճյուղերից բացված արահետ՝ ծըմըկկէծան («Նրա աչքերը ծանր ու մինչև բերանը ճոթ ու կտորով լցված խուրջինների վրա էր, որ տերերը կապում էին սարի կանաչից կայտառացած ձիերի գավակին և անտառի կածանով գնում հարսներին ու մանուկներին ուրախացնելու «Հիբան քիրվայի» որդիների պարգևած փոքր թաշկինակներով, մեջը լի մրգեղեն, կամ գունավոր ու կլոր սապոններով, որ հատկապես նրանք պահում էին նվերների համար» (454)), լեռներում ու ձորերում՝ քար ու թփից ազատված կածանը՝ սըրըկածան և քըրըկածան: Եթե այս վերջինը գործածվում է ժայռոտ մասերում քարերի վրայով անցնելու տեղ-կածան նշանակությամբ, ապա քարավազ բառը գետի վրայով անցնելու համար հարմարեցված քարերի շարք-կածանն է: Այս վերջինին համանիշ է քըրըկապան (այլև քարկապ՝ «քարհանգույց»): Նկատում ենք, թե բարբառախումբը որքան անվանումներ ունի ճանապարհ-կածան-արահետ բառախմբի շրջանակում:
Վերոնշյալներից բացի՝ կածան բառով բարբառախումբն ունի նաև այլ կազմություններ՝ սըռնըկածան «ձյունի մեջ բացված կածանը, որ երթևեկից սառչում է, սառած կածան», վընդըկէծան, կըծընահար, կըծընաթակ «բանուկ կածան» («Եվ հենց հասնում էին լեռնաշղթայի փեշերին, ամեն «օյմաղ» ցրվում էր իր պապերի ոտքերով ծեծած կածանով և նորից վրան զարկում սարում թողած նախահայրերի գերեզմանների մոտ» (453)), կըծընալուս «գիշերով երևացող այն լույսը, որով արահետն է նշմարվում»[18], կըծընպիլօր||կէծանպուլօր, կէծանհիլօր «1. կածանի շրջադարձը, 2. զիգզագ», որին բարբառախմբում անվանում են նաև կըռըպատէր, ծըլկածան||ծալկածան՝ ծըլվըծալ կածան («Տնից խանութ գնացող կածանը կեռմաններով իջնում էր, անցնում բարակ ձորակն ու միանում փողոցին» (440)), կուճիր կէծան (Արց.՝ կօտըր կածան) «1. կարճ արահետ»:
Բնագրային բազմաթիվ օրինակներից էլ նկատելի է դառնում, որ Ա. Բակունցը տուրք է տվել ոչ թե գրական լեզվում տարածված արահետ բառին, որ «Կարմրաքարում» օգտագործվել է ընդամենը 4 անգամ, այլ բարբառում հնուց պահպանված կածան բառին, որի միջոցով բարբառախմբում կազմված շատ արտահայտություններ և հասկացություններ վեպում դրսևորվել են բառակապակցական միջոցներով:
[1] Օրինակները քաղված են՝ Ա. Բակունց, Երկեր, Ե., 2009:
[2] Գրիգոր Տաթեւացի, Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր, [ԾԴ]: Գրաբարի օրինակները քաղել ենք «Հայ Մատենագրութեան թուանշային գրադարան»՝ http://www.digilib.am կայքէջից /այսուհետև՝ Հ.մ.թ.գ./:
[3] Աւետիքեան Գ., Սիւրմէլեան Խ., Աւգերեան Մ., Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, Հատ. I, Վենետիկ, 1836-1837, էջ 1035:
[4] Հ.մ.թ.գ., Յակոբ Ղրիմեցի, Տոմարագիտական աշխատութիւններ [36]:
[5] Աճառեան Հ., Հայերէն արմատական բառարան, Հատ. 2, Ե., 1926, Էջ 487:
[6] Այս մասին առանձին բառահոդվածը կարելի է տեսնել՝ Lidén E., Armenische Studien, Wald. Zachrissons, Göteborg, 1906, s. 73.
[7] Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, ՀՀ ԳԱԱ Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, Հատ. 3, Ե., 2004, Էջ 20, Աճառեան Հ., Հայերէն գաւառական բառարան, Թիֆլիս, 1913, Էջ 540, Սարգսյան Ա., Ղարաբաղի բարբառի բառարան, Ե., 2013, էջ 328:
[8] Հ.մ.թ.գ., Ալիշան Ղեւոնդ, Սիսուան [34]:
[9] Հ.մ.թ.գ., Բարխուդարեանց Մակար եպիս., Արցախ [ԺԳ.]:
[10] Պապիկյան Ս., Արևմտահայերենի կրոնական բնույթի որոշ բառերի մասին, Գիտական նյութերի ժողովածու, ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, Ե., 2.06, էջ 289:
[11] «Ճանապարհը, եթե կարելի է նեղ գեծանը ճանապարհ կոչել, տարածվում էր Գեղվա գետի աջ եզերքի վրայով» (Րաֆֆի, «Դավիթ Բեկ»):
[12] «Ապա իջանք ձորի եզերքը, ուր մի նեղ կածան գնալով հակվում էր դեպի անդունդը» (Մուրացան, «Խորհրդավոր միանձնուհի»)
[13] «Ձյունն եկավ, ծածկեց / Ուղի ու կածան» (Իսահակյան Ա., «Ցավաց սիրտս երգեր հյուսեց»):
[14] «Կարմիր շորով մի խիզան / Ընկավ ձորը, մի կածան» (Հ. Թումանյան, «Մարո»):
[15] «Ու դարձեալ, կածան — կածան, ամէն մէկ գեղի կռնակէն, ուրիշ անցքեր դէպի լեռը` իջնելու համար միւս երեսը, դէպիԵալովայի ծովախորշը, ուրկէ ամէն օր բեռնաբարձ առագաստանաւեր աւազ, պտուղ կը փոխադրէինՊոլիս» (Հ. Օշական, «Մնացորդաց»):
[16] Այս և մյուս զրույցները անձամբ եմ լսել ծննդավայրում:
[17] Մարդակածան և արահետ բառերի զուգահեռները տե՛ս՝ Martirosyan H., Etymological dictionary of the Armenian inherited lexicon, Leiden, Boston, 2010, p. 126:
[18] «Լուսակածան» բառը նշվում է հայերենի նորաբանությունների մեջ (թարգմ.): Այս մասին տե՛ս՝ Նոր բառեր, պրակ, ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, Ե., 2016, էջ 56:
