Գորիսի մտավորականության շրջանում յուրահատուկ դեր ունի ՍՈԻՐԵՆ ԲԱԽՇԻԻ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ: Ու եզակի մարդկանցից է, որ ճանաչում ու արժևորում է ժամանակը… Երբեք չվրիպեց գործի ու ժամանակի զուգահեռության մեջ. դա սերը կյանքին ու աշխարհին նվիրելու ամենամեծ արժեքն է, որ թույլ չի տալիս վրիպել, լինել ձանձրալի ու չպահանջված: Հիմա քաղում է իր իմաստնության բերքը և բաժանում քաղաքի ու գյուղի պատմությանը, ծեսերի ու ավանդույթների վերապրումին, տոհմերի հիշատակումին, մարդկությամբ արժևորված ու երբևէ մոռացված տեղավայրերին…. Հիշատակումների շատ խոսք ունի Սուրեն Վարդանյանը, ու դեռ Աստծո կամոք պիտի կարոտենք նոր խնամքով գրված մեր ու անցած օրերի իրական հեքիաթներին…

Այնպես կարո՛տ էի այս խոսքիս, որ երախտիքով եմ ասում, սրտով ու խոնարհումով… Ու ասացի… Շնորհակալությունս հայտնելու ու իրապես մարդ որակը արժևորեու սրտիս պարտքերից մեկն էլ տվեցի… Չնայած հետո պիտի մտաբերեմ, թե էլ ինչքան բաներ կար ասելու, բայց չասացի…Բան չկա, այն, ինչ հիմա մտքիս ուժգնությունից չի գալիս, հետո կգա նրան մեծարելու պահանջից՝ սահուն ու դարձյալ ինքնաբուխ, երբ սրտատրոփ սպասենք նոր գրքի, նոր խոսքի ու ազգագրումի…

Ընթերցողին ենք ներկայացնում հեղինակի Գորիսի տարածաշրջանի տոհմանուններին վերաբերող աշխատանքը: Տեսե՛ք՝ ինչ կարևոր գործ է արված…

ՍՈԻՐԵՆ ԲԱԽՇԻԻ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ ծնվել եմ 1946թ. օգոստոսի 24-ին Գորիսի շրջանի Տանձատափ գյուղում: Ավարտել է Տաթևի միջնակարգ դպրոցը, ապա սովորել Երևանի անասնաբուծական-անասնաբուժական ինստիտուտում: Այն ավարտելուց հետո ծառայել է խորհրդային բանակի օդադեսանտային ուժերում: Աշխատել է  կոմերիտմիության Գորիսի շրջկոմում որպես հրահանգիչ, բաժնի վարիչ, ապա ՀԿԿ Գորիսի շրջկոմում հրահանգիչ, բաժնի վարիչի տեղակալ, բաժնի վարիչ, շրջկոմի քարտուղար, երկրորդ քարտուղար, առաջին քարտուղար: Երևանի պետական համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը ավարտելուց հետո աշխատել է Գորիսի «Ագրոբանկում», ապա «Թամամ» արտադրական կոոպերատիվում`որպես իրավախորհրդատու:Աշխատել է Գորիսի միջշրջանային դատախազի օգնական, Սյունիքի մարզի դատախազի տեղակալ:

Ունի երեք զավակ և հինգ թոռ:

Պատրաստել և հրատարակել է հայրենի ծննդավայրին նվիրված «Հնավուրց Տանձատափ»-ը, «Գինին ու գինեկռիվը Գորիսում» աշխատանքները:

Մ. Քումունց

 

ՏՈՀՄ ՀԱՍ­ԿԱ­ՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳՈ­ՐԻ­ՍԻ

ՏԱ­ՐԱ­ԾԱՇՐ­ՋԱ­ՆԻ ՏՈՀ­ՄԵ­ՐԻ ՄԱ­ՍԻՆ

­Տոհ­մը հան­րա­գի­տա­րա­նային ձևա­կերպ­մամբ` իր ծա­գու­մը մի գծով (մայ­րա­կան կամ հայ­րա­կան) տա­նող, միև­նույն նախնուց (ի­րա­կան կամ առաս­պե­լա­կան) սե­րած լի­նելու ինք­նա­գի­տակց­մամբ մարդ­կանց խումբ է:

Ինչ խոսք, սո­ցիալա­կան այդ երևույ­թի գի­տա­կան կամ մաս­նա­գի­տա­կան վերլուծությունն իմ մտահ­ղացու­մից դուրս է: Ուղ­ղա­կի ինձ հե­տաքր­քրում է, սր­տիս մոտ է այս թե­ման: Եվ մեր մի­ջա­վայրում էլ շատ են նրանք, ով­քեր ուսում­նա­սիրում են իրենց տոհ­մի ծագու­մը, զար­գացու­մը, պատմությու­նը, կազմում տոհ­մա­ծա­ռեր, կա­տարում գրառում­ներ և այլն. մղում, որ ծնվում է ամեն մի ան­հա­տի հետ: Սրա­նից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ տոհմն իր կար­ևոր տեղն ու նշա­նակությունն է ունե­ցել մարդ­կային հա­սա­րակու­թյան զար­գաց­ման ամբողջ ըն­թացքում և հի­մա էլ շարու­նակում է պահ­պա­նել դրանք: Տոհ­մի կան­չը իրա­կան, նաև հո­գե­բա­նա­կան, զգացմուն­քային առանձ­նա­հատուկ իրողություն է, որ մարդ խո­րա­պես կրում է իր մեջ: Դրսևորվելով և ուժգնանալով` այն արթնացնում է ազ­գա­սիրու­թյունը և հայ­րե­նա­սիրու­թյունը հա­մա­մարդ­կային ար­ժեք­նե­րի տիրույթում:

Հան­րա­հայտ է, որ ազ­գի առա­ջաց­ման ու ձևա­վոր­ման մեջ վճ­ռո­րոշ դեր ունեն տոհ­մե­րը (նաև` ըն­տա­նիք­ներն ու գեր­դաս­տան­նե­րը): Բայց մտա­ծել, թե ազ­գի կազ­մա­վորու­մից հե­տո տոհ­մե­րը (այ­սօր­վա մեր ըն­կալ­մամբ եղած տոհ­մե­րի մա­սին է խոս­քը) այլևս անե­լիք չու­նեն կամ չու­նեն որ­ևէ նշա­նա­կու­թյուն` լիովին սխալ կլի­նի: Այ­սօր էլ տոհ­մե­րը հա­սա­րա­կա­կան կառուց­ված­քի խիստ ան­հրա­ժեշտ և շատ էա­կան տարր են: Դա հատ­կա­պես վե­րա­բերում է հայ իրա­կանու­թյա­նը: Տոհ­մե­րից են սնվում ողջ ազ­գայինն ու կա­տա­րյա­լը, նրանց մեջ են ամ­փոփ­ված դրանց ակունք­նե­րը:

Ա. Բակուն­ցի «Կյո­րես» վի­պակում հետևյալ հատ­վածը կա. «Ե­թե մի այդ­պի­սի հին կյո­րե­սեցու հարց­նեիր, թե ինչ ազ­գից ես, նա կա­սեր տոհ­մի ան­ունը` Ավե­տանց, Շալունց, Բակունց և ո՜վ գի­տի ինչ­պի­սի ան­ուն­ներ, որով­հետև նրանց լեզ­վով ազգ նշա­նակում է տոհմ, գեր­դաս­տան, տուն, որի բո­լոր ան­դամ­ներն իրար հետ կապ­ված են արյան կա­պով»:

Պար­զո­րոշ է, որ ժո­ղովուրդն իր հա­վա­քա­կան գի­տակցու­թյամբ լր­ջագույն տեղ է տա­լիս տոհ­մին, գեր­դաս­տա­նին, ըն­տա­նի­քին, առանց որոնց ազ­գը պատ­կե­րաց­նել հնա­րա­վոր չէ: Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջա­նի հա­մայնք­նե­րից ստա­նա­լով տոհ­մե­րի ցու­ցակ­նե­րը` ուշադրությունս գրա­վեց Վե­րի­շե­նի գյու­ղա­պե­տա­րա­նի աշ­խա­տա­կազ­մի ղե­կա­վար, բո­լո­րի, նաև իմ հար­գան­քը վայելող Արթուր Շալուն­ցի ներ­կա­յաց­րա­ծը: Ցու­ցա­կի վերջում նա ծա­նո­թագ­րել է.

1. Վե­րի­շե­նի բնիկ տոհ­մե­րը տոհմ ան­վանու­մով են,

2­. Ոչ բնիկ, բայց մեծ ըն­տա­նիք­նե­րը` նշ­ված են գեր­դաս­տան ան­վանու­մով,

3. Ոչ բնիկ փոքր ըն­տա­նիք­նե­րը` ըն­տա­նիք ան­վանու­մով: ­

Ոչ բնիկ ան­վան­ված­նե­րը այլ տե­ղե­րից եկած և Վե­րի­շենում մշ­տա­պես բնակություն հա­տա­տած­ներն են: Նրանց մեջ գեր­դաս­տան կազ­մած­նե­րը ավե­լի վաղ են եկել այս­տեղ ու ար­դեն հասց­րել են ճյու­ղա­վոր­վել. հեռու չէ այն օրը, երբ նրանք կդառ­նան տոհ­մեր: Օրի­նակ` Բաղ­դա­սա­րյան գեր­դաս­տա­նը թերևս իր նախնու ան­ունով կոչ­վի Յախշուն, Դա­նիելյան գեր­դաս­տա­նը` Դա­նիելանց և այլն: ­

Ոչ տե­ղա­ցի ըն­տա­նիք­նե­րը Վե­րի­շենում նոր հաս­տատ­ված­ներն են, սա­կայն դեռևս չեն հասց­րել ճյու­ղա­վոր­վել այն­քան, որ հա­մար­վեն նույ­նիսկ գեր­դաս­տան­ներ: ­

Ակն­հա՛յտ է զար­գաց­ման այս ըն­թաց­քը. սրա հա­մար պե­տա­կան որ­ևէ մշակ­ված օրենք չկա, չի կի­րառվում օրենսդ­րա­կան ոչ մի ակտ, բայց սա կար­գա­վոր­ված է սո­վորույ­թի նոր­մե­րով: Այս­պի­սի կար­գա­վորում­նե­րը մարդկու­թյան մշ­տա­կան ուղե­կից­ներն են և շատ բան են նշա­նակում:

Բեր­ված օրի­նա­կը նաև վկայում է, որ տոհ­մի առա­ջաց­ման ու զար­գաց­ման ըն­թացքն անընդ­հատ է, ան­կախ նրա­նից` այն ձևա­վոր­վել է հա­զա­րա­մյակ­նե՞ր, թե՞ հարյուր տա­րի առաջ: Սա էլ, հա­սա­րա­կա­կան մյուս երևույթ­նե­րի նման, զար­գաց­ման ան­սահ­ման հնա­րա­վորություն­ներ ունի և պետք է հա­մա­պա­տաս­խա­նի ժա­մա­նա­կի, ինչ­պես նաև հե­տապնդ­վող նպա­տա­կի պա­հանջ­նե­րին` նո­րո­գելով ազ­գի դի­մա­գի­ծը:

Տոհ­մե­րի ձևա­վոր­ման, այս­պես ասած` ծնն­դի, ինչ­պես նաև ներ­քին բո­վան­դակու­թյան հա­մար շատ կար­ևոր է ժա­մա­նա­կա­մի­ջո­ցը: Գաղտ­նիք չէ` ինչ­պես անցյալում, այն­պես էլ հի­մա, մի­ջազ­գային տարու­բերում­նե­րի հետ կապ­ված, եթե որ­ևէ ժո­ղովուրդ, էթ­նիկ խումբ այլ տեղ է քշվում­, ան­կաս­կած, ունենում է մարդ­կային զգա­լի կորուստ­ներ, կորցնում նաև ըն­տա­նե­կան, տոհ­մային, ազ­գային շատ որակ­ներ ու սո­վորույթ­ներ, ավան­դույթ­ներ, նյու­թա­կան, հոգ­ևոր մասունք­ներ: Թեև մեր ժո­ղովրդի կյանքում եղել են նման բազում դր­վագ­ներ, նա ապ­րել է անա­սե­լի ծանր պայ­ման­ներում, այդու­հան­դերձ կա­րո­ղա­ցել է դի­մա­կայել բո­լոր ահա­վիրք­նե­րին, հաս­նել այ­սօր­վան` շատ բա­նով իր ազ­գային ներ­քին կառուց­ված­քի և դրա կենսու­նա­կու­թյան շնոր­հիվ: ­

Որ­քան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը խա­ղաղ լի­նի, այն­քան ըն­տա­նի­քի, գեր­դաս­տա­նի և տոհ­մի կա­յացում­նե­րը ակ­տիվ կլի­նեն:

Իմ խոս­քը Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջա­նի տոհ­մե­րի մա­սին է, որոնք, ան­կաս­կած, ունեն հարուստ ինքնություն: Տես­նենք, թե ընդ­հանուր առ­մամբ ինչ­պի­սի ժա­մա­նա­կային մի­ջա­վայրում են դրանք ձևա­վոր­վել: ­

Ազ­գագ­րա­գետ Ստ. Լի­սի­ցյա­նը «Զան­գեզու­րի հայե­րը» աշ­խատու­թյան մեջ գրում է. «Ար­շակու­նի թա­գա­վոր­նե­րի օրով և հա­ջորդ` մարզ­պա­նա­կան շր­ջանում Սյու­նիք-Սի­սա­կա­նի այն մասում, որն այժմ կոչվում է Զան­գեզուր, հայ տար­րը տե­ղա­փոխու­թյան չի են­թարկ­վել, և նրա առա­ջաց­ման մեջ մաս­նակ­ցած առան­ձին էթ­նիկ խմ­բե­րը պի­տի կա­րո­ղա­նային վերջ­նա­կա­նա­պես միաձուլ­վել` կորց­նե­լով ամ­բող­ջո­վին իրենց տար­բեր ծագ­ման հի­շողություն­նե­րը: Արա­բա­կան տի­րա­պե­տու­թյունն էլ գրե­թե ոչ մի փո­փոխություն չմտց­րեց նրա ազ­գագ­րա­կան բնույ­թի մեջ:

…Մինչև այ­սօր էլ Զան­գեզու­րի գյու­ղերում, հի­շե­լով Լանկ Թամու­րի ան­ունը` նրա ան­վան հետ են կապում գա­վառում կա­տա­րած ավե­րածություն­ներն ու ջար­դե­րը: Սա­կայն ինչ­քան էլ մեծ լի­ներ թե՛ տեղում կո­տո­րած, և թե՛ տե­ղա­հան­ված հայե­րի թի­վը, ան­շուշտ, այս գա­վա­ռը ավե­լի քիչ է վնաս­վել Լանկ Թամու­րի վայ­րագություն­նե­րից Հա­յաս­տա­նի այլ մա­սե­րի հա­մե­մատու­թյամբ: Այս­տեղ թե՛ իշ­խա­նա­կան տնե­րը և թե՛ եկե­ղե­ցա­կան կազ­մա­կերպությու­նը պահ­պան­վե­ցին առանց ավե­լի մեծ խան­գարում­նե­րի: Այս եզ­րա­կացու­թյա­նը պետք է հան­գել, նկա­տի ունե­նա­լով այն, որ Սի­սա­կանում-Զան­գեզուրում այսու­հետև էլ ուժեղ էր մնում մե­լի­քա­կան-ֆեոդա­լա­կան իշ­խանությու­նը»[1]: ­

Ան­վա­նի ազ­գագ­րա­գե­տը միաժա­մա­նակ նշում է, որ Շահ Աբա­սի 1605-1606 թթ. մեծ տե­ղա­հանու­թյան ժա­մա­նակ ոչ միայն Զան­գեզու­րի և Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղի հայ բնակչությու­նը չի պա­կա­սել, այլև նույ­նիսկ որոշ չա­փով ավե­լա­ցել է: ­

Այս հա­մա­ռոտ ան­դրա­դար­ձը ցույց է տա­լիս, որ Զան­գեզուրում, այդ թվում` Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջանում, հայ բնակչությու­նը մշ­տա­պես նս­տա­կյաց է եղել, պահ­պա­նել է իր կեն­ցա­ղա­վարությու­նը, սո­վորույթ­նե­րը, ավանդույթ­նե­րը և զար­գաց­րել դրանք: ­

Այս ամե­նից դուրս չէր կա­րող լի­նել ըն­տա­նի­քը, գեր­դաս­տանն ու տոհ­մը: Դրա վկայությունն է առ­կա հարուստ տոհ­մա­բանությու­նը Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջանում, Սի­սիանում ու Կա­պանում:

Ե­թե օտար նվա­ճող­նե­րի դա­րա­վոր լծի տակ մեր ազ­գայի­նը շատ է տու­ժել, ապա տոհ­մայի­նը` որ­պես ինչ­-որ չա­փով քո­ղարկ­ված, հա­սա­րակու­թյան խորքում կա­րո­ղա­ցել է պահ­պան­վել, ան­գամ զար­գա­նալ` հատ­կա­պես Գո­րիսում, ին­չը նկա­տե­լի է նաև այ­սօր: Բա­վա­կան է նշել, որ Գո­րիս քա­ղաքում, Տաթև, Տեղ, Խն­ձո­րեսկ, Խնա­ծախ գյու­ղերում (նաև` Սի­սիանի, Կա­պա­նի տա­րա­ծաշր­ջան­ներում, ԼՂՀ-ում) հի­մա էլ ապրում են մե­լի­քա­կան տոհ­մե­րի շա­ռա­վիղ­ներ, այ­սինքն` շարու­նակվում են այդ տոհ­մե­րը: Ժա­մա­նա­կի առու­մով` խոս­քը վե­րա­բերում է մի քա­նի հարյու­րա­մյա­կի: Նրանց ներ­կա­յացու­ցիչ­նե­րը հպար­տու­թյամբ են ար­ձա­նագրում իրենց ծագու­մը և սերունդ­նե­րին փո­խանցում հի­շողություն­ներ ու պատ­գամում, որ եր­բեք չկորց­նեն: Սա բնո­րոշ չէ միայն մե­լի­քա­կան տոհ­մե­րին, յու­րա­քանչյուրն էլ հպար­տանում է իր տոհ­մի պատմու­թյամբ, նրա մեջ տեսնում ամե­նահ­զորն ու ուժե­ղը, ամե­նա­լավն ու մարդ­կայի­նը:

­Տոհ­մը պետք է դի­տել որ­պես բա­ցար­ձակ ար­ժեք, որից առա­ջանում է ազ­գային ընդ­հանու­րը` ամե­նադ­րա­կան և ամե­նա­անհ­րա­ժեշտ գծե­րով: Կարծում եմ, սա ան­վի­ճե­լի է, հա­մե­նայն դեպս` ես սրանում խորապես հա­մոզված եմ: Էլ ին­չո՞վ բա­ցատ­րել, որ գիտու­թյան, տեխ­նի­կայի ֆան­տաս­տիկ զար­գաց­ման մեր ժա­մա­նակ­ներում գյու­ղա­կան բո­լոր բնա­կա­վայ­րերում տոհ­մա­կան զգա­ցողությու­նը ոչ միայն պահ­պանվում է, այլև` ուժե­ղանում: Սա գա­լիս է ասելու, որ հա­սա­րա­կա­կան տվյալ երևույ­թը ոչ միային եր­բեք դուրս չի մղ­վելու մեր իրա­կանությու­նից, այլև, ընդ­հա­կա­ռա­կը, արժ­ևոր­վելու է նո­րո­վի:

Ա­ռանց չա­փա­զանցու­թյան` տոհ­մե­րը շարու­նակում են վճռո­րոշ դեր ունե­նալ ցան­կա­ցած հա­մայն­քի կյանքում. սկ­սած սո­վո­րա­կան առօ­րյա զբաղմունք­նե­րից` վեր­ջաց­րած տե­ղա­կան ինք­նա­կա­ռա­վար­ման ձեռ­նարկում­նե­րով: ­

Ինչ­պես ասա­ցի, տոհ­մե­րի ձևա­վոր­ման հա­մար երկ­րում կամ որո­շա­կի տա­րածքում խա­ղաղ և տևա­կան կյան­քը պար­տա­դիր պայ­ման է, այ­լա­պես շղ­թան կընդ­հատ­վի ըն­տա­նիք-գեր­դաս­տան հատ­վածում, որի օրի­նակ­նե­րը մե­զանում շատ են:

Ինչ­պի­սի՞ բնա­կա­վայ­րերում են ձևա­վորվում տոհ­մե­րը. միան­շա­նակ` գյու­ղա­կան: Բնա­կա­նա­բար, այլ կերպ մեկ­նա­բա­նող­ներ էլ կլի­նեն: Բայց փոր­ձեմ հիմ­նա­վո­րել իմ ասա­ծը:

­Մար­դիկ ապրում են գյու­ղերում ու քա­ղաք­ներում: Դա­սա­կան իմաս­տով` Եր­ևա­նից բա­ցի, Հա­յաս­տա­նի մնա­ցած բո­լոր քա­ղաք­ներն իրենց նիստու­կա­ցով, փոքր չա­փե­րով (նույ­նիսկ Գյում­րին և Վա­նա­ձո­րը), իրար հետ շփ­վելու, մի­մյանց ճա­նա­չելու մշակույ­թով, կեն­ցա­ղով և այլ­ևայլ հա­րա­բերություն­նե­րով գյու­ղա­կան են: Եվ պա­տա­հա­կան չէ, որ գյու­ղա­կան հա­մայնք­նե­րի հետ այս քա­ղաք կոչ­ված­ներում էլ կան հարուստ տոհ­մային ավանդույթ­ներ, ասել է թե` նրանցում էլ տե­ղի են ունե­ցել և տե­ղի են ունենում տոհ­մե­րի կազ­մա­վոր­ման ու զար­գաց­ման գոր­ծըն­թաց­ներ: Երկ­րորդում եմ` տոհ­մաս­տեղծ­ման հա­մար պա­րարտ հողն ու ան­հրա­ժեշտ, միան­գա­մայն առանձ­նա­հատուկ պայ­ման­նե­րը ավե­լի շատ գյու­ղա­կան մի­ջա­վայ­րին են բնո­րոշ:

Ու­րեմն` թե՛ տոհ­մի, թե՛ ազ­գի առա­ջաց­ման, կազ­մա­վոր­ման ողջ գոր­ծըն­թա­ցը պետք է կա­պել գյու­ղա­կան մի­ջա­վայ­րի հետ: Դրանց սկիզ­բը` ար­մա­տը ան­վի­ճե­լիորեն գյուղում է: Գու­ցե հե­տո այս երևույ­թի (հատ­կա­պես` ազ­գայի­նի) վեր­նա­շեն­քային մա­սի լիովին ու լիար­ժեք ձևա­վոր­մա­նը կար­ևոր նպաստ է բերում քա­ղա­քը, որը չի կա­րող դուրս լի­նել տվյալ իրո­ղու­թյու­նից: Չմո­ռա­նանք, որ քա­ղաքն անընդ­հատ հա­մալրվում է գյու­ղից. դրա հա­կա­ռա­կը չի լինում, հատ ու կենտ ըն­տա­նիք­ներ ինչ­-ի­նչ պատ­ճառ­նե­րով կա­րող են գյուղ վե­րա­դառ­նալ, բայց եթե փաս­տե­րը լավ ուսում­նա­սի­րենք, կտես­նենք, որ նրանց ար­մատ­նե­րը այս­տեղ են:

Գյու­ղա­կան տոհ­մին հատուկ է իր ներսում հա­մա­խմբված լի­նե­լը, հա­րա­զա­տա­կան մշ­տա­կան ջերմությու­նը անhատների ու ըն­տա­նիք­նե­րի միջև, փո­խա­դարձ վս­տահությու­նը, փո­խօգնությու­նը և այլն: Գյուղում այս և նման այլ կա­պե­րը գնա­լով ամ­րանում են, մինչ­դեռ քա­ղա­քային մի­ջա­վայրում ճիշտ հա­կա­ռակն է` գե­րիշխում է իրա­րից օտարու­մը:

Տոհմն իր ներ­քին բո­վան­դակու­թյամբ, կառուց­ված­քով և գործու­նեու­թյամբ ամ­բող­ջո­վին դրա­կան հաս­կացություն է: Վե­րը նշ­վա­ծի հետ նա իր ներսում ձևա­վորում է որո­շա­կի մի­ջա­վայր, ակ­տիվ մաս­նակցութուն ունենում հա­սա­րա­կա­կան ընդ­հանուր ձե­ռագ­րի մշակ­մա­նը, հասարակության նկա­րագ­րի կերտ­մա­նը: ­

Այս ամե­նը` ար­դեն ազ­գայի­նի չա­փա­նի­շով, հղկվում, կա­տա­ր­յա­լի է հասցվում և առաջ մղվում քա­ղա­քային մի­ջա­վայրում, առանձ­նա­պես` մայ­րա­քա­ղա­քային: ­

Ազ­գայի­նի ատաղ­ձը` ար­տա­քի­նից ար­դեն որո­շա­կիորեն ձևա­­վոր­ված, առա­ջի­նը տեսնում ենք տոհ­մի մեջ, բայց սա չի նշա­նակում, թե ըն­տա­նի­քի, գեր­դաս­տա­նի մեջ այն չկա: Ընդ­հա­կա­ռակն` տոհ­մը ազ­գայի­նի պատ­կե­րը` ներ­քին թե ար­տա­քին, ստանում է ըն­տա­նի­քից և գեր­դաս­տա­նից, ինչու ոչ` նաև ան­հատ­նե­րից: Տոհ­մի առանձ­նա­հատուկ, վճ­ռո­րոշ նշա­նա­կություն ունե­ցող կող­մե­րից մեկն էլ այն է, որ ծա­վա­լային առու­­մով առա­ջի­նը նա է ար­տա­քի­նից տե­սա­նե­լի ու ըն­կա­լե­լի դարձնում ազ­գայի­նը և ուշադրություն բևեռում նրան:

Տոհ­մե­րը հնա­րա­վորություն են տա­լիս հի­շելու, պահ­պա­նելու և փո­խան­ցելու նախ­նի­նե­րի ան­ուն­նե­րը, որոն­ցով պատ­կե­րացում ենք կազմում, թե հե­ռա­վոր ժա­մա­նակ­ներում ան­վանա­կոչ­ման ինչ­պի­սի առանձ­նա­հատ­կություն­ներ են եղել, որքա­նով են դրանք մաքուր հայ­կա­կան և այլն: Մեր բո­լոր գյու­ղերում էլ կան տոհ­մե­րի ան­ուն­նե­րով դաշ­տա­մա­սեր, բար­ձունք­­ներ, բա­ցատ­ներ, ձո­րեր, ժայ­ռեր ու քա­րափ­ներ, կալ­վածք­ներ, ջրային մա­կե­րես­ներ, գե­տակ­ներ, աղբյուր­ներ և այլն:

­Տոհ­մե­րի պատմու­թյամբ հնա­րա­վորություն է ստեղծ­վում տաս­նա­մյակ­նե­րով, նույ­նիսկ հարյու­րա­մյա­կով իրար կորց­րած արյու­նա­կից ան­ձանց գտ­նել: Հատ­կա­պես հեռա­հա­ղոր­դակցու­թյան և տե­ղե­կատ­վա­կան մի­ջոց­նե­րի զար­գաց­ման ներ­կա պայ­ման­ներում իրա­կան է դար­ձել կա­պեր վե­րա­կանգ­նել աշ­խար­հի ան­գամ ամե­նա­հե­ռա­վոր ան­կյուն­նե­րի միջև:

­Մեր ներ­կա­յաց­րած ամ­փոփ տե­ղե­կան­քից պարզ է դառնում, որ Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջա­նի 25 հա­մայնքում հաշվվում է 976 տոհմ:

Դ­րան­ցից ան­ձի ան­վամբ են 903­-ը (ը­նդգր­կել ենք նաև չվեր­ծան­վող, ան­հաս­կա­նա­լի ան­վանում­նե­րը): Նշ­ված տոհ­մանուն­ներց 26­-ը կնոջ ան­ունով են` 12 հա­մայնքում: Այդ հա­մայնք­ներն են` Ակ­ներ, Բարձ­րա­վան, Խնա­ծախ, Խն­ձո­րեսկ, Խոզ­նա­վար, Խոտ, Կոռ­նի­ձոր, Հար­թա­շեն, Հար­­ժիս, Վա­ղատուր, Վե­րի­շեն, Տան­ձա­տափ, Տեղ, Քա­րահունջ և Գո­րիս:

Կ­նոջ ան­վամբ տոհ­մեր են. Մաշուն, Ըմա­րին` Վե­րի­շեն, Ակ­ներ, Գո­րիս, Շա­խանու­մին` Վե­րի­շեն, Հաշունց` Տան­ձա­տափ, Անն­մա­նին, Վարդուն` Խոտ, Վառուն` Հար­թա­շեն, Թա­ռա­նանց, Նա­նասունց` Տեղ, Գյուլ­ջա­հա­նաց` Կոռ­նի­ձոր, Նանու­խանց, Նու­բա­րանց, Շըհ­նը­բա­րանց (Շահ­նու­բար), Գյուլու­զա­րաց` Խն­ձո­րեսկ, Նա­զա­նին` Վա­­­ղատուր, Խաթու­նին` Խոզ­նա­վար, Լուա­զար­դին, Նազուն, Սա­նա­մին` Գո­րիս և այլն: ­

Ո­րոշ տոհ­մեր ան­վա­նա­կոչ­վել են` հիմք ընդ­ունե­լով դրանց գլ­խա­վո­րի ունե­ցած կոչու­մը, պաշ­տո­նը կամ էլ զբաղմուն­քը: ­

Այդ­պի­սի­նե­րը 28-ն են` 11 հա­մայնքում` Գո­րիս քա­ղաք, Խնձո­րեսկ, Խոզ­նա­վար, Խոտ, Կոռ­նի­ձոր, Հար­թա­շեն, Հար­ժիս, Վե­րի­շեն, Տաթև և Տեղ գյու­ղեր. Դալ­լա­քին (վար­սա­վիր), Իրի­ցին (երեց)` Խոտ, Ճղց­պա­նին (ջ­րա­ղաց­պան)` Վե­րի­շեն, Տեր­տե­րին, Քյոխ­վին` Հար­թա­շեն, Փա­փախչունց (գլ­խարկ կա­րող), Ներկ­րա­րանց (ներ­կա­րար), Գզի­րանց, Կի­զիր Բոզունց` Տեղ, Սնդու­ղաց` Խնա­ծախ, Զար­գա­րին (ոս­կե­րիչ), Ղոջուց (խո­ջա)` Կոռ­նի­ձոր, Տեր-Սի­մո­նաց, Տեր-Վա­նե­սաց` Տաթև, Բա­բա­լա­րանց, Բագունց (բեկ), Դի­լա­քանց, Զար­գա­րանց, Կի­զի­րանց` Խնձո­րեսկ, Միր­զա­բե­կին` Խոզ­նա­վար, Իրի­ցանց` Հար­ժիս, Դա­մուր­չուն (դար­բին), Չոփչուն (բուկ փչող), Կի­զի­րին Ար­սե­նին, Խու­ջին, Բագուն` Գո­րիս: Այս շարքն առանձ­նանում է նաև նրա­նով, որ որոշ տոհ­մանուն­ներում զու­գակցվում են զբաղմունքն ու նրա գլ­խա­վո­րի ան­ունը: Օրի­նակ` Տաթևում` Տեր-Սի­մո­նաց, Տեր-Վա­նե­սաց, Գո­րիսում` Կի­զի­րին Ար­սե­նին, Տեղում` Կի­զիր Բոզունց և այլն: ­

Ըստ ձիր­քի` մեր տա­րածքում ան­վա­նա­կոչ­վել է 7 տոհմ` Խն­ձո­րեսկ, Հար­թա­շեն, Շինու­հայր և Տեղ գյու­ղերում: Դրանք են` Աշուղ Թո­քա­լա­րի` Հար­թա­շեն, Ղա­վալ Բաբուն­ց` Տեղ և Խն­ձո­րեսկ, Աշու­ղանց` Տեղ, Ղա­վա­լին (թմբ­կա­հար)` Շինու­հայր, Աշըղ­մանդունց, Սա­զան­դա­րին` Խն­ձո­րեսկ: Ինչ­պես տես­նում ենք` այս­տեղ էլ աշուղ, նվա­գող­-ե­րա­ժիշտ կոչում­ները զու­գակ­ցվել են ան­ձանց ան­վան հետ, և ան­վա­նա­կո­չվել է տոհ­մը:

­Հաշ­վի առ­նե­լով մարդու ֆի­զի­կա­կան տվյալ­նե­րը` ընդ­գծված ար­տա­քին տես­քը, ուժը կամ դրա հա­կա­ռա­կը, և այլն, տոհ­մեր են կոչ­վել նրա ան­ունով: Այդ­պի­սիք ութն են. Բոզ­տղանց, Քչա­լանց` Սվա­րանց, Սար­վին (շեկ)` Խոտ, Պի­ծա­լա­րի (փոք­րե­րի)` Քա­րա­շեն, Սր­ուանց` Խնա­ծախ, Ար­ջանց, Քյա­լանց, Քյա­լա­հաբունց` Խն­ձո­րեսկ: Ինչ­պես Արջուն­ցը, այն­պես էլ Քյա­լան­ցը, Քյա­լա­հաբուն­ցը պետք է մեկ­նա­բա­նել այդ տոհ­մե­րի ան­վա­նա­դիր­նե­րի ֆի­զի­կա­կան հզոր տվյալ­նե­րով:

­Մեր տա­րա­ծաշր­ջանում տա­րած­ված է շե­կե­րին «Սարու» կո­չելու սո­վորույ­թը:

Զ­գա­լի թիվ են կազմում մա­կան­վամբ, ինչ­պես նաև մա­կան­վան ու ան­ձի իրա­կան ան­վան հա­մակց­մաբ տոհ­մանուն­նե­րը:

Դ­րանք 28-ն են 9 հա­մայնքում: Պատ­կերն այս­պի­սին է` Քոռ Ավա­գին` Վե­րի­շեն, Ղա­րա­բա­գին, Քաքու­լանց` Հար­թա­շեն, Քա­­­չալ­վա­նանց, Հուպու­պանց` Տեղ, Խոյին` Շինու­հայր, Եթի­մաց, Զուգուր­դաց, Հի­լի­վե­րաց` Կոռ­նի­ձոր, Տանձուց, Քա­չալ­մանուց` Տաթև, Ծկե­րանց, Ճպճ­պե­կաց, Մոկ­նանց, Պի­ծի մար­դուց, Քչա­լանց, Կատ­վանց, Բր­ղանուց, Դու­շա­բանց, Կուկ­վանց` Խն­ձո­րեսկ, Կի­ժին` Վա­ղատուր, Վար­պե­տին Խաչուն, Ցքա­տին Գուր­գե­նին, Քա­չալ­մանգուն, Թոթ օտող Բաբուն, Լղա­րին, Բղե­րին, Սու­տի­կին` Գո­րիս:

­Տոհ­մերն ան­վա­նա­կո­չե­լիս եր­բեմն հին սերն­դի ներ­կա­յացուց­չի ան­ունը միաց­րել են նո­րին: Ահա­վա­սիկ` Սա­քուն Կուքուն, Կա­րա­բե­դին Ասրուն` Շինու­հայր, Պռա­կին Թի­վե­սին, Մաքուն Ար­սե­նին` Գո­րիս և այլն:

­Տոհ­մացու­ցակ­նե­րից ակն­հայտ է, որ տար­բեր հա­մայնք­նե­րում կրկնվում են հա­մանուն տոհ­մանուն­նե­րը: Իմ դի­տար­կում­նե­րը բե­րե­ցին այն եզ­րա­կացու­թյան, որ դրանց հիմ­նա­կան մա­սը նույ­նան­ման ան­ուն­ներ կրելու հետ է կապ­ված, մի փոքր մասն էլ այն տոհ­մանուն­ներն են, որ մի հա­մայն­քից մյու­սը տե­ղա­փոխ­ված ան­ձինք իրենց հետ տա­րել են: Օրի­նակ` Քրա­մանց` Տաթևում ու Վե­րի­շենում, Գյագունց, Մանու­չա­րանց, Քոչունց` Տա­թևում և Խն­ձո­րեսկում, Մալուն` Գո­րիսում, Խն­ձո­րես­կում, Վե­րի­շենում, Ակ­ներում և Կոռ­նի­ձորում, Ղա­վալ­բաբունց` Խն­ձո­րեսկում և Տեղում, Բագուն, Շալուն, Մի­րու­մին` Գո­րիսում ու Վե­րի­շենում, Նա­րի­նյան` Տաթևում և Քա­րա­հուն­ջում, Ադունց` Գո­րիսում և Խոզ­նա­վարում և այլն: Հարկ է նշել, որ Գո­րիս քա­ղա­քի, Վե­րի­շե­նի և Ակ­նե­րի տոհ­մանուն­նե­րի համ­ընկնում­նե­րը, որ, ի դեպ շատ-շատ են, պայ­մա­նա­վոր­ված է այս երեք բնա­կա­վայ­րե­րի տոհ­մե­րի միաս­նա­կան բնա­կա­վայ­րով: Նշ­ված գյու­ղե­րի տոհ­մե­րի ան­վա­նա­դիր նախ­նի­նե­րը ապ­րել են Գո­րի­սի ժայ­ռա­փոր տներում և տար­բեր ժա­մա­նակ­ներում մշ­տա­կան բնակու­թյան են մնա­ցել Վե­րի­շենում ու Ակ­ներում, որոնք չա­փա­զանց մոտ են Գո­րի­սին: Աս­վա­ծի լավ օրի­նակ է Վե­րի­շե­նի Զդին տոհ­մը, որի նախնուն Ա. Բակուն­ցը հա­մարում է բնիկ կյո­րե­սե­ցի: ­

Այն­պես որ` երկու գյու­ղե­րի հա­մանուն տոհ­մե­րը Գո­րի­սի հետ ունեն ուղ­ղա­կի արյու­նակ­ցա­կան կապ, և դա բո­լո­րին է հայտ­նի:

­Շատ դեպ­քերում հան­դիպում ենք դժ­վար բա­ցատ­րե­լի, նույ­նիսկ ան­բա­ցատ­րե­լի ու ան­հաս­կա­նա­լի տոհ­մանուն­նե­րի: Ըստ երևույ­թին, դրանք շատ հին ան­վանում­ներ են կամ էլ հար­մա­րեց­ված ինչ­-որ ար­տա­հայտություն­ներ են: Ամեն դեպքում ժա­մա­նա­կին որ­ևէ իմաստ ունե­ցել են, այլ կերպ չես բա­ցատ­րի: Օրի­նակ` Ում­վանց, Փթա­ցանց` Խնա­ծախ, Իժուց, Պուժու­րուկաց` Կոռ­նի­ձոր, Ժա­րո­վին` Շինու­հայր, Վազուց` Խոտ, Ղրմրանց, Գլ­հե­սաց` Տաթև և այլն: Նշա­նակում է` տոհ­մե­րը, ունե­նա­լով հարյու­րա­վոր տա­րի­նե­րի պատմություն, կա­րող են պահ­պա­նել հա­րա­զա­տա­կան ներ­քին ջերմ կա­պեր, ին­չի հա­մար էլ դրանց ան­վանում­նե­րը չեն փոխվում: Հա­մա­ձայ­նեք, որ սա շատ ան­հրա­ժեշտ է ընդ­հանուր ազ­գայի­նին ան­հրա­ժեշտ ջեր­մու­թյան ապա­հով­ման, միաժա­մա­նակ դրա ավե­լաց­ման հա­մար: Մի բան, որի կա­րի­քը ան­չափ շատ ունի մեր ժո­ղովուր­դը` հար­գան­քի, ուշադրու­թյան, հան­դուրժ­ման, զիջ­ման, ներ­ման և բա­րո­յա­կան մյուս ար­ժեք­նե­րի այ­սօր­վա խիստ պա­կա­սի պայ­ման­ներում:

­Հայտ­նի է, որ հայ­կա­կան ազ­գանուն­նե­րի ամե­նա­տա­րած­ված վեր­ջա­վորությու­նը «յան»-ն է: Թեև տոհ­մե­րի պա­րա­գայում էլ «յան»­-ը գոր­ծածվում է, սա­կայն, գե­րակշ­ռող չէ: Առա­վել շատ են օգ­տա­գործվում «անց», «ունց», «ուն», «ին», «են» վեր­ջա­վորություն­նե­րը:

Այս­պես. «անց»` Կույ­սա­կանց, Օր­բե­լանց, Իդի­նանց, Վնե­սանց, Շի­րա­նանց, «ունց»` Հաշունց, Բադունց, Թո­թունց, «ին»` Ղաթ­րի­նին, Պուրու­տին, Ուրդ­ուին, Զդին, «ուն»` Բոլուն, Բա­գուն, Ղուդրուն, «են»` Օս­մանլ­ուեն, Քյոխ­վեն և այլն:

­Վեր­ջա­ծանց­նե­րը ցույց են տա­լիս տվյալ հանրու­թյան մեջ հա­մա­պա­տաս­խան ան­ձանց պատ­կա­նելությու­նը տոհ­մին:

­Մեր ամ­բողջ իրա­կանությու­նը իմաստավորվում է տոհմ իրողու­թյամբ: Դրա վկայությու­նը նաև այն է, որ բնա­կա­վայ­րերում ամ­բող­ջա­կան թա­ղա­մա­սեր կոչվում են այս կամ այն տոհ­մի ան­ունով, և սա հան­դիպում է գրե­թե ամենու­րեք: Օրի­նակ` Գո­րիսում` Չոփչուն ձո­րը, Յոլունց տնե­րը, Բոլունց տնե­րը, Տաթևում` Ուլունց տնե­րը, Տան­ձա­տափում` Եղունց տնե­րը, Համ­բարձու­մաց տնե­րը և այլն: Սրանք ամ­բող­ջա­կան թա­ղա­մա­սեր են: ­

Իմ դի­տարկում­նե­րը ցույց են տվել, որ ինչ­պես նախ­կինում, այն­պես էլ հի­մա, տոհ­մա­կից մարդ­կանց թաղում­նե­րը իրար մոտ են կա­տա­րել ու կա­տարում: ­

Արդյո՞ք այս­քա­նը հենց այն­պես, ինք­նան­պա­տակ է: Իհար­կե` ոչ: Իր մեջ կոնկ­րետ իմաստ ունի, խո­ր և շատ որո­շա­կի իմաստ` կապ­ված այն իրա­կանու­թյան նկա­րագ­րի հետ, որում ապրում ենք բո­լորս:

* * *­

Այս աշ­խա­տան­քը կա­տա­րե­լիս ջանք եմ գոր­ծադ­րել հնա­րա­վո­րինս լիար­ժեք և ամ­բող­ջա­կան ներ­կա­յաց­նել մեր տա­րած­քի բնա­կա­վայ­րե­րի տոհ­մե­րը, որ­պես­զի իմ տե­սա­դաշ­տից  դուրս մնա­ցող­ներ չլի­նեն: Իսկ եթե կլի­նեն էլ վրի­պակ­ներ (դրանց թի­վը, ամե­նայն հա­վա­նա­կանու­թյամբ, շատ քիչ կլի­նի), էա­կան ազ­դեցություն չեն ունե­նա կա­տար­ված աշ­խա­տան­քի վրա: Պետք է նկա­տի ունե­նալ, որ այս­պի­սի գործ ձեռ­նարկվում է առա­ջին ան­գամ և զուտ հա­սա­րա­կա­կան հիմունք­նե­րով, ինչն էլ ինք­նին խոսում է հնա­րա­վոր դժ­վարություն­նե­րի ու բար­դություն­նե­րի մա­սին: Հույս ունեմ, որ կա­տա­րած աշ­խա­տան­քը հե­տա­գայում հիմք կծա­ռայի հա­սա­րա­կա­կան ու սո­ցիալա­կան այս երևույ­թի խո­ր և բազ­մա­կող­մա­նի ուսում­­նա­սիրու­թյան հա­մար: ­

Այն եր­ևե­լի ան­ձինք, որոնց հի­մա ես կհի­շա­տա­կեմ, իհար­կե, ամ­բողջ հայ ժո­ղովր­դինն են, բայց նախ և առաջ պատ­կանում են իրենց ըն­տա­նի­քին, իրենց տոհ­մերին: Ո՞ւմ հայտ­նի չէ, որ ան­վա­նի­նե­րի տոհ­մա­կից­նե­րը առա­վել հպարտ են նրան­ցով, առի­թը բաց չեն թողնում խո­սելու նրանց մա­սին, դրա­նով իսկ շեշ­տե­լով իրենց առա­վելություն­նե­րը…

­Գո­րի­սի Բագուն տո­հից է սեր­վել ակա­նա­վոր գրող Ակ­սել Բակուն­ցը, Դա­դալուն տոհ­մից` գու­սան Աշո­տը, Խն­ձա­տին տոհ­մից` ար­ձա­կա­գիր Սե­րո Խան­զա­դյա­նը, Յոլուն տոհ­մից` վի­րաբույժ, ԽՍՀՄ ԳԱ թղ­թա­կից ան­դամ Ռու­բեն Յո­լյա­նը, տնտե­սա­կան, ռազ­մա­կան գոր­ծիչ, Ստա­լի­նյան մր­ցա­նա­կի քա­ռա­կի դափ­նե­կիր Հա­մո Յո­լյա­նը, աշ­խարհում ամե­նահ­զոր գեր­ձայ­նային ինք­նա­թի­ռի փոր­ձար­կող օդաչու, Խորհր­դային Միու­թյան հե­րոս Էդ­ուարդ Յո­լյա­նը, Դադուն տոհ­մից` ֆիզ­մաթ. գիտու­թյուն­նե­րի դոկ­­տոր, պրո­ֆե­սոր, Գիտություն­նե­րի պատմու­թյան մի­ջազ­գային ակա­դե­միայի (Փա­րիզ) թղ­թա­կից ան­դամ, ՀՀ գիտու­թյան վաս­տա­կա­վոր գոր­ծիչ, Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի ռեկ­տոր (1938-1941 թթ., 1949-1957 թթ.) Գա­րե­գին Պետ­րո­սյա­նը:

Խն­ձո­րեսկ. Սա­զան­դա­րին տոհ­մից` օպե­րային երգչու­հի, ԽՍՀՄ ժո­ղովր­դա­կան ար­տիստու­հի, Ստա­լի­նյան մր­ցա­նա­կի դափ­նե­կիր Տաթ­ևիկ Սա­զան­դա­րյան, Սաթունց տոհ­մից` կոմ­պո­զի­տոր Աշոտ Սա­թյան, Այ­վա­զանց տոհ­մից` ար­ձա­կա­գիր Սու­րեն Այ­վա­զյան, Կու­քա­նաց տոհ­մից` Գա­րե­գին Սևունց, Ջա­­վա­հի­րանց տոհ­մից` կու­սակ­ցա­կան, տն­տե­սա­կան գոր­ծիչ, Լե­նի­նյան մր­ցա­նա­կի դափ­նե­կիր (հետ­մահու) Հա­կոբ Սարգ­սյան (Սար­կի­սո­վ), ում մշա­կած մո­դե­լով իրաց­վել են մի­ջի­նա­սիա­կան Սո­վյալ և Քար­շի տա­փաս­տան­նե­րը:

­Տաթև. Օր­բե­լանց տոհ­մից` կոմ­պո­զի­տոր, ԽՍՀՄ Ժո­ղովր­դա­կան ար­տիստ, ՀՀ պե­տա­կան էստ­րա­դային նվա­գախմ­բի եր­կա­րա­մյա ղե­կա­վար Կոնս­տան­տին Օր­բե­լյան, Ուլունց տոհ­մից` ճա­նաչ­ված լեզ­վա­բան, Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խոս Պո­ղոս Պո­ղո­սյան, Ծի­կունց տոհ­մից` քի­միական գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, ՀՀ ԳԱ Գո­րի­սի ֆի­զի­կա­տեխ­նի­կա­կան բա­ժանմուն­քի տնօ­րեն (1975-1991 թթ.), Գո­րի­սի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի պրոռեկ­տո­ր (1991-2013 թթ.) Ռազ­միկ Վար­դա­նյան, Ավչունց տոհ­մից` քի­միական գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի անօր­գա­նա­կան և անա­լի­տիկ քի­միայի ամ­բիոնի վա­րիչ (2007 թ­-ի­ց) Ռո­միկ Հարությու­նյան:

­Տան­ձա­տափ. Կույ­սա­կանց տոհ­մից` Եր­ևա­նի ճար­տա­րա­պե­տա­շի­նա­րա­րա­կան հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խոս, ճար­տա­րա­պե­տա­կան գիտություն­նե­րի թեկ­նածու, Հայ Առա­քե­լա­կան եկե­ղեցու Մայր Աթո­ռի գլ­խա­վոր ճար­տա­րա­պետ Արա Վար­դա­ն­յան:

Շինու­հայր. Տի­տի­լենց տոհ­մից` ակա­նա­վոր կու­սակ­ցա­կան-պե­տա­կան գոր­ծիչ, Հա­յաս­տա­նի կոմկու­սի Կենտ­կո­մի առա­ջին քարտու­ղար (1953-1960 թթ.), դի­վա­նա­գետ Սու­րեն Թով­մա­սյան[2], պատ­մա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Խի­կար Բար­սե­ղյան, Էվունց տոհ­մից` պատ­մա­բան, ՀՀ ԳԱԱ ակա­դե­մի­կոս Հրա­չիկ Սի­մո­նյան, Խուրշու­դին տոհ­մից` պատ­մա­բան, ՀՀ ԳԱԱ ակա­դե­մի­կոս Լենդրուշ Խուրշու­դյան:

­Վե­րի­շեն. Խուրշու­դին տոհ­մից` Ակ­սել Բակուն­ցի մայր Բոխ­ճագյուլ Հարությու­նի Խուրշու­դյան, Ղլեչուն տոհ­մից` ԽՍՀՄ բա­նա­կի գե­նե­րալ-լեյ­տե­նանտ, Հայ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազմում Հա­րավա­րևմ­տյան ռազ­մա­ճա­կա­տի 12-րդ, ապա 56-րդ բա­նա­կի շտա­բի պետ, 11-րդ գվար­դիական կորպու­սի հրա­մա­նա­տար Բագ­րատ Առու­շա­նյան, նրա որ­դին` տեխ­նի­կա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, Մոսկ­վայի Լո­մո­նո­սո­վի ան­վան հա­մալ­սա­րա­նի պրո­ֆե­սոր Օլեգ Առու­շա­նյան, Զիլուն տոհ­մից` կեն­սա­բա­նա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, ՀՀ ԳԱ բիոքի­միայի ինս­տիտու­տի տնօ­րեն (1950­-ա­կան թթ.), Գալուստ Ադունց:

Խ­նա­ծախ. Ռհա­նի տոհ­մից` Ար­ցա­խի հե­րոս, Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղի Հան­րա­պետու­թյան պաշտ­պանու­թյան նա­խա­րար, Պաշտ­պանու­թյան բա­նա­կի հրա­մա­նա­տար (1999-2006 թթ.), ՀՀ պաշտ­պանու­թյան նա­խա­րար (2008 թ­-ի­ց), «Ա­ռա­ջին աս­տի­ճա­նի մար­տա­կան խաչ» և բազ­մա­թիվ այլ պարգև­նե­րի աս­պետ Սեյ­րան Օհա­նյան, Պրու­տանց տոհ­մից` հի­գիենիստ, բժշ­կա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, Եր­ևա­նի բժշ­կա­կան ինս­տիտու­տի ռեկ­տոր (1945-1949 թթ.) Ներ­սես Հա­կո­բյան:

Հար­ժիս. Լալուն տոհ­մից` բա­նա­սի­րա­կան գիտու­թյուն­­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, ճա­նաչ­ված գրա­կա­նա­գետ, ԽՍՀՄ գրող­նե­րի միու­թյան ան­դամ Կիմ Աղա­բե­կ­յան: ­

Ակ­ներ. Քումուն տոհ­մից` կեն­սա­բա­նա­կան գիտու­թյուն­­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, Եր­ևա­նի բժշ­կա­կան ինս­տիտու­տի ռեկ­տոր (1968-1969 թթ.) Գաբ­րիել Խա­չատ­րյան:

Կոռ­նի­ձոր. Մանգուց տոհ­մից` ախ­տա­բան ֆի­զիոլոգ, բժշկա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, ՀՍՍՀ գիտու­թյան վաս­տա­կա­վոր գոր­ծիչ, Եր­ևա­նի բժշ­կա­կան ինս­տիտու­տի ախ­տա­բա­նա­կան ֆի­զիոլո­գիայի ամ­բիոնի վա­րիչ (1944-1970 թթ.), ախ­տա­ֆի­զիոլոգ­նե­րի գի­տա­կան ըն­կերու­թյան նա­խա­գահ Ասատուր Սարգ­սյան:

­Տեղ. Ներկ­րա­րանց տոհ­մից` պատ­մա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր, ՀՍՍՀ ԳԱ ակա­դե­մի­կոս և փոխ­նա­խա­գահ Գա­գիկ Սարգ­սյան, Հաս­րա­թյան տոհ­մից` աշ­խար­հագ­րա­գետ-կ­լի­մա­յա­գետ, ՀՀ գիտություն­նե­րի ակա­դե­միայի թղ­թա­կից ան­դամ Անդ­րա­նիկ Բաղ­դա­սա­րյան:

Քա­րա­շեն. բա­նա­սի­րա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Ալեք­սանդր Մար­գա­րյան, հանրու­թյա­նը լայ­նո­րեն հայտ­նի, խրա­տա­կան ու եր­գի­ծա­կան եր­գե­րի հե­ղի­նակ և հմուտ կա­տա­րող, Հա­յաս­տա­նի գրող­նե­րի միու­թյան ան­դամ աշուղ Աթա (Ա­թա Սու­ջոյի Սայի­լյան):

­Քա­րահունջ. հնագույն տոհ­մե­րից մե­կի ծնունդ է Բաք­վի խո­շոր նավ­թարդյու­նա­բե­րող, բա­րե­րար Առա­քել Ծատ­րյա­նը (Ծատու­րո­վը): Խաչուն տոհ­մի Մկրտ­չյան­նե­րի ճյու­ղի զա­վակ է տա­ղան­դա­վոր բա­նաս­տեղծ, ար­ձա­կա­գիր, ԽՍՀՄ գրող­նե­րի միու­թյան ան­դամ Ալ­բերտ Իսա­ջա­նյա­նը:

­Հար­թա­շեն. Շահու­մին տոհ­մից` (Ա­զա­տա­շեն) Սյու­նիքում, Լեռ­նային Ղա­րա­բաղում և հա­րա­կից մյուս շրջան­ներում հայտ­նի սնղ­չի (ո­սկ­րա­բան) Առա­քել Շահ­նա­զա­րյան, Մարդուն տոհ­մից (Ձո­րա­շեն)` տա­ղան­դա­վոր բա­նաս­տեղծ, վաս­տա­կա­շատ ման­կա­վարժ, Հար­թա­շե­նի միջ­նա­կարգ դպ­րո­ցի եր­կա­րա­մյա տնօ­րեն Գրի­շա Մանու­չա­րյան, Դա­վի­թանց տոհ­մից (Ա­զա­տա­շեն)` կու­սակ­ցա­կան, պե­տա­կան գոր­ծիչ, գրա­կա­նա­գետ, «Խորհր­դային Հա­յաս­տան» օրա­թեր­թի խմ­բա­գիր, բա­նա­սի­րա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի դոկ­տոր Շչորս Դավ­թյան:

­Խո­տից է պե­տա­կան, կու­սակ­ցա­կան գոր­ծիչ, Եր­ևա­նի քաղ­խորհր­դի գործ­կո­մի նա­խա­գահ Սո­ղո­մոն Կա­րա­պե­տյա­նը: Այս գյու­ղի Դադուն տոհ­մի զա­վակ է զին­վո­րա­կան, պե­տա­կան գոր­ծիչ, Հայ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին Անդր­կով­կա­սի զին­վո­րա­կան տրիբու­նա­լի նա­խա­գահ Լևոն Կա­րա­պե­տ­յանը:

­Վա­ղատու­րի տոհ­մե­րից մե­կի զա­վակ է կու­սակ­ցա­կան, պե­տա­կան գոր­ծիչ, ՀԽՍՀ Գե­րագույն խորհր­դի նա­խա­գահու­թյան նա­խա­գահ Շմա­վոն Առու­շա­նյա­նը:

­Հա­լի­ձոր. Բաղունց տոհ­մից` ՀՀ ՊՆ Գլ­խա­վոր շտա­բի զո­րա­հա­վա­քային բաժ­նի պետ, ՀՀ նա­խա­գա­հի խորհր­դա­կան Ռու­բեն Բախ­շյան:

­Քաշու­նի. Հաշունց տոհ­մից` կեն­սա­բա­նա­կան գիտու­թյուն­նե­րի դոկ­տոր Լյուդ­վիգ Մելքու­մյան:

Ս­վա­րանց. Քչա­լանց տոհ­մից` Լենդ­րոշ (Թա­վա­դի) Առա­­քե­լյան. նա 1960­-ա­կան­նե­րի սկզ­բին Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջանում առա­ջի­նը հայ­րե­նի գյուղում ստա­ցավ հե­ռուս­տա­հա­ղորդում և իր հյու­րըն­կալ օջախում մի քա­նի տա­րի սի­րով ընդ­ունեց տա­րա­ծաշր­ջա­նի երի­տա­սարդու­թյա­նը մար­զա­կան հա­ղորդում­ներ (հատ­կա­պես` ֆուտ­բոլ) դի­տելու հա­մար: Քչա­լանց տոհ­մը տվել է գի­նե­կո­լոգ, բժշ­կա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր Խա­չիկ Վար­դա­զա­ր­յա­նին:

­Խոզ­նա­վար. Նա­սի­բանց տոհ­մից` տեխ­նի­կա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի դոկ­տոր, ՌԴ վաս­տա­կա­վոր շի­նա­րար, ՌԴ վաս­տա­կա­վոր գյու­տա­րար Համ­լետ Առա­քե­լյա­ն, Վա­նե­սանց տոհ­մից` ֆի­զի­կա­մա­թե­մա­տի­կա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Գրի­շա Ավա­նե­սով, բժշ­կա­կան գիտություն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Բո­րիս Ավա­նե­սով:

Այս ցան­կը կա­րե­լի է շարու­նա­կել եր­կար, քա­նի որ գո­րի­սյան ար­գան­դը շատ բեղուն է եղել ու այդ­պի­սին էլ կա: Ցան­կա­ցած ազգ, ցան­կա­ցած ժո­ղովուրդ հզոր է տոհ­մային իր որակ­նե­րով ու ավանդույթ­նե­րով: ­

Ամ­բողջ վերն աս­վա­ծը առա­վել պատ­կե­րա­վոր ներ­կա­յաց­նելու հա­մար ուզում եմ կա­տա­րել այս­պի­սի մի ընդ­հան­րացում: Գի­տեմ, կլի­նեն մար­դիկ, ով­քեր ինձ հա­մա­կար­ծիք չեն լի­նի, այդու­հան­դերձ իմ մաս­նա­վոր պատ­կե­րացու­մը թղ­թին եմ հանձնում: ­

Ըստ իս` ամ­բողջ ազ­գայի­նը մի ծառ է, որն ունի ար­մա­տային հա­մա­կարգ և վեր­գետ­նյա մաս` բնով ու սա­ղար­թով (հարկ է նկա­տի ունե­նալ, որ խոս­քը տոհ­մա­ծա­ռի մա­սին չէ, այլ մեր իրա­կան, կեն­դա­նի, շո­շա­փե­լի ազ­գայի­ն կառուց­ված­քի): ­

Ար­մա­տային հա­մա­կար­գի հաստ ու հզոր մա­սե­րը, որ տա­րած­ված են դե­պի աշ­խար­հի չորս կող­մե­րը և ուղ­ղա­հա­յաց մխրճ­ված երկ­րագն­դի խոր­քը` տոհ­մերն են: Այդ հա­մա­կար­գի ար­դեն բա­րա­կող մա­սե­րը` գեր­դաս­տան­նե­րը, առա­վել բա­րակ­նե­րը` ըն­տա­նիք­նե­րը, իսկ մա­զար­մա­տի վե­րած­ված­նե­րը` ան­հատ մար­դիկ: ­

Ար­մա­տային հա­մա­կար­գի հզոր մա­սե­րի միաձուլու­մից է ծնվում և վեր խո­յանում ծա­ռի բու­նը իր ամ­բողջ պսա­կով (սա­ղար­թով), որով էլ բնու­թագրվում է ազ­գայի­նի ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րը: ­

Ար­մա­տային հա­մա­կար­գը, հան­ձինս տոհ­մե­րի, նախ և առաջ, սնում է այդ ծա­ռը, պահում մշ­տա­պես կանգուն ու անե­րեր` ընդ­դեմ բո­լոր հող­մե­րի ու փո­թո­րիկ­նե­րի: Հզոր ար­մատ­նե­րով ծա­ռը հաս­տաբուն ու չխո­նարհ­վող է դառ­նում և հա­մեղ ու առատ բերք տա­լիս: Այդ­պի­սի ծա­ռե­րից է կազմվում հա­մա­մարդ­կային ան­տա­ռը, որ­տեղ, ցա­վոք, մինչև հի­մա չի հա­ջողվում խա­ղաղ սո­սա­փել բո­լոր ազ­գային տե­սակ­նե­րին: Պարզ է, թե մե­ղա­վոր­ներն ով­քեր են…

­Հան­րա­հայտ է, որ հայ իրա­կանու­թյան մեջ Սյու­նի­քը, ինչ­պես հա­զա­րա­մյակ­նե­րի հո­լովույթում, այն­պես էլ հի­մա, առանձ­­նանում է իր տե­ղով և դե­րով ոչ միայն աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ան­ցու­դար­ձե­րի, այլև ազ­գային կյան­քի ներ­քին զար­գացում­նե­րի տե­սանկյու­նից: Կա­րե­լի է ասել, որ ընդ­հանուր հա­մա­տեքստում այն դրս­ևորվում է շատ որո­շա­կի ձե­ռագ­րով, որ, ինչ խոսք, ավե­լի է հարս­տացնում և գե­ղեց­կացնում մեր ազ­գայի­նը: Չա­փա­զանց­ված չի լի­նի ասել, որ սյու­նի­քյան առանձ­նա­հատու­կի մեջ Գո­րիսն ունի իր գլ­խա­վոր դե­րը: Ի դեպ, նա տա­րա­ծա­շրջանում միշտ էլ ստ­վար բնակչություն է ունե­ցել և հի­մա էլ ունի: Այս­տեղ գյու­ղե­րը կառու­ցա­պատ­ված են ժա­մա­նա­կա­կից ու հար­մա­րա­վետ նա­խագ­ծե­րով, ավե­լի բնա­կեց­ված, քան Սի­սիանում, Կա­պանում, Մեղ­րիում:

Ներ­կայումս Գո­րիս քա­ղա­քի հետ տա­րա­ծաշր­ջանն ունի 25 հա­մայնք: ­

Այս աշ­խա­տան­քը կա­տա­րե­լիս ուշադրությունս ակա­մա սևեռ­վեց մեր բնա­կա­վայ­րե­րի ան­ուն­նե­րին: Դրանց մի մա­սը, իս­կա­պես, ար­հես­տա­ծին է` ոչինչ չա­սող, նույ­նիսկ` սար­քո­վի: Մինչ­դեռ, նույն այդ գյու­ղերն ունե­ցել են հրա­շա­լի, հն­չեղ, պատ­մա­կան գե­ղե­ցիկ ան­ուն­ներ:

Ո՞վ և ի՞նչ իրավուն­քով է խե­ղաթյու­րել` թող­նենք մի կողմ:

Կարծում եմ` այ­սօր­վա սերուն­դը կարճ ժա­մա­նակ ան­ց ան­պայ­ման ան­դրա­դառ­նալու է այս հար­ցին. ուս­տի նպա­տա­կա­հար­մար գտա նա­խա­պես ար­տա­հայ­տել իմ նկա­տառում­նե­րը` ծա­նո­թագրություն­նե­րով:

­Հի­մա տես­նենք, թե ինչ­պի­սի ներ­կապ­նակ ունեն տոհ­մանուն­նե­րը Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջանում: Ան­կաս­կած, դա հե­տաքր­քիր է և ուշադրու­թյան ար­ժա­նի` տոհ­մա­բանություն և ազ­գա­բանություն ուսում­նա­սի­րող­նե­րի հա­մար: ­

Եվ այս­պես.

ԱԿ­ՆԵՐ[3]

Կիկ­լո­պյան կառույց­նե­րի, միջ­նա­դա­րյան բեր­դի, «Տեր­տե­րի առու» կոչ­վող ջրանց­քի (10-րդ դար) առ­կայությու­նը խոսում է այս բնա­կա­վայ­րի հնու­թյան մա­սին:

Գյու­ղը վե­րաբ­նա­կեց­վել է 1880 թ., ծո­վի մա­կերևույ­թից 1700 մ բարձրու­թյան վրա է, հարուստ` ալ­պիական մար­գա­գե­տին­նե­րով, սառ­նո­րակ աղբյուր­նե­րով: Գո­րիս քա­ղա­քից հեռու է ըն­դա­մե­նը 5 կմ, ին­չը դրա­կան ներ­գործություն է ունենում նրա զար­գաց­ման վրա:

1. Բա­լա­յանց
2. Գուրջուն
3. Գ­րի­գո­րանց
4. Ը­մա­րին
5. Խ­նոյին
6. Հի­թա­մին կամ Ալուն
7. Հո­վա­գի­մին
8. Ղուզուն
9. Մալուն
10. Ման­վե­լանց
11. Մաշուն
12. Մի­նա­սին
13. Միրու­մին
14. Ջա­վա­հի­րին
15. Սալբունց
16. Ս­հա­կին
17. Վ­նե­սին
18. Տա­նիելին
19. Տատուն
20. Տ­ռո­զին
21. Ու­հա­նին
22. Ու­հան­ջա­նին
23. Ու­րդ­ուին
24. Ք­թա­նին
25. Քումուն

Ա­ՐԱ­ՎՈՒՍ

­Տա­րա­ծաշր­ջա­նի սա­կավ բնակչու­թյամբ հա­մայնք­նե­րից է: Կան հնագույն կառույց­նե­րի հետ­քեր, կանգուն եկե­ղե­ցի: Բնակչությու­նը զբաղվում է դաշ­տա­վարու­թյամբ և անաս­նա­պահու­թյամբ: Ըստ որոշ տե­ղեկություն­նե­րի` բնա­կա­վայ­րը աղերս­ներ ունի Ար­ցա­խի Արավուս և Հա­յաս­տա­նի Արամուս գյու­ղե­րի հետ:

1. Ա­լա­վերդուն
2. Ա­ղա­բե­կին
3. Ա­սրուն
4. Ա­վա­գանց
5. Ա­րզու­մա­նին
6. Հով­սե­փանց
7. Մաթուն
8. Միր­զին
9. Ջ­հան­գի­րին
10. Քո­չարուն

­

Ծա­նոթություն.

1. Մաթունց­նե­րը Արավուս են եկել Տեղ գյու­ղից չորս սե­րունդ առաջ, ճյուղն են Տե­ղի Մաթունց­նե­րի:
2. Գյու­ղի բնա­կիչ Ն. Ջ­հան­գի­րյա­նի հա­վաստ­մամբ` արա­վուս­­ցի­նե­րի նա­խա­պա­պե­րից մե­կը եղել է Թո­րո­սը, ումից սեր­վել են Ջհան­գի­րը, Հով­սե­փը, Միր­զան և կազ­մել հա­մա­պա­տաս­խան տոհ­մեր, որ այս­տեղ հնագույնն են:

­ԲԱՐՁ­ՐԱ­ՎԱՆ

Գտնվում է Որո­տան գե­տի բարձ­րա­դիր գե­ղա­տե­սիլ սա­րա­վան­դի վրա` ան­տառ­նե­րով շր­ջա­պատ­ված: Մե­ծա­պես տու­ժել է 1931 թ. երկ­րա­շար­ժից: Հարուստ է պատ­մա­կան հու­շար­ձան­նե­րով, դամ­բա­րա­նա­դաշ­տե­րով: Այս­տեղ են գտնվում Բ­ղե­նո նո­րա­վան­քը, սբ. Հռիփ­սի­մե, Ք­րա­տա­կի սբ. Մի­նաս եկե­ղե­ցի­նե­րը: Գյու­ղին հա­րա­կից` նրա վար­չա­կան տա­րածքում են Պա­շա­րաջուր և Մաճ գյու­ղա­տե­ղի­նե­րը, որ­տեղ ևս հու­շար­ձան­նե­րի և հի­շա­տակ­նե­րի հետ­քե­րը շատ են:

1. Ա­թու­նին
2. Ակ­ուին
3. Ա­րզու­մա­նին
4. Բագուն
5. Գուրջուն
6. Գու­հա­րին
7. Զոհ­րա­բանց (Խոյից տոհմ)
8. Ի­վե­տին
9. Ի­րի­ցին
10. Հուպու­լին
11. Մաթուն
12. Մալուն
13. Մի­քե­լին

­

Ծա­նոթություն: Բարձ­րա­վանն ունե­ցել է մի քա­նի հին ան­ուն, այդ թվում` Երի­ցաթումբ[4], մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նի հնագույն բնա­կա­վայ­րե­րից է, պատ­մա­կան հու­շար­ձան­նե­րով, սր­բա­տե­ղի­նե­րով: Հո­ղային աշ­խա­տանք­նե­րի ժա­մա­նակ հայտ­նա­բերվում են կա­վա­նոթ­ներ, բրոն­զե տար­բեր իրեր, ապակուց և այլ նյու­թե­րից պատ­րաստ­ված ուլունք­ներ ու տա­րա­տե­սակ զար­դեր:

Գյու­ղի դպ­րո­ցի տնօ­րեն Է. Հով­հան­նի­սյա­նի ուսում­նա­սիրու­թյան արդյունք­նե­րով 1800­-ա­կան թվա­կան­նե­րին Բարձ­րա­վանն ամ­բող­ջա­պես դա­տարկ­վել է ու վերս­տին բնա­կեց­վել 1866 թ., և այս տա­րե­թի­վը ար­ձա­նագր­ված է գյու­ղի եկե­ղեցու պա­տին:

Ինն ըն­տա­նիք այս­տեղ է եկել Շինու­հայ­րից, մե­կը` Տաթ­ևից (Ի­րի­ցանց տոհ­մի նախ­նին) և մե­կը` Խոյից (Ի­րան)` Զոհ­րա­բյան­նե­րի տոհ­մի նախ­նին: Ար­ձա­կա­գիր Էդ­ուարդ Զոհ­րա­բյա­նը սերում է այս տոհ­մից:

­Շինու­հայ­րից եկած­նե­րի մեծ մա­սը պահ­պա­նել է հին տոհ­մանուն­նե­րը և պահում է կա­պը բնօր­րանում ապ­րող արյու­նա­կից­նե­րի հետ:

ԳՈ­ՐԻՍ

­Հիմ­նադր­վել է 1870 թ. և դար­ձել Զան­գեզու­րի ըն­դար­ձակ գա­վա­ռի կենտ­րո­նը: Կար­ծիք կա, թե որ­պես բնա­կա­վայր հի­շա­տակվում է ուրար­տա­կան Ռու­սա 1-ին թա­գա­վո­րի սե­պա­գիր ար­ձա­նագրու­թյամբ: Միջ­նա­դարում Ստ­.Օր­բե­լյա­նի հի­շա­տա­կած Գո­րայք գյուղն է: Քա­ղա­քի ներ­կայիս ան­վանու­մը առա­ջին ան­գամ հան­դիպում է 1624 թ.` Բար­սեղ Երե­ցի մի ձե­ռագրում: 18-19-րդ դա­րերում Գո­րիսում հաս­տատ­վել և իշ­խել են Մե­լիք Հու­սեինյան­նե­րը, ով­քեր վճ­ռա­կան դեր են ունե­ցել քա­ղա­քի հիմ­նադր­ման և կառուց­ման մեջ: 1930 թ. Գո­րի­սը դար­ձել է հա­մանուն տա­րած­քի շրջ­կենտ­րո­նը: 1990 թ. քա­ղա­քի բնակչու­թյան թիվն ընդ­հուպ մո­տե­ցել էր 30000­-ի, Գո­րիսն ուներ զար­գա­ցած արդյու­նա­բերություն, այս­տեղ լայ­նո­րեն ծա­վալվում էր շի­նա­րարությու­նը:

Քա­ղաքում գործում են կր­թա­կան, առող­ջա­պա­հա­կան, մշա­կու­թային հիմ­նարկ­ներ, սպա­սարկ­ման ոլորտն իրա­կա­նաց­նում է մի շարք ծա­ռայություն­ներ:

1. Ա­դուն
2. Ա­լախ­լա­րին
3. Ա­կռուն
4. Ա­ղա­բե­կին
5. Ա­ղա­ջա­նին
6. Ա­պր­հա­մին
7. Ա­վե­տանց
8. Ա­րզու­մա­նին
9. Ա­փուն
10. Բագուն
11. Բա­լա­սա­նանց
12. Բախ­կա­լին
13. Բ­դա­մին
14. Բը­դա­նին
15. Բըխ­կա­լին
16. Բը­քա­րին
17. Բի­դի­րին
18. Բի­ջոյին
19. Բ­ղե­րին
20. Բոլուն
21. Գիչունց
22. Գուրջուն
23. Դա­դալուն
24. Դադուն
25. Դամուրչուն
26. Դաջուն
27. Դոլու­խա­նին
28. Դոլուն
29. Ե­րի­ցին
30. Զա­րայե­լին
31. Զար­գա­րին
32. Զիլֆու­ղա­րին
33. Ը­դա­մին
34. Ը­մա­րին
35. Ը­պո­վին
36. Ըս­լա­նանց
37. Թաթուն
38. Թանգուն
39. Թելունց
40. Թոթ օտող Բաբուն
41. Թութուն
42. Իս­տիանուն
43. Ի­վի­տին
44. Լ­ղա­րին
45. Լ­ուա­զար­դին
46. Խաչուն Հաբուն
47. Խերուն
48. Խն­ձա­տին
49. Խո­ջա­բաղուն
50. Խոսունց
51. Խու­ջին
52. Խուրշու­դին
53. Կը­րո­վին
54. Կի­զի­րին Ար­սե­նին
55. Հիբուն
56. Հի­թա­մին
57. Հիրու­մին
58. Ղա­զա­րին
59. Ղաթ­րի­նին
60. Ղահ­րա­մա­նին
61. Ղուդրուն
62. Ճ­ղա­րին
63. Մալուն
64. Մաշուն[5]
65. Մադուն Բաբուն
66. Մար­քարուն
67. Մաքուն Ար­սե­նին
68. Մեժլու­մին
69. Մե­լիք-Հու­սեինյան­ներ
70. Մելքու­մին
71. Մի­նա­սին
72. Մի­րա­քին
73. Միր­զաթու­նին
74. Միրու­մին
75. Մուղդուսուն
76. Մուսուն
77. Յոլուն
78. Յուղու­տին Ար­մե­նա­կին
79. Նազուն
80. Նազուն Ակու­փին
81. Նիազանց
82. Շալուն
83. Չոփչուն
84. Պըրու­նին
85. Պ­ռա­կին Թի­վե­սին
86. Պուրու­տին
87. Պուրու­տին Ալեք­սա­նին
88. Պուրու­տին Փա­ռան­ձե­մին
89. Ջա­վա­հի­րին
90. Ռու­շա­նանց
91. Սա­դը­ղին
92. Սալբուն
93. Սա­նա­մին
94. Սար­գիս­ջա­նին
95. Սա­ֆալուն
96. Սը­ռա­նին
97. Սր­դա­րին
98. Սուղուն
99. Սու­նե­րին
100. Սու­տի­կին
101. Վար­պե­տին Խաչուն[6]
102. Վ­նե­րին
103. Վս­կա­նին
104. Տատուն
105. Տ­ռո­զին
106. Ց­քա­տին Գուր­գե­նին
107. Ուղու­զին
108. Ու­հա­նին
109. Ու­րդ­ուին
110. Ու­րու­թին
111. Փար­սա­դա­նին
112. Քա­չալ­մանգուն
113. Քասուն
114. Քասուն Ակու­փին[7]
115. Քարուն
116. Ք­թա­նին
117. Քի­րա­մին
118. Քոլուն
119. Քոչուն
120. Քումուն

Խ­ՆԱ­ԾԱԽ

­Կոչ­վել է նաև Խո­նա­ծախ, Խա­նա­ծախ[8]: Եղել է Մե­լիք Հայ­կազն Հախ­նա­զա­րյա­նի նս­տա­վայ­րը, ուր հի­մա էլ պահ­պանվում են մե­լի­քա­կան տունն ու հա­րա­կից կառույց­նե­րը:

Մե­լիք Հայ­կազ­նը մեծ աջակցություն է ցու­ցա­բե­րել Շահ Աբա­սին` Հա­յաս­տա­նը թուր­քե­րից ազա­տագ­րելու գործում: Դրա հա­մար Աբա­սից օժտ­վել է իր գա­վա­ռի լիակա­տար իշ­խանու­թյամբ: Նրա հայ­րե­նան­վեր գործու­նեությու­նը նշա­նա­վոր­վել է Հո­չանց անա­պա­տի (Քա­շա­թաղ) հիմ­նադր­մամբ, Հա­րանց անա­պա­տին մեծ նպաստ բե­րե­լով ու մեր եկե­ղեցու վեր­ջին ան­հա­տա­կան սուրբ Մով­սես Տաթ­ևացուն (Խո­տա­նանցուն) զո­րա­վիգ լի­նե­լով: ­

Ըն­թեր­ցո­ղին կա­րող է հե­տաքրք­րել այդ ժա­մա­նա­կի նշա­նա­վոր բա­նաս­տեղծ Ներ­սես Մո­կացու ներ­բո­ղը Մե­լիք Հայ­կազ­նին:

«­Մինն ի յընտ­րե­լոց դասուցն երե­ւեալ քրիս­տո­սա­դա­ւան­

Այր հը­զօր քա­ջա­մար­տիկ ճա­կատուն բազ­մաց ախոյեան, ­

Ընդ որ հա­ւա­նեալ ար­քայն եւ գո­վեաց բազ­մաց յան­դի­ման, ­

Ա­պա ակ­նած էր սի­րով միամիտ նո­րայն քաջու­թեան,

­Կա­ռոյց գնա իշ­խան երկ­րի, հա­նեալ ի պա­տիւ մեծու­թեան,

­Մե­ծար­գոյ փա­ռօք պատ­ուեաց եւ կո­չեաց զնա իւր սի­րա­կան,

­Հախ­նա­զար հայ­րըն նո­րա յոր­ջոր­ջեալ ըզ­նա սե­ռա­կան,

­Հայ­կազն ան­ուա­նէր ըզ­նա նմա­նեալ Հայ­կազ­նին Տիգ­րան…

Յա­ւել քան զնա ի փառս հա­ւա­տովն սուրբ Եր­րորդու­թեան,

­Պերճ հս­կա­յա­ձեւ մարմ­նով եւ տիօքըն վայել­չա­կան…

Իսկ յարու­թիւն ան­ձինն յոյժ ան­քա­տակ ի յոր­դիս մարդ­կան, ­

Եւ ան­հա­մե­մատ խո­հեմ ի շար­ժել շր­թանցն յատ­կա­կան,

­Ճար­տա­սան արա­գա­խօս ան­թար­թափ յար­տար­բերու­թեան, ­

Եվ բազ­խո­հա­կան ոճով բար­բա­ռէր յար­քայից դի­ւան: ­

Իսկ ներ­քին մա­սամբ հոգ­ւոյն եր­կիւ­ղած եւ զգաս­տա­կան

­Խո­նարհ էր եւ հեզ բարուք եւ սի­րող աստ­ուած­պաշտու­թեան, ­

Ա­նա­պա­տի սիւն լի­նէր եւ գըր­գէր գթով հայ­րա­կան,

­Մինչ յիշ­խանու­թեան մի­ջին` ջանք դը­նէր անա­պա­տա­կան…»:

­

Այս­տեղ կան եր­բեմ­նի բնա­կե­լի քա­րան­ձավ­ներ, քա­րայր­-եկե­ղե­ցի, մատուռ­ներ, հի­շա­տա­կի բազ­մա­թիվ խաչ­քա­րեր, 7‑10-րդ դա­րե­րի գյու­ղա­տե­ղի­ներ («Մյուլ­քոն», «Պլու­ճա», «Ջա­լալ Հա­սա­նի»), հին գե­րեզ­մա­նոց­ներ: Բնակչու­թյան հիմ­նա­կան զբաղ­մուն­քը դաշ­տա­վարությունն է և անաս­նա­պահությու­նը:

1. Ա­դե­րանց
2. Ա­նայունց
3. Ա­ռու­շա­նանց
4. Ա­վունց
5. Բարխու­դա­րանց
6. Բոզունց
7. Բուլվունց
8. Դադունց
9. Դա­նիելանց
10. Դի­լանչունց
11. Զաքունց
12. Թա­վա­դանց
13. Թունունց
14. Լալունց
15. Խուրդունց
16. Կափունց
17. Կու­լանկուց
18. Կուրու­քե­րանց
19. Կուքունց
20. Ղ­զա­րանց
21. Ղ­լեչուց
22. Հի­բի­շանց
23. Մաթ­ևո­սանց
24. Մար­տի­րո­սանց
25. Մաքունց
26. Մեհրունց
27. Նա­նագու­լանց
28. Պ­տա­նանց
29. Պրու­տանց
30. Պուղու­սանց
31. Ջումունց
32. Ռ­հա­նանց
33. Սա­հա­կանց
34. Սն­գա­ռանց
35. Սնդու­ղանց[9]
36. Սր­ուանց
37. Սուղունց
38. Ս­քա­նաց
39. Վ­նե­սանց
40. Տանունց
41. Տավունց
42. Ու­կու­փանց
43. Ու­րունց
44. Փարունց
45. Փ­թա­ցանց
46. Քոչունց
47. Քի­րա­մանց

ԽՆ­ՁՈ­ՐԵՍԿ­

Այժ­մյան գյու­ղը կառուց­վել է 1950­-ա­կան թվա­կան­նե­րին: Հին Խն­ձո­րես­կը 20-րդ դա­րի սկզ­բին եղել է Ար­ևե­լյան Հա­յաս­տա­նի ամե­նա­մեծ գյու­ղը` 8300 բնակ­չով: Ան­վա­նի ար­ձա­կա­գիր Սու­րեն Այ­վա­զյանն իր ստեղ­ծա­գործություն­նե­րից մեկում խոսում է 20000 բնակ­չի մա­սին, և այդ թի­վը, իմ կար­ծի­քով, չա­փա­զանց­ված չէ: Երբ նայում ենք վաղուց ար­դեն լք­ված խոր­խո­րատ­նե­րին, քա­րափ­նե­րին, կիր­ճե­րին ու ժայ­ռե­ղեն ան­տառ­նե­րին, որ­տեղ հա­զա­րա­մյակ­ներ բնակ­վել են խն­ձո­րեսկ­ցի­նե­րը, դա լիովին հա­մոզում է մեզ: Տեսնում ենք, որ մի ամ­բողջ քա­ղա­քակրթություն է ոչն­չաց­վել: 1913 թ. գյուղն ուներ 27 խանութ, 3 ներ­կատուն, մի քա­նի դպ­րոց, կա­շե­գոր­ծա­կան ար­հես­տա­նոց­ներ: Գյու­ղի 7 թա­ղա­մա­սերում կար 4 եկե­ղե­ցի: Այս­տեղ թաղ­ված են Մխի­թար սպա­րա­պե­տը և Մե­լիք Բարխու­դա­րը:

1. Ա­դե­րանց
2. Ա­թա­բե­կանց
3. Ա­թասունց
4. Ա­կլունց
5. Աղ­բաբունց
6. Աղ­ջա­նանց
7. Այ­վա­զանց
8. Ա­նու­շալուն
9. Ա­նու­վար­դանց
10. Ա­շղ­մանդունց
11. Ա­պրունց
12. Ապ­րե­սանց
13. Ա­ռս­տա­մանց
14. Ա­ռու­շա­նանց
15. Ա­վա­նանց
16. Ար­զանունց
17. Ար­ջանց
18. Ա­քունց
19. Բա­բա­լա­րանց
20. Բաբու­բագունց
21. Բագունց
22. Բադունց
23. Բա­լաչունց
24. Բալ­ույան
25. Բալունց
26. Բաղ­դագյու­լյան
27. Բա­րանգուն
28. Բ­դա­մանց
29. Բոզունց
30. Բ­րա­թանց
31. Բր­ղանունց
32. Բութունց
33. Ռուշտունց
34. Գաս­պա­րանց
35. Գի­լա­բաբունց
36. Գի­լա­վանց
37. Գյու­գա­նանց
38. Գյուլ­խա­սանց
39. Գյուլու­զա­րանց
40. Գուրջուն
41. Գ­ևոր­գանց
42. Դաղունց
43. Դավու­թանց
44. Դա­րաբու­րա­նանց
45. Դի­լանչունց
46. Դի­լա­քանց
47. Դին­գի­զանց
48. Դիշունց
49. Դ­նե­լանց
50. Դունունց
51. Դու­շա­բին
52. Զար­գա­րանց
53. Զաքունց
54. Զիլուն
55. Զորունց
56. Ը­լըզ­բա­րանց
57. Թանգունց
58. Թարգունց
59. Թար­խա­նանց
60. Թե­լի­մանդունց
61. Թելունց
62. Թ­թա­րանց
63. Թի­լի­բաբունց
64. Թոխ­սանց
65. Թոր­քապունց
66. Թույու­ղանց
67. Թունունց
68. Թր­վանց
69. Թուրու­սանց
70. Ի­ղլունց
71. Իշ­խա­նանց
72. Ի­ջի­խա­նանց
73. Ի­վա­զանց
74. Իք­տի­բա­րանց
75. Խա­թայունց
76. Խանուն
77. Խաչունց
78. Խ­լա­փանց
79. Խչտու­րանց
80. Խ­ռա­տանց
81. Խուլ­վանց
82. Խու­նա­րին
83. Խուռու­փանց
84. Ծիկռուն
85. Ծ­կե­րանց
86. Կամունց
87. Կա­պին
88. Կատ­վանց
89. Կի­զի­րանց
90. Կ­լա­զանց
91. Կյալունց
92. Կո­պա­լո­վին
93. Կոպ­րանց
94. Կուկ­վանց
95. Կուտռու­զանց
96. Կու­քա­նանց
97. Հախ­նա­զա­րանց
98. Հումունց
99. Ղալդունց
100. Ղահ­րա­մա­նին
101. Ղա­վալ­բաբունց
102. Ղլ­դի­րանց
103. Ղ­լեչունց
104. Ղ­ջա­նանց
105. Ղրգյո­զանց
106. Ճա­վա­րա­նանց
107. Ճատունց
108. Ճե­տանց
109. Ճպճ­պե­կանց
110. Մալունց
111. Ման­վե­լանց
112. Մանու­չա­րանց
113. Մաքունց
114. Մեջլու­մանց
115. Մի­նա­սանց
116. Մոկ­նանց
117. Մրտու­րե­սանց
118. Մուլքու­մանց
119. Մու­րա­դանց
120. Նամունց
121. Ն­դա­նանց
122. Ննու­խանց
123. Նու­բա­րանց
124. Շաբունց
125. Շախունց
126. Շանդունց
127. Շ­դա­դանց
128. Շը­բաբունց
129. Շըհ­նը­բա­րանց
130. Շըհ­նը­զա­րանց
131. Շլ­րանց
132. Շ­հա­նանց
133. Չալունց
134. Պի­ծի­մարդունց
135. Պուզ­տանց
136. Ջանունց
137. Ջա­վա­հի­րանց
138. Ջուլ­հա­կանց
139. Ռը­սին
140. Սաի­լանց
141. Սա­զան­դա­րին
142. Սաթունց
143. Սա­լա­թի­նաց
144. Սայունց
145. Սար­գիս­ջա­նանց
146. Սափունց
147. Սը­րյա­նանց
148. Սի­լա­նանց
149. Սի­լի­բագունց
150. Սի­լի­կանց
151. Սիմունց
152. Սի­րա­վանց
153. Սիրունց
154. Ս­հա­կանց
155. Ս­րաբունց
156. Սր­բո­նանց
157. Ս­րո­ցանց
158. Սր­վա­նանց
159. Վանդունց
160. Ցեռուն
161. Ց­կա­նանց
162. Ո­ւմ­վանց
163. Փաթունց
164. Փանդունց
165. Փա­րա­մա­զանց
166. Փիթունց
167. Փշ­լի­կանց
168. Փրգյու­լանց
169. Քա­լա­հաբունց
170. Քյա­լանց
171. Քն­դա­զանց
172. Ք­չա­լանց
173. Քո­թանուն
174. Քոլունց
175. Քոչունց
176. Օղ­տանց
177. Օս­մանլ­ուեն
178. Ֆ­րանգու­լին[10]

Սու­րեն Այ­վա­զյա­նը «Ճա­կա­տա­գիրն հայոց» պատ­մա­վեպում նշում է նաև Ծլվ­լա­նանց, Մեջք­կոտ­րո­ղանց և Կե­ծանց ան­վանուն­նե­րով տոհ­մեր: Մեր պրպտում­նե­րով այդ­պի­սի տոհ­մեր գյուղում չհայտ­նա­բեր­վե­ցին, ավե­լին` դրանք չկային տա­րեց մարդ­կանց հի­շողություն­ներում: Ըստ երևույ­թին, գրո­ղը ցան­կա­ցել է ընդ­գծել, թե ինչ ան­սպա­սե­լի ժո­ղովր­դա­կան տոհ­մանուն­ներ կա­րող են լի­նել: Նույ­նը տեսնում ենք Ա. Բակուն­ցի «Կյո­րես» վի­պակում:

ԽՆ­ՁՈ­ՐԵՍԿ ՆԵՐ­ՔԻՆ

­Ներ­քին Խն­ձո­րես­կը հիմ­նադր­վել է 1980­-ա­կան թվա­կան­նե­րի կե­սե­րին: Բնակչությունն ամ­բողջու­թյամբ եկել է պատ­մա­կան Խն­ձո­րես­կից և ներ­կա­յացնում է նրա տոհ­մե­րը կամ էլ դրանց ճյու­ղե­րը: Հետ­ևա­պես այս­տեղ առան­ձին տոհ­մե­րի մա­սին խո­սելու հարկ չկա:

­ԽՈԶ­ՆԱ­ՎԱՐ

1490 թ. այս­տեղ ըն­դօ­րի­նակ­ված մի ավե­տա­րա­նի հի­շա­տա­կա­րանում գյու­ղը նշվում է որ­պես Սյու­նի­քի մաս կազ­մող Քա­շա­թա­ղի գա­վա­ռի բնա­կա­վայ­րե­րից մե­կը, իսկ «Մայր ցու­ցակ ձե­ռագրում» հի­շա­տակվում է որ­պես գրչու­թյան կենտ­րոն: Ու­նի քա­րայր-բնա­կա­րան­ներ (լք­ված), պահ­պանվում են 1675 թ. կառուց­ված կի­սաա­վեր սբ. Մի­նաս եկե­ղե­ցին, Խա­չեր կոչ­վող գյու­ղա­տե­ղին, Ծի­ծեռ­նա­վանք հնա­վայ­րը: Դաշ­տա­վարու­թյան և անաս­նա­պահու­թյան հետ բնակչությու­նը զբաղվում է այ­գե­գործու­թյամբ: Տա­րա­ծաշր­ջա­նի հյու­սիս­-ար­ևե­լյան ուղղու­թյան Գո­րիս քա­ղա­քից ամե­նա­հե­ռա­վոր հա­մայնքն է` 45 կմ:

1. Ա­դունց
2. Ա­թու­նին
3. Ա­նդրուն
4. Ան­տո­նանց
5. Ա­վա­գանց
6. Գյու­գա­նանց
7. Գ­րի­գո­րանց
8. Զաքունց
9. Թու­մա­սանց
10. Խաթու­նանց
11. Հա­կոբ­ջա­նանց
12. Մադուն
13. Մաթ­ևո­սանց[11]
14. Մանուն
15. Միր­զա­բե­կանց
16. Մուսուն
17. Նա­սի­բանց[12]
18. Պետ­րո­սանց
19. Պո­ղո­սանց
20. Սայունց
21. Սա­քանունց
22. Վա­հան­ջա­նանց
23. Վա­նե­սանց
24. Օ­հան­ջա­նանց
25. Օ­սե­փանց

­

Նախ­կինում այս­տեղ որոշ տոհ­մանուն­ներ ունե­ցել են «լար» հոգ­նա­կիակերտ ոչ հայ­կա­կան վեր­ջա­վորությու­նը: Հի­մա գյուղում դա չի գոր­ծածվում, որ լիովին ար­դա­րաց­ված է: Այդու­հան­դերձ, նախ­կին հն­չե­րան­գը ինչ­պես այս­տեղ, այն­պես էլ մյուս տե­ղերում պահ­պան­վել են: Նպա­տակս այն է, որ, ընդ­հանուր առ­մամբ, ինչ­քան հնա­րա­վոր է ճշգ­րիտ, ինչ­պես որ կա, ներ­կա­յաց­վեն մեր տոհ­մանուն­նե­րը:

­ԽՈՏ[13]

Հ­նագույն բնա­կա­վայ­րը Որո­տան գե­տի ձախ զա­ռի­թափ լեռ­նա­լան­ջին է, նո­րը` նույն ուղղու­թյամբ բարձ­րա­դիր սա­րա­վան­դին, որից 300-400 մ հա­րավ, ան­դուն­դի պռն­կին հին հե­թա­նո­սա­կան գյու­ղի ավե­րակ­ներն են: Այս­տե­ղի հնություն­նե­րից են հայտ­նի Մր­գա­ձո­րի խաչ, Խո­տի վանք կոչ­վող եկե­ղե­ցի­նե­րը, դամ­բա­րա­նա­դաշ­տե­րը: Նոր գյու­ղը կառուց­վել է Տաթ­ևի հիդ­րոէ­լեկտ­րա­կա­յա­նի շի­նա­րարու­թյան ըն­թացքում: Բնա­կա­րան­նե­րը երկ­հարկ են, հա­տա­կագ­ծով կառուց­ված:

1. Ա­զուն
2. Ա­լո­վին
3. Ա­նն­մա­նին
4. Բաբուն
5. Դադուն
6. Դալ­լա­քին
7. Զա­քարուն
8. Զաքուն
9. Զոմփուն
10. Թու­մա­սին
11. Ի­գա­նանց
12. Ի­րի­ցին
13. Կաժուն
14. Կա­րա­բե­դին
15. Կրո­վին
16. Կուքուն
17. Համփուն
18. Հու­րա­մին
19. Հուրուն
20. Մա­թո­սին
21. Մայուն
22. Մանգուն
23. Մնու­կին
24. Մուսուն
25. Պետուն
26. Վա­զանց
27. Վարթուն
28. Վեդուն
29. Սա­քա­նին
30. Սրա­վին

­ԿՈՌ­ՆԻ­ՁՈՐ

Գյու­ղից քիչ հեռու Խո­րեա[14] գյու­ղա­տե­ղին է: Ըստ ակա­դե­մի­կոս Ստ. Մալ­խա­սյա­նի` պատ­մա­հայր Մով­սես Խո­րե­նա­ցին ծնվել է այս­տեղ: Իսկ Գր. Գրի­գո­րյա­նը են­թադրում է, որ նա այս­տեղ է գրել «Պատմություն հայո­ցը»: Կոռ­նի­ձո­րը եղել է մեր ազ­գային ազա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի առաջ­նագծում (1918-1921 թթ., 1990-1994 թթ.):

1. Ա­դո­րանց
2. Ա­լա­վերդուն
3. Ա­մա­րանց
4. Ա­ռու­ջանց
5. Բա­լա­սա­նանց
6. Բալունց
7. Բաղ­դանց
8. Բաղդունց
9. Բաջու­բա­ղե­սանց
10. Բ­դա­ղանց
11. Բի­ջա­նանց
12. Գալուս­տանց
13. Գուլ­ջա­հա­նանց
14. Դա­լի­շաղունց
15. Դա­նիելանց
16. Զաքունց
17. Զիր­գա­րանց
18. Թ­մա­նանց
19. Թոխունց
20. Թո­չո­րանց
21. Ի­ժունց
22. Խաչու­հա­նանց
23. Խաչունց
24. Խոս­րո­վանց
25. Խուրշու­դանց
26. Ծատու­րանց
27. Կուքունց
28. Հաս­րա­թանց
29. Ղուրդուղու­լանց
30. Ղ­ջա­րանց
31. Ղուջունց
32. Ղու­փա­ղանց
33. Մադունց
34. Մալու­բաբունց
35. Մալունց
36. Մալունց (Խն­ձո­րես­կից եկած)
37. Մահունց
38. Մի­հի­լանց
39. Միս­կա­րանց
40. Միր­զանց
41. Մի­քե­լանց
42. Մ­րո­խաց
43. Նանունց
44. Ոս­կա­նանց
45. Պուժուրու­կանց
46. Պուլուքու­քանց
47. Պուղու­հա­նանց
48. Ջ­ռա­հանց
49. Սի­հի­լանց
50. Ս­րաբունց
51. Վանունց
52. Վի­տի­սանց
53. Վ­նե­սանց
54. Փարսունց
55. Փոթունց
56. Քա­րա­մանց
57. Քուն­դողլունց

Ս­տորև ներ­կա­յացնում եմ նաև այն տոհ­մե­րը, որոնց շա­ռա­վիղ­նե­րից գյուղում այլևս ապ­րող­ներ չկան:

1. Ա­նու­հա­կանց
2. Բա­բա­ջա­նանց
3. Բարխու­դա­րանց
4. Գուր­գո­սանց
5. Դ­լա­քանց
6. Դոլ­խա­նանց
7. Դուրունց
8. Ե­թի­մանց[15]
9. Զուգուր­դանց[16]
10. Թոխու­նաց
11. Լալունց
12. Խութու­նանց
13. Խուլ­վանց
14. Կոս­տան­դանց
15. Հի­լի­վե­րանց[17]
16. Ղա­րա­խա­նանց
17. Մահլ­ուա­նանց
18. Մանդունց
19. Մաքունց
20. Մուգու­մանց
21. Մուլքունց
22. Մրու­թանց
23. Նազունց
24. Նի­սի­բանց
25. Շախունց
26. Շդ­րանց
27. Շհն­զա­րանց
28. Չուլու­սանց
29. Պետ­րո­սանց
30. Պուլու­հա­նանց
31. Ջ­վա­դանց
32. Սափունց
33. Տ­վի­թանց
34. Փարունց
35. Փր­դա­նանց
36. Քոչունց

­ՀԱ­ԼԻ­ՁՈՐ­

Ան­վանու­մը ժա­ռան­գել է Հա­լե[18], Հա­լիս բնա­կա­վայ­րե­րի ան­ուն­նե­րից: Ք.հ. 10-րդ դա­րի սկզ­բին իշ­խանու­հի Հա­մա­զասպու­հին գյու­ղը նվի­րել է Տաթ­ևի վան­քին: Սբ. Մի­նաս եկե­ղե­ցին կառուց­վել է 1611 թ.: Գյու­ղից 2 կմ հա­րավ գտնվում է նշա­նա­վոր Հա­րանց անա­պա­տը` կառուց­ված 1608-1613 թթ.: Այս­տեղ գոր­ծել են դպ­րոց, գր­չատուն, ըն­դօ­րի­նակ­վել են ձե­ռագ­րեր: Դրանց մի մա­սը պահ­պանվում է Եր­ևա­նի մա­տե­նա­դա­րանում: Շր­ջա­կայքում են Խա­չին խութ եկե­ղե­ցին, Պո­ղոս-Պետ­րոս մա­տու­ռը, բազ­մա­թիվ խաչ­քա­րեր, գե­րեզ­մա­նոց­ներ և հին գյու­ղա­տե­ղի: Գյուղն ունի այ­գե­գործու­թյան հարուստ ավանդույթ­ներ, հայտ­նի է իր քիչ թթ­վաշ և բուրում­նա­վետ գի­նով, հո­նի ու թթի օղի­նե­րով: «Տաթ­ևի թևեր» ճո­պանու­ղին սկսվում է այս­տե­ղից:

1. Աշ­կե­րանց
2. Բագուն
3. Բաղունց
4. Զորունց
5. Թիվուն
6. Թուրուն
7. Կաբուն
8. Հուրուն
9. Միր­զին
10. Մուղդուսուն
11. Շահունց
12. Փանունց­

Ըստ Հա­լի­ձորում շր­ջա­նառ­վող զրույց­նե­րի` առա­վել հին են Շահունց, Աշ­կե­րանց և Բաղունց տոհ­մե­րը:

­ՀԱՐ­ԹԱ­ՇԵՆ[19]­

Այս հա­մայնքում միավոր­վել են Այ­գե­ձոր (Մա­ղանջուղ), Ազա­տա­շեն և Ձո­րա­շեն (Գորու, Կյորու) հնագույն գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը: Նշ­ված հին բնա­կա­վայ­րերում կան բնա­կան քա­րայ­րեր, խաչ­քա­րե­րով գե­րեզ­մա­նոց­ներ, եկե­ղե­ցի­նե­րի ավե­րակ­ներ, ժայ­ռա­փոր հն­ձան­ներ և այլն: Մար­դիկ ժայ­ռա­ծեր­պե­րին զար­մա­նահ­րաշ այ­գի­ներ էին հիմ­նել և հա­մեղ մր­գեր էին աճեցնում: Հի­մա հար­թա­շեն­ցին հիմ­նա­կանում զբաղվում է անաս­նա­պահու­թյամբ և դաշ­տա­վարու­թյամբ:

Ն­պա­տա­կա­հար­մար եմ հա­մարում Հար­թա­շե­նի տոհ­մե­րը ներ­կա­յաց­նել ըստ նախ­կին գյու­ղե­րի, քան­զի հի­մա էլ, հա­մա­տեղ ապ­րե­լով ավե­լի քան 40 տա­րի, նրա բնա­կիչ­նե­րը, հատ­կա­պես ավագ սերուն­դը, ներ­կա­յանում են ծնն­դա­վայ­րի տե­ղանվամբ:

­Ա­ԶԱ­ՏԱ­ՇԵՆ

1. Դա­վի­թանց
2. Ղա­րա­բա­գին
3. Շահունց
4. Պուղտունց
5. Ջի­լա­վանց
6. Քաքու­լանց

­ԱՅ­ԳԵ­ՁՈՐ

1. Ա­շուղ Թո­քա­լա­րին
2. Զիլֆու­ղա­րին
3. Ղասու­մին
4. Մելքու­մին
5. Ճուլ­հա­կանց
6. Նու­րի­ջա­նին
7. Վառուն

­ՁՈ­ՐԱ­ՇԵՆ

1. Ա­դե­րին
2. Ա­պուն
3. Բար­սե­ղանց
4. Գուն-Գու­նանց
5. Կալուս­տին
6. Մարդ­րին
7. Միր­քի­րին
8. Մու­քե­լին
9. Շահուն
10. Պո­ղո­սանց
11. Սևուն
12. Փարսուն
13. Քյոխ­վին
14. Քո­չարուն

­ՀԱՐ­ԺԻՍ

Հ­նագույն բնա­կա­վայ­րը ներ­կա­յանում է քա­րայ­րե­րով, դամ­բա­րա­նա­դաշ­տե­րով (ն.Ք. 1-ին հա­զա­րա­մյակ), գյու­ղա­տե­ղի­նե­րով (10-18-րդ դդ.), եկե­ղե­ցի­նե­րով: Որո­տան գե­տի վրա 13-րդ դա­րի հրա­շա­լի կամուրջն է: Այս շար­քը լրացնում են 1343-ով թվագրված նշա­նա­վոր քա­րա­վա­նատու­նը, դե­պի Հին Ջու­ղա առաջ­նոր­դող ճա­նա­պա­հի քա­րե ցից սյու­նե­րը, հե­թա­նո­սա­կան շր­ջա­նի տար­բեր վկայություն­ներ, այդ թվում` վի­շա­պա­քա­րեր:

1. Գ­ևոր­գին[20]
2. Դուրմու­շանց
3. Զաքունց
4. Ըր­զը­մա­նանց
5. Թու­նա­նանց
6. Իբ­րա­հի­մանց
7. Ի­րի­ցանց[21]
8. Լալունց
9. Լա­րայունց
10. Խաչունց
11. Հը­րը­բե­դանց
12. Ղու­գա­սանց
13. Մի­նա­սին
14. Պուղունց
15. Սա­հա­կին
16. Սու­քա­զանց

­ՇԻ­ՆՈՒ­ՀԱՅՐ

­Մեկ­նա­բանվում է որ­պես շե­նե­րի (գյու­ղե­րի) հայր` Շե­նա­հայր[22]: Ու­նի հարուստ պատմություն, աչ­քի է ըն­կել շր­ջա­կա գյու­ղե­րի հա­մե­մատու­թյամբ ստ­վար բնակչու­թյամբ: Այս­տեղ է Կու­սա­նաց Անա­պա­տի հա­մա­լի­րը, 1676 թ. կառուց­ված սբ. Աստ­վա­ծա­ծին եկե­ղե­ցին և սբ. Ս­տե­փա­նոս եռա­նավ բա­զի­լի­կը, «Խա­չեր» կոչ­վող գե­րեզ­մա­նո­ցը` 3 մ բարձրու­թյամբ եզա­կի կո­թող-խաչ­քա­րով (1261 թ.): Գյու­ղը նշա­նա­վոր էր ռե­տի­նե կոշ­կե­ղե­նի ար­տադրու­թյան (ԽՍՀՄ են­թա­կայու­թյան) գոր­ծա­րա­նով, որ­տեղ աշ­խատում էր ավե­լի քան 1500 մարդ: 1980­-ա­կան թվա­կան­նե­րից սկ­սած` Գո­րիս քա­ղա­քից հե­տո Շինու­հայ­րը բնակ­չու­թյան թվով ամե­նա­խո­շոր հա­մայնքն է տա­րա­ծաշր­ջանում:

1. Ա­գի­մին
2. Ա­ղամունց
3. Ա­վչուն
4. Բագուն
5. Բազուն
6. Բաղուն
7. Բաբու­ռանց
8. Բար­ղա­մանց
9. Բալուն
10. Բոլուն
11. Բու­շին
12. Գուրջուն
13. Դի­լա­նանց
14. Է­վունց
15. Թու­նա­նին
16. Ժա­րո­վին
17. Խոյին
18. Խուրշու­դին
19. Ծատուն Թունուն
20. Կա­րա­բե­դին Ասրուն
21. Կուքուն
22. Ղ­վա­լին
23. Ղր­ջանց
24. Ղուդրուն
25. Մայի­լանց
26. Մնու­ցին
27. Մուգուն
28. Մութու­սին
29. Մուսուն
30. Շահունց
31. Շի­րի­նին
32. Ոս­կա­նին
33. Սալունց
34. Սաքուն Կուքուն
35. Սունուն Թու­նա­նին
36. Տի­տի­լենց
37. Փուր­մանց
38. Քոռ­հա­նին

­ՇՈՒՌ­ՆՈՒԽ[23]

­Հի­շա­տակվում է 13-14-րդ դա­րե­րից Շոռ­նո­խո ան­վամբ: Եղել է Տաթ­ևի վան­քին հար­կատու Հա­բանդ գա­վա­ռի գյու­ղե­րից մե­կը: Բնակչությու­նը հիմ­նա­կանում զբաղվում է անաս­նա­պահու­թյամբ:

Գյու­ղը մինչև 1950­-ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջերն ունե­ցել է հայ և թուրք խա­ռը բնակչություն: Աս­տի­ճա­նա­բար հայե­րը հե­ռա­ցել են, և Շուռնուխում միայն թուր­քեր էին ապրում, որոնք 1988 թ. ծա­վալ­ված իրա­դարձություն­նե­րից հե­տո տե­ղա­փոխ­վել են:

­Հի­մա այս­տեղ բնակվում են Ադր­բե­ջա­նից բռ­նա­գաղթ­ված­ներ և շր­ջա­կա այլ գյու­ղե­րից վե­րաբ­նակ­ված­ներ: Եվ, բնա­կա­նա­բար, տոհ­մե­րի կամ գեր­դաս­տան­նե­րի մա­սին խո­սելու հիմ­քեր չկան:

­Ո­ՐՈ­ՏԱՆ

­Հա­մայնքում մինչև 1989 թ. ապ­րել են հայեր և թուր­քեր: Հայտ­նի իրա­դարձություն­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված` թուր­քե­րը հե­ռա­ցել են:

­Հայ բնակչությու­նը այս­տեղ է եկել Խոտ գյու­ղից: 1990­-ա­կան­նե­րի սկզ­բին Որո­տա­նը նո­րից հա­մալր­վել է խո­տե­ցի, ինչ­պես նաև Բաք­վից և Ադր­բե­ջա­նի այլ վայ­րե­րից տե­ղա­հան­ված հայ ըն­տա­նիք­նե­րով: Այս­տեղ ևս տոհ­մե­րի կամ գեր­դաս­տան­նե­րի հի­շա­տակու­թյան հիմ­քեր չկան: ­

Այս բնա­կա­վայ­րը ձևա­վոր­վել է Տաթև­հէկ­ի շի­նա­րարու­թյան տա­րի­նե­րին` 1960­-ա­կան թվա­կան­նե­րին: Շր­ջա­կայքում պահ­պան­վել են հայ­կա­կան հնագույն Շա­թի­թաղք[24] բնա­կա­վայ­րի ավե­րակ­նե­րը, դամ­բա­րա­նա­դաշ­տեր ու այլ հու­շար­ձան­ներ:

Ս­ՎԱ­ՐԱՆՑ[25]­

Ա­րա­մազդ լե­ռան հյու­սի­սային փե­շին է: Բնա­կա­վայ­րի շր­ջա­կայքում պահ­պան­վել են բազ­մա­թիվ հու­շար­ձան­ներ` հայտ­նի Ցու­րա­բեր­դի ավե­րակ­նե­րը, մատուռ, խաչ­քա­րեր և այլն: Սբ. Հա­զա­րանփր­կիչ բա­զի­լիկ եկե­ղե­ցին կառուց­վել է 1705 թ., վե­րա­նո­րոգ­վել վեր­ջին տա­րի­նե­րին` հա­մագյու­ղա­ցի բա­րե­րար­ներ Վրեժ Գալս­տյա­նի և Ար­թուր Առա­քե­լյա­նի մի­ջոց­նե­րով: Բնակչու­թյան զբաղ­մուն­քը անաս­նա­պահությունն է:

1. Բոզտ­ղանց[26]
2. Դուռունց
3. Ի­քե­լանց
4. Լալունց
5. Մուղու­մանց
6. Մուր­դանց
7. Յազու­լանց
8. Շկվ­ղե­րանց[27]
9. Պուղունց
10. Ջ­հան­գի­րանց
11. Սադ­ղին
12. Ք­չա­լանց

ՎԱ­ՂԱ­ՏՈՒՐ[28]

Գյու­ղից քիչ հեռու կա 17-րդ դա­րի եկե­ղե­ցի: 19-րդ դարում բնա­կա­վայ­րը դա­տարկ­վել է: Վե­րաբ­նա­կեց­վել է շր­ջա­կա հայ­կա­կան գյու­ղե­րից` 1905-1910 թթ.:

1918 թ. թուր­քե­րը տե­ղա­հա­նել են Մին­քենդ (Հա­զա­րա­շեն) հնագույն հայ­կա­կան բնա­կա­վայ­րի բնակչությու­նը: Նրա մի մա­սը վե­րա­հիմ­նադ­րել է Վա­ղատուր գյու­ղը: Հատ­կան­շա­կան է, որ Մին­քենդում բնակություն էին հաս­տա­տել նաև հայ­կա­կան այլ գյու­ղե­րից տե­ղա­փոխ­ված ըն­տա­նիք­ներ, որոնց հետ­նորդ­նե­րը ներ­կայումս ապրում են Վա­ղատուրում: Այս­պես` Ման­վե­լին, Բուշտուն, Ջա­րային տոհ­մե­րը եկել էին Խն­ձո­րես­կից, Սա­հա­կի­նը` Ծի­ծեռ­նա­վան­քից, Թունուն, Եղուն, Զա­րային, Հուդուն և Ներ­սե­սին տոհ­մե­րը` Ծի­ծեռ­նա­վան­քից հա­րավ գտն­վող պատ­մա­կան հայ­կա­կան գյու­ղից: Իսունց, Գյու­գա­նանց և Նա­զա­նին տոհ­մե­րը Մին­քեն­դի բնիկ­ներն են եղել:

­Մին­քենդում հայ բնակչու­թյան կենտ­րո­նա­նալու պատ­ճա­ռը թուր­քա­կան հա­լա­ծանք­ներն էին, որոնց հետ­ևան­քով վե­րա­ցել են մեր­ձա­կա տա­րածք­նե­րի բազ­մա­թիվ պատ­մա­կան հայ­կա­կան բնա­կա­վայ­րեր: «Հա­զա­րա­շեն» ան­վանու­մը ծա­գել է հենց այս իրողու­թյունից, քա­նի որ բազ­մա­թիվ գյու­ղե­րից ըն­տա­նիք­ներ են հա­վաք­վել միևնույն բնա­կա­վայրում:

1. Բա­դա­մին
2. Բուշտուն
3. Գու­գա­նանց
4. Գուլ­բա­սա­րին
5. Ե­ղունց
6. Զա­րային
7. Թունուն
8. Թուրու­սին
9. Ի­սունց
10. Կի­ժին
11. Հուդուն
12. Ման­վե­լին
13. Նա­զա­նին
14. Ներ­սե­սին
15. Ջա­րային
16. Սա­հա­կին

­ՎԵ­ՐԻ­ՇԵՆ[29]

Գյու­ղի ան­ունը բա­նա­վոր գոր­ծածու­թյամբ ճիշտ է` Յէ­րի (նույնն է` Տյէ­րի) շեն, այսինքն` Վե­րին (վեր­ևի) շեն: Այս­պի­սի ան­վամբ գյուղ իր հարկացուցակում հի­շա­տակում է Սյու­նյաց պատ­միչ Ստե­փա­նոս Օր­բե­լյա­նը, բայց` Հա­բան­դին հար­ևան Աղա­հեճ գա­վառում (ներ­կայիս Քա­շա­թա­ղի տա­րածքում): Սխալ է գրա­վոր կի­րառ­մամբ Վե­րի­շեն, որի որակական բա­ղադ­րի­չը վայ­րի (վայ­րե­նի) բա­ռի հնչյու­նա­փոխ­ված տար­բե­րակն է: ­

Ու­րեմն` սա այն դեպքերից է, երբ գրավորը պետք է համա­պա­տասխանեցվի բանավորին` Վե­րին շեն կամ էլ Վեր­նա­շեն` ինչ­պես Վայոց ձորում է, Թա­նա­հա­տի վա­նա­կան հա­մա­լի­րի հար­ևանու­թյամբ:

Գյուղն ունի այս ան­վա­նը թե՛ բա­նա­վոր, թե՛ գրա­վոր զու­գա­հե­ռա­բար գոր­ծած­վող ան­ուն` Հին Գո­րիս: Առա­ջի­նով հիմ­նա­կանում նկա­տի են առել տն­տեսությու­նը, երկ­րոր­դով` տե­ղա­կան իշ­խանությու­նը: Ափ­սոս, որ ավե­լի բա­րեհունչ Հին Գո­րիսն իր տե­ղը զիջել է Վե­րի­շե­նին: ­

Երկու ան­վան ծագումն էլ գրե­թե նույ­նա­կերպ է մեկ­նա­բանվում` դրանք իմաս­տա­վորում են հա­կադրություն. մե­կը դիր­քով հա­կադրվում է Ներ­քին շե­նին (Գո­րիս գյու­ղին), մյու­սը հնու­թյամբ`­Գո­րիս քա­ղա­քին: ­

Հիմնականում տեղացի որոշ հե­տա­զո­տող­ներ, առանց մա­տե­նագ­րա­կան վկայություն­նե­րի, պե­ղա­ծո ապացույց­նե­րի կամ վի­մա­գիր հի­շա­տակություն­նե­րի` հենց այս գյուղն են հա­մա­րում Ստ. Օր­բե­լյա­նի հար­կացու­ցա­կի Ձա­գե­ձո­րը: Գու­ցե նրանք կողմ­նա­կից­նե­ր ունենային և նույնիսկ` շատ, բայց դժվար է ան­տեսել Ծա­կե­րի ձո­րի վար­կա­ծը, որը հնչյու­նա­բա­նա­կան տե­սանկյու­նից է ար­ծարծվում:

Գյու­ղի ան­ունը Գո­րի­սի հետ պատ­մա­կան միասնու­թյան մեջ դի­տարկվում է նաև որ­պես Գո­րայք, ին­չը ճշգր­տո­րեն ար­դա­րացնում է նրա­նից հյու­սիս­-ար­ևելք ընկած Նա­խանձ­փոր (մեզ հա­սել է Խաս­փոր ջրա­վետ տե­ղան­վան­մամբ) բնա­կա­վայ­րի գոյությու­նը:

Վե­րի­շե­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նի մյուս բնա­կա­վայ­րե­րից եզա­կիորեն տար­բերվում է 4-6-րդ դա­րե­րի շի­նա­րա­րա­կան ար­վես­տի տար­րեր պարու­նա­կող բա­զի­լիկ միանավ եկե­ղե­ցիով, ժայ­ռակոփ ու քեր­ծաձույլ բեր­դե­րով, դաշ­տային ավե­լի քան 100 աղբյուր­նե­րով և, ան­շուշտ, 17-րդ դա­րից պահ­պան­ված, ցայ­սօր օգ­տա­գործ­վող քարաշար, թա­ղա­կապ աշ­խար­հիկ շինու­թյամբ: Ի դեպ, այս շինությու­նը, որ­պես բնա­կե­լի տուն, հնու­թյամբ բա­ցա­ռիկ է բո­վան­դակ Հա­յաս­տանում:

1. Աս­կան­դա­րին
2. Ա­րզու­մա­նին
3. Ա­րութու­նին
4. Ա­րութու­նին
5. Ա­քուն Նանուն
6. Բ­դա­լին
7. Բագուն
8. Գուրջուն
9. Դա­դալուն
10. Դադուն
11. Դաջուն
12. Դոլուն
13. Ե­րի­ցին
14. Զա­րե­լին
15. Զ­դին
16. Զիլուն
17. Ը­թա­քին
18. Ը­մա­րին
19. Թ­մա­սին
20. Ի­փե­լին
21. Խերուն
22. Խո­ջա­բաղուն
23. Խուրշու­դին
24. Կիզ­րին
25. Կյալուն
26. Հիրու­մին[30]
27. Ղահ­րա­մա­նին
28. Ղ­լեչուն
29. Ղ­վան­դին
30. Ճ­ղա­րին
31. Ճղց­պա­նին
32. Մալուն
33. Մաշուն
34. Միժլու­մին
35. Ներսուն
36. Շալուն
37. Շա­խանու­մին
38. Շա­քա­րա­մին
39. Չոփչուն
40. Ջա­վա­հի­րին[31]
41. Սի­փա­րին
42. Տատուն
43. Տ­ռո­զին
44. Ուղու­զին
45. Ու­րդու­վին
46. Քոլուն
47. Քոռ Ավա­գին
48. Քի­րա­մին
49. Օ­րդու­խա­նին

­Քոլուն, Ղվան­դին և Թմա­սին տոհ­մե­րը ճյու­ղա­վոր­վել են Միրու­մին մայր տոհ­մից: Ու թեև երեք տոհ­մե­րի ան­ձինք Միրու­մյան ազ­գանունն են կրում, սա­կայն գյուղում նրանց գի­տեն նոր տոհ­մանուն­նե­րով:

­Վե­րի­շենում բնակվում են այլ տե­ղե­րից եկած զգա­լի թվով մար­դիկ: Ըստ գյու­ղա­պե­տա­րա­նի` նրանց այ­սօր կա­րե­լի է դա­սել հետ­ևյալ ըն­տա­նիք­նե­րի կամ գեր­դաս­տան­նե­րի շար­քին:

 

­ԳԵՐ­ԴԱՍ­ՏԱՆ­ՆԵՐ

1. Ա­վա­գյան Սամ­սո­նի – Ակ­նե­րից
2. Բաղ­դա­սա­րյան (Հա­կոբ­ջա­նյան) Յախշու – Խոզ­նա­վա­րից
3. Դա­նիելյան Ալա­վերդու – Շինու­հայ­րից
4. Թելունց Բագ­րա­տի – Խն­ձո­րես­կից
5. Հա­կո­բյան Ավա­նե­սի – Ար­ցա­խից
6. Հաս­րա­թյան (Հով­սե­փյան) Բե­նի­կի – Տե­ղից
7. Շահ­մա­րյան Վար­դա­զա­րի – Տե­ղից
8. Պետ­րո­սյան Փար­սիի – Տե­ղից
9. Պետունց Խա­չատու­րի – Տե­ղից
10. Սա­հա­կյան Մհե­րի – Ակ­նե­րից
11. Սայունց Կա­րա­պե­տի – Խն­ձո­րես­կից
12. Սարգ­սյան (Ի­սունց) Փար­սիի – Տե­ղից
13. Սարգ­սյան Անդ­րա­նի­կի (Գաղ­թա­կա­նին) – Արևմ­տյան Հա­յաս­տա­նից
14. Սո­ղո­մո­նյան Սու­րե­նի – Ար­ցա­խից
15. Վար­դա­նյան­նե­րի (Մու­շեղ, Գրի­շա) – Շինու­հայ­րից
16. Փա­րա­մա­զյան Սպար­տա­կի – Խն­ձո­րես­կից

­

ԸՆ­ՏԱ­ՆԻՔ­ՆԵՐ

1. Ա­ղա­սյան­նե­րի – Ար­ցա­խից
2. Ա­ռա­քե­լյան­նե­րի – Ակ­նե­րից
3. Ա­սատ­րյան­նե­րի – Ակ­նե­րից
4. Բա­բա­ջա­նյան­նե­րի – Խոզ­նա­վա­րից
5. Բա­բա­ջա­նյան­նե­րի – Սի­սիանից
6. Բաղ­դա­սա­րյան­նե­րի (Բա­բա­լա­րյան) – Խն­ձո­րես­կից
7. Բարխու­դա­րյան­նե­րի (Հա­սան­խա­նի) – Տե­ղից
8. Գալս­տյան­նե­րի – Վա­ղատու­րից
9. Գ­րի­գո­րյան­նե­րի – Այ­գե­ձո­րից
10. Դա­նիելյան­նե­րի – Հար­թա­շե­նից
11. Լա­լա­յան­նե­րի – Ար­ցա­խից
12. Խա­չատ­րյան­նե­րի – Ձո­րա­շե­նից
13. Խա­չյան­նե­րի – Խոզ­նա­վա­րից
14. Հայ­րա­պե­տյան­նե­րի – Ակ­նե­րից
15. Հայ­րա­պե­տյան­նե­րի – Ա­զա­տա­շե­նից
16. Հարությու­նյան­նե­րի – Ս­վա­րան­ցից
17. Հո­վա­կի­մյան­նե­րի – Խոզ­նա­վա­րից
18. Հո­վա­կի­մյան­նե­րի – Տաթ­ևից
19. Հով­հան­նի­սյան­նե­րի – Խոզ­նա­վա­րից
20. Ղա­զա­րյան­նե­րի – Խ­նա­ծա­խից
21. Միր­զո­յան­նե­րի – Ակ­նե­րից
22. Ռ­ևա­զյան­նե­րի – Նոյեմ­բե­րյա­նից
23. Սալբունց­նե­րի – Ակ­նե­րից
24. Սա­հա­կյան­նե­րի – Ակ­նե­րից
25. Սարգ­սյան­նե­րի (Շա­լո­յան­ներ) – Խն­ձո­րես­կից
26. Տո­ռո­զյան­նե­րի – Գո­րի­սից

­ՏԱ­ԹԵՎ

5-8-րդ դա­րերում դպրու­թյան առաջ­նա­կարգ կենտ­րոն էր, 8‑րդ դա­րի վեր­ջից` Սյու­նյաց եպիս­կո­պոսու­թյան աթո­ռա­նիս­տը: 895-906 թթ. կառուց­վել է Տաթ­ևի վան­քի Պո­ղոս-Պետ­րոս մայր տա­ճա­րը, 1067 թ.` սբ­. Ա­ստ­վա­ծա­ծին, 1295 թ.` սբ. Գ­րի­գոր եկե­ղե­ցի­նե­րը: 1390-1435 թթ. վանքում գոր­ծել է նշա­նա­վոր հա­մալ­սա­րան, ման­րան­կարչու­թյան և գրչու­թյան դպ­րոց, 10000­-ից ավե­լի ձե­ռագ­րե­րով մա­տե­նա­դա­րա­ն: Վան­քին հարկ է վճա­րել 10 գա­վա­ռի 264 գյուղ: Վանական համալիրի ամե­նա­տպա­վորիչ կառույցներից մեկը Ճոճ­վող սյու­նն է, որի կա­ռուց­ման առեղծ­վա­ծը մինչև այժմ մնում է անվերծանելի: 17-րդ դա­րից մինչև 20-րդ դա­րի սկիզ­բը վան­քը ազա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի հե­նա­կետ էր: Այս­տեղ է Գա­րե­գին Նժ­դե­հը հռչա­կել Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետությու­նը: Որո­տա­նի աջ ափին` կիր­ճի հա­տա­կին, նշա­նա­վոր կառույց­նե­րի մնա­ցորդ­ներն են` Տաթ­ևի մեծ անա­պա­տը և կու­սա­նո­ցը: 2010 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 16­-ին բաց­վել է «Տաթ­ևի թևեր» ճո­պանու­ղին` 5,7 կմ եր­կարու­թյամբ, որ ամե­նաեր­կարն է աշ­խարհում: Տաթ­ևի վա­նա­կան հա­մա­լի­րը գրանց­ված է ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ­-ի հա­տուկ պահ­պան­վող հու­շար­ձան­նե­րի ցանկում: ՀՀ կա­ռա­վարու­թյան 26.06.2009 թ. 848-Ն որոշ­մամբ` Տաթ­ևը, շր­ջա­կա մի շարք գյու­ղե­րի հետ, հայ­տա­րար­վել է զբո­սաշր­ջային կենտ­րոն:

1. Ա­բրու­սանց
2. 2­. Ա­թունց
3. Ա­կունց
4. Ա­ղա­վելունց
5. Աս­տա­քոլունց
6. Ա­վչունց
7. Ա­րզու­մա­նանց
8. Բադուն
9. Բա­լանունց
10. Բալունց
11. Բաղդունց
12. Բերչունց
13. Գագունց
14. Գիչունց
15. Գլ­հե­սանց
16. Գ­րի­գո­րանց
17. Գու­գա­նանց
18. Դիլունց
19. Դոնգու­շանց
20. Դորունց
21. Զազունց
22. Զոհ­րա­բանց
23. Թաթունց
24. Թոթունց
25. Թու­մոնց
26. Թումունց
27. Ի­դի­նանց
28. Ը­ղը­ջա­նանց
29. Ի­սա­վերդունց
30. Լ­չի­նանց
31. Խ­նա­րանց
32. Ծատունց
33. Ծիկունց
34. Կարունց
35. Կի­լոհունց
36. Կո­ճանց
37. Կ­տա­մանց
38. Կուխտունց
39. Կու­ճի մար­դանց
40. Կուջու­բա­դանց
41. Ղ­լա­մանց
42. Ղ­ջա­նանց
43. Ղ­րանց
44. Ղրմ­րանց
45. Ղու­գա­սանց
46. Ղուն­դա­ղանց
47. Ճի­լի­կանց
48. Մադունց
49. Մանգունց
50. Մանու­չա­րանց
51. Մանունց
52. Մարդունց
53. Մարունց
54. Մա­քալունց
55. Միր­զանց
56. Մ­նա­ցա­կա­նանց
57. Մոսունց
58. Մով­սե­սանց
59. Մրք­րանց
60. Մու­րա­դանց
61. Մուքունց
62. Յուզու­լանց
63. Նա­րի­նանց
64. Նիգունց
65. Շիդ­րա­մանց
66. Շի­րա­նանց, 66* Շհանունց
67. Չա­քանց
68. Չլդ­րանց
69. Ջ­հան­գի­րանց
70. Սի­լա­րանց
71. Ս­լա­մանց
72. Սմ­վե­լանց
73. Սուկունց
74. Վր­դա­նանց
75. Վրթ­զա­րանց
76. Տանձունց
77. Տարտնունց
78. Տեր-Սի­մո­նանց[32]
79. Տեր-Վա­նե­սանց
80. Տ­նե­լանց
81. Ո­լունց
82. Փալունց
83. Փանունց
84. Քա­չալ­մանունց
85. Քոլունց
86. Քոչունց
87. Ք­րա­մանց
88. Պետունց
89. Օր­բե­լանց

­ՏԱՆ­ՁԱ­ՏԱՓ

­Գե­ղա­տե­սիլ բնու­թյամբ այս բնա­կա­վայ­րը պատ­մա­կան աղբյուր­ներում հիշատակվում է վաղ միջ­նա­դա­րից: Ք.հ. 906 թ. Տաթ­ևի վան­քի նա­վա­կա­տի­քին Հայոց Սմբատ Բագ­րատու­նի թա­գա­վո­րի, Տեր Գևորգ Գառ­նե­ցի կա­թո­ղի­կո­սի ներ­կայու­թյամբ Սյու­նյաց գա­հե­րեց իշ­խան Աշո­տը մի շարք գյու­ղե­րի հետ Տան­ձա­տա­փը նվի­րել է վան­քին: Գյու­ղի տա­րածքում բազ­մա­թիվ են հնագույն բնա­կա­տե­ղի­նե­րը, ժայ­ռե­ղեն խոր­շե­րը, մատուռ­ներն ու խաչ­քա­րե­րը, այլ­ևայլ հնություն­ներ: Հարս­նա­ձո­րին հա­րող մի ժայ­ռա­լեզ­վա­կի վրա Շա­հանդուխտ ար­քա­յադս­տեր մատու­ռը (կի­սա­վեր) և նրա ճգ­նախու­ցն են: Գյու­ղը ներառված է «Տաթև» զբո­սաշր­ջային ծրագ­րում:

1. Ե­ղունց
2. Կր­բե­դանց
3. Կույ­սա­կանց[33]
4. Համ­բարձու­մանց
5. Հաշունց
6. Ղա­զա­րանց
7. Շ­բա­նանց
8. Պրու­տանց
9. Ու­նա­նանց
10. Օ­վունց

­

Հաշուն տոհ­մի հիմ­նա­դի­րը կին է եղել, ին­չը հաս­տատվում է հետ­ևյալ խա­ղի­կով.

­Բոմ­բա­սար,

­Պացուր սար,

­Կա­լան եկ

­Հաշուն տար:

­ՏԵՂ

­Հիմ­նել է Սյու­նյաց թագու­հի Շա­հանդուխ­տը` 10-րդ դարում: Նրա տա­րածքում պահ­պան­վել են քա­րան­ձա­վային բնա­կա­տե­ղի հետ­քեր: Կանգուն է սբ. Գևորգ եկե­ղե­ցին, որի ար­ևե­լյան մա­սը կառուց­ված է 4-5-րդ դա­րերում: Գյու­ղից 3 կմ հա­րավ­-ար­ևելք գտնվում է Սռ­նեղ­ցին: Գյու­ղին առան­ձին շուք են հա­ղորդում Մե­լիք-Բարխու­դա­րյան­նե­րի Ամա­րա­թը (1783 թ.), Քա­րե օթա­խը: Այս գյուղի բնակիչները մշտապես ակտիվորեն հա­ղոր­դակցվել են արցախցիների հետ: Դրա լավագույն վկայու­թյուն­ներից մեկը Ստեփանակերտում ձևավորված Տեղցոց բնա­կելի թաղամասն է: Հենց այս թաղամասում է ծնվել ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը:

1. Ա­բա­լանց
2. 2­. Ա­կու­փանց
3. Այ­վա­զյան
4. Ա­շու­ղանց
5. Ա­ռու­շա­նանց
6. Ա­ռու­շա­նյան
7. Ա­վա­գյան
8. Ա­վե­տանց
9. Ա­րզու­մա­նյան
10. Ա­փունց
11. Բա­դա­սյան
12. Բա­լաչունց
13. Բալունց
14. Բաղ­դագյու­լանց
15. Բաղդունց
16. Բաղունց
17. Բարխու­դա­րանց
18. Բեգ­լա­րանց
19. Բլբու­լանց
20. Բուշունց
21. Գալս­տյան
22. Գ­զի­րանց
23. Գյագունց
24. Գ­րի­գո­րյան
25. Դա­դո­վանց
26. Դա­լիջունց
27. Դալ­լա­քյան, 27* Դինունց
28. Դոլ­խա­նանց
29. Դ­րա­վանց
30. Դու­ռանց
31. Դուրունց
32. Զեյ­նա­լյան
33. Էյ­լա­զյան
34. Թա­ռա­նանց
35. Թի­նի­բաբունց
36. Թո­խունց
37. Թ­ջա­նանց
38. Թութկու­շայի
39. Ի­սա­խա­նանց
40. Ի­սունց
41. Լա­լա­բե­գանց, 41*.Խանումանց (Երիցանց)
42. Խաչունց
43. Ծատու­րանց
44. Ծռն­վե­րանց
45. Կի­զիր­բոզունց
46. Հայ­կա­զանց
47. Հայրունց
48. Հաս­րա­թյան
49. Հով­հան­նի­սյան
50. Հով­սե­փյան
51. Հուպու­պանց
52. Ղա­զա­րյան
53. Ղազունց
54. Ղա­վալ­բաբունց
55. Ղուլունց
56. Ղու­կա­սանց
57. Ղուշունց
58. Ղու­ջանց
59. Ճոխունց
60. Մաթուն
61. Մարու­թանց
62. Մաքունց
63. Մգրդունց
64. Մի­նա­սանց
65. Միր­զո­յան
66. Մոհ­րա­բանց
67. Մու­սայե­լյան
68. Նա­նասունց
69. Ներկ­րա­րանց
70. Նունու­մանց, 70*. Շադունց
71. Շեգունց
72. Շի­րի­նյան
73. Չափու­ղանց
74. Պա­պա­լա­նանց
75. Պա­պա­լո­նանց
76. Պետունց
77. Պո­ղո­սյան
78. Ջ­հան­գի­րյան
79. Սակունց
80. Սա­փարունց
81. Ս­նեցունց
82. Վար­դա­նյան
83. Ու­նա­նանց
84. Փա­փախչունց
85. Քա­չալ­վա­նանց
86. Քյարունց
87. Քոչունց

­ՔԱ­ՇՈՒ­ՆԻ (ՄԱԼ­ԴԱՇ)

Նույնու­թյամբ կրկնվում են Տան­ձա­տա­փի տոհ­մանուն­նե­րը:

­Հայտ­նի պատ­մա­բան Հ. Փա­փա­զյա­նի հա­վաստ­մամբ` Պարս­­կաս­տա­նի շահ Թահ­մասպ 1-ին Սե­ֆին (1524-1576), 1562 թ. հրա­մա­նագրում ան­դրա­դառ­նա­լով Տաթ­ևի վան­քի կալ­վա­ծային հնա­րա­վորություն­նե­րին, ներ­կա­յացնում է հետ­ևյալ գյու­ղե­րը Սի­սիանի, Որո­տա­նի և Գեղ­վա գա­վառ­նե­րից. Բնու­նիս-Թաս, Ղա­րա­քի­լի­սա, Սվա­րի (Ս­վա­րանց), Աղան­ձի, Տաշու-Մալ­դաշ, Տաթև, Տան­ձա­տափ, Խո­տա­նան, Հա­լի­ձոր, Շն­հեր, Բոր­դի և Կից: ­

Ա­մե­նայն հա­վա­նա­կանու­թյամբ` սար­վոր տան­ձա­տափ­ցի­նե­րի հիմ­նադ­րած Մալ­դաշն իր ան­վանու­մը ստա­ցել է Թահ­մաս­պի հի­շա­տա­կած Տաշու-Մալ­դա­շի երկ­րորդ բա­ղադ­րի­չից: Այս­պես եմ կարծում, քա­նի որ Տաշու-Մալ­դա­շը` հին բնա­կա­վայր հի­շեց­նող ավե­րակ­նե­րով, հի­մա էլ կա ներ­կա Մալ­դա­շից (Քաշունուց) 6-7 կմ հյու­սիս­-ա­րևմուտք, Տաթ­ևի վար­չա­կան տա­րածքում:

­Տա­րա­ծաշր­ջա­նի հա­րավ­-ա­րմ­տյան ուղղու­թյան ամե­նա­հե­ռա­վոր գյուղն է` Գո­րիս քա­ղա­քից 55 կմ­-ի վրա: Մալ­դա­շը, որ­պես հիմ­նա­կան բնա­կա­վայր, ձևա­վոր­վել է 1920­-ա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին: Քաշու­նի[34] է վե­րան­վան­վել 1992 թ.: Ծո­վի մա­կերևույ­թից բարձր է 1850 մ: Հարուստ է ալ­պյան մար­գա­գե­տի­նե­րով, բնա­կան խոտ­հարք­նե­րով, արոտ­նե­րով:

­ՔԱ­ՐԱ­ՀՈՒՆՋ

­Վա­րա­րակ­նի աջ ափին է` Գո­րիս քա­ղա­քից 4 կմ հե­ռա­վո­րու­թյամբ: Հին այ­րեր-բնա­կա­րան­նե­րը, գյու­ղա­տե­ղի­նե­րը պահ­պան­վել են: Սբ. Հ­ռիփ­սիմե եկե­ղե­ցին կառուց­վել է 1676 թ.: Կան միջ­նա­դա­րյան Հա­զա­րանփր­կիչ մա­տուռը, գե­րեզ­մա­նոցը: Լեռ­նա­լան­ջի գյու­ղա­տե­ղի հյու­սիսա­րևմ­տյան մասում մի հս­կա բա­զալտ քա­րա­բե­կո­րի վրա քան­դակ­ված ժայ­ռա­պատ­կեր­նե­րը հար ու նման են Ուղ­տա­սա­րի ժայ­ռա­պատ­կեր­նե­րին` թե­մա­տի­կայի և կա­տար­ման տե­սանկյու­նից, կարծում եմ, նաև ժա­մա­նա­կի: Գյու­ղը հայ իրա­կանու­թյան մեջ հայտ­նի է իր թթի օղիով, որն ուղ­ղա­կի «Քա­րահունջ» ան­վանումն ունի: Շր­ջա­նառ­վել է այս­պի­սի մի թևա­վոր խոսք. «Բաք­վի տա­կը լի­քը նավթ է, Քա­րահուն­ջի տա­կը` թթի օղի»:

Քա­րահուն­ջի գյու­ղա­պե­տա­րա­նի տվյալ­նե­րով` գյու­ղում կա հնագույն ութ տոհմ, որոն­ցից սեր­վել են նո­րե­րը:

Հ­նագույն տոհ­մե­րը հետ­ևյալ­ներն են.

1. Բոզուն
2. Ի­վի­տին
3. Խաչուն
4. Ճ­ղա­րին
5. Նիազին
6. Տ­վի­թին
7. Փարսուն
8. Օ­հան­ջա­նանց

Ն­րան­ցից հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար ճյու­ղա­վոր­վել են.

1. Բոզուն տոհ­մից`­

ա) Գ­րի­գո­րյան­ներ,

բ) Թու­նյան­ներ,

գ)­ Հով­սե­փյան­ներ:

2. Ի­վի­տին տոհ­մից`­

ա­) Ա­վե­տյան­ներ:

3. Խաչուն տոհ­մից­

ա)­ Բաղ­դա­սա­րյան­ներ,

բ)­ Խա­չյան­ներ,

գ)­ Խա­չատ­րյան­ներ,

դ) Մի­րա­քյան­ներ, ­

ե) Մկրտ­չյան­ներ,

զ)­ Սարգ­սյան­ներ:

4. Ճ­ղա­րին տոհ­մից`­

ա) ­Թափտու­ղյան­ներ,

բ)­ Հայ­րա­պե­տյան­ներ,

գ)­ Ղա­զա­րյան­ներ,

դ)­ Պետ­րո­սյան­ներ, ­

ե)­ Պո­ղո­սյան­ներ,

զ) Ս­տե­փա­նյան­ներ:

5. Նիազին տոհ­մից`­

ա­) Աբ­րա­հա­մյան­ներ,

բ­) Ա­լա­վեր­դյան­ներ,

գ)­ Գալս­տյան­ներ,

դ)­ Խանու­մյան­ներ, ­

ե)­ Ման­գյան­ներ,

զ) Ս­ևյան­ներ:

6. Տ­վի­թին տոհ­մից`­

ա­) Ա­լեք­սա­նյան­ներ,

բ)­ Հա­կոբ­ջա­նյան­ներ,

գ)­ Ղահ­րա­մա­նյան­ներ,

դ)­ Մես­րո­պյան­ներ, ­

ե) Մ­նա­ցա­կա­նյան­ներ,

զ) Ս­տե­փա­նյան­ներ:

7. Փարսուն տոհ­մից`­

ա)­ Բարխու­դա­րյան­ներ,

բ)­ Մանու­չա­րյան­ներ,

գ)­ Պո­ղո­սյան­ներ:

8. Օ­հան­ջա­նան տոհ­մից`­

ա­) Առս­տա­մյան­ներ,

բ­) Ա­վա­գյան­ներ,

գ­) Արզու­մա­նյան­ներ,

դ) Մկրտ­չյան­ներ, ­

ե)­ Նա­րի­նյան­ներ,

զ)­ Սարգ­սյան­ներ, ­

է­) Օ­հան­ջա­նյան­ներ:

­Թեհ­րա­նի Փա­րա գյու­ղից 1946 թ. այս­տեղ գաղ­թել է չորս տոհմ`­

ա)­ Բար­սե­ղյան­ներ,

բ)­ Դար­բի­նյան­ներ,

գ) Ղու­լյան­ներ,

դ)­ Սի­նա­նյան­ներ:

­Բա­ցի նշ­ված­նե­րից, գյուղում բնակվում են այլ տե­ղե­րից հետ­ևյալ տոհ­մե­րը`

ա­) Ի­սա­խա­նյան­ներ – Տեղ գյու­ղից,

բ)­ Միր­զո­յան­ներ – Քա­րա­շե­նից,

գ) Ս­տե­փա­նյան­ներ – Քա­րա­շե­նից:

­Քա­րահունջում հաշվում է ըն­դա­մե­նը 45 տոհմ, որից 38-ն են սերում հին 8 տոհ­մից:

­ՔԱ­ՐԱ­ՇԵՆ

­Քա­րան­ձավ­նե­րի թան­գա­րան է հին գյու­ղա­տե­ղին, պահ­պան­վել են 16-17-րդ դա­րե­րի եկե­ղե­ցին, 13-15-րդ դա­րե­րի գե­րեզ­մա­նոց­նե­րը: Գյու­ղը Գո­րիս-Ս­տե­փա­նա­կերտ ճա­նա­պար­հի ձախ մասում է, հայտ­նի` իր «Թթու ջուր» հան­քային աղբյու­րով:

1­. Ա­րզու­մա­նին

2. Բաբուն
3. Բագուն
4. Բ­դա­մին
5. Ե­զի­դին
6. Զանուն
7. Յա­ղոյին
8. Կյալուն
9. Կյափուն
10. Կու­քա­նին
11. Մայի­լին
12. Մախսու­դին
13. Շա­նանց
14. Շի­քա­րին
15. Պիծուն[35]
16. Սա­վա­դին
17. Սարու­խա­նին
18. Սա­քոյին
19. Սու­ջին
20. Ու­լո­վի­նե­րին
21. Քասուն

 

ԱՄ­ՓՈՓ ՏԵ­ՂԵ­ԿՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ

­Գո­րի­սի տա­րա­ծաշր­ջա­նի տոհ­մե­րի մա­սին

 

Ը/կ	Հա­մայն­քի­ ան­վանու­մը		Ո Ր Ի Ց
		Տոհ­մե­րի թի­վը	Ան­ձի ան­վամբ	ա/թ	Ըստ զբաղմուն­քի, կոչման, պաշ­տո­նի	Ըստ շնորհ­քի	Ըստ ֆիզ. տվյալ­նե­րի	Ըստ մա­կան­վան
				կին
1.	Ակ­ներ	25	25	1	—	—	—	—
2.	Ա­րավուս	10	10
3.	Բարձ­րա­վան	13	13	1
4.	Գո­րիս	120	108	4	5			7
5.	Խ­նա­ծախ	47	44	3	2		1
6.	Խն­ձո­րեսկ	179	159	4	5	3	3	9
7.	Խն­ձո­րեսկ Ներ­քին
8.	Խոզ­նա­վար	25	24	1	1
9.	Խոտ	30	27	2	2		1
10.	Կոռ­նի­ձոր	57	52	1	2	—	—	3
11.	Հա­լի­ձոր	14	14
12.	Հար­թա­շեն	27	22	1	2	1		2
13.	Հար­ժիս	16	15		1
14.	Շինու­հայր	38	36			1		1
15.	Շուռնուխ
16.	Ո­րո­տան
17.	Ս­վա­րանց	12	10				2
18.	Վա­ղատուր	16	15	1				1
19.	Վե­րի­շեն	91	88	2	2			1
20.	Տաթև	90	86		2			2
21.	Տան­ձա­տափ	10	10	1
22.	Տեղ	90	80	3	4	2		2
23.	Քաշու­նի-Մալ­դաշ
24.	Քա­րա­շեն	21	20				1
25.	Քա­րահունջ	45	45	1
26.	Ըն­դա­մե­նը` 25 հա­մայնք	976	903	26	28	7	8	28

 

­Ծա­նոթություն.

1. Կոռ­նի­ձոր գյուղից հի­շա­տակ­վող, բայց ներ­կա­յումս այն­տեղ չբ­նակ­վող 36 տոհ­մե­րը չեն ընդ­գրկ­վել աղյու­սակում, նշված են գյու­ղի ընդ­հանուր տոհ­մացու­ցակում:

* * *

Մնում է ավե­լաց­նել, որ այս ձեռ­նարկն իրա­կա­նա­ցել է մի խումբ մարդ­կանց պատ­րաս­տա­կամու­թյան և աջակցու­թյան շնոր­հիվ, ին­չի հա­մար նրանց հայտնում եմ իմ երախտագի­տու­թյու­նը:

Նրանք են` հա­մայն­քի ղե­կա­վար­ներ Ռո­բերտ Մու­շե­ղյա­նը` Տան­ձա­տափ, Արթուր Մար­գա­րյա­նը` Սվա­րանց, Մու­րադ Սի­մո­նյա­նը` Տաթև, Մա­րատ Գե­րա­սի­մյա­նը` Հա­լի­ձոր, Մար­տի­րոս Գրի­գո­րյա­նը` Խոտ, Գառ­նիկ Շահ­նու­բա­րյա­նը` Քա­րա­շեն, Ար­գամ Հով­սե­փյա­նը` Արավուս, Ար­կա­դյա Խա­չատ­րյա­նը` Կոռ­­նի­ձոր, հա­մայն­քա­պե­տա­րա­նի աշ­խա­տա­կազ­մի ղե­կա­վար Արթուր Շալուն­ցը` Վե­րի­շեն, հա­մայն­քա­պե­տի տե­ղա­կալ­ներ Սլա­վիկ Զեյ­նա­լյա­նը` Տեղ, Մխի­թար Հայ­րա­պե­տյա­նը` Հար­ժիս, Ծո­վի­նար Սարգ­սյա­նը` Քա­րահունջ, մի­ջին դպ­րո­ցի տնօ­րեն Էդիկ Հով­հան­նի­սյա­նը` Բարձ­րա­վան, գյու­ղի կեն­սա­գիր, ման­կա­վարժ Ժո­րա Մանու­ցյա­նը` Շինու­հայր, մշակույ­թի տան տնօ­րեն Վա­լե­րի Մանու­չա­րյա­նը` Քա­րահունջ, ճա­նաչ­ված ան­հատ­ներ Լե­նո Բակուն­ցը, Ռու­բիկ Բակուն­ցը, Մի­քայել Ղու­կա­սյա­նը, Ար­սեն Մկրտ­չյա­նը` Գո­րիս, բա­նաս­տեղծ Լևոն Սա­հա­կյա­նը` Ակ­ներ, Գրի­շա Հարությու­նյա­նը, Յու­րիկ Թու­ն­յա­նը` Խն­ձո­րեսկ, Հենրիկ Քոչարյանը` Հարթաշեն, գո­րի­սաբ­նակ­ներ` կոռ­նի­ձոր­ցի Մի­սակ Հո­վա­կի­մյա­նը, խնա­ծախ­ցի Անու­շա­վան Հով­սե­փյա­նը, վա­ղա­տուր­ցի Շմա­վոն Սարգ­սյա­նը և Խոզ­նա­վա­րի մի­ջին դպ­րո­ցի նախ­կին տնօ­րեն Սլա­վիկ Շա­փա­ղա­թյա­նը:

­Խո­րա­պես շնոր­հա­կալ եմ ՀՀ ԳԱԱ հնա­գիտու­թյան և ազ­գագրու­թյան ինս­տիտու­տի ազ­գագրու­թյան բաժ­նի վա­րիչ, պատ­մա­կան գիտություն­նե­րի թեկ­նածու Սու­րեն Հո­բո­սյա­նին` մաս­նա­գի­տա­կան խորհուրդ­նե­րի և բա­ցատրություն­նե­րի հա­մար:

­Հարկ եմ հա­մարում նշել եր­կա­րա­մյա ըն­կե­րոջս`­վաս­տա­կա­շատ և ճա­նաչ­ված լրագ­րող, 1990­-ա­կան թթ. Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թյան հեռուս­տա­տեսու­թյան և ռա­դիո­հա­ղոր­դում­ների պե­տա­կան կո­մի­տեի նա­խա­գա­հի տե­ղա­կալ, Հա­յաս­տա­նի ռա­դիո­յի գլ­խա­վոր տնօ­րեն, Վե­րի­շե­նի Զդի տոհ­մի ներ­կայացուցիչ Վլա­դի­միր Վա­ղար­շա­կի Զա­դա­յա­նի ար­ժե­քա­վոր առա­ջարկություն­նե­րը, խորհուրդ­նե­րը և խմ­բագ­րա­կան աշ­խա­տան­քը, Ակ­սել Բակուն­ցի տոհ­մա­կան շա­ռա­վիղ Ար­միկ Սեդ­րա­կի Բակուն­ցի (Վե­րի­շեն) գնա­հա­տե­լի օգնությու­նը` գրքի նա­խա­պատ­րաստու­թյան ըն­թացքում:

 

[1] Ստ. Լիսիցյան, Զանգեզուրի հայերը, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1969 թ., էջ 30, 33:

[2] Ցանկանում եմ հատուկ նշել, որ նա է առաջադրել Վազգեն Առաջինի թեկանածությունը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի աթոռի համար, կանխել օպերային երգչուհի, ԽՍՀՄ ժողովրդական ար­տիս­տու­հի Գոհար Գասպարյանի Մերձբալթիկա տեղափոխվելը, նպաս­տել Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» գրքի տպա­գրու­թյա­նը, իրականացրել Որոտանի ՀԷԿ-երի համակարգի նախագծումն ու կառուցումը:

Վիետնամում ԽՍՀՄ արտակարգ և լիազոր դեսպանի հավա­տար­մագրերը հանձնելուց հետո կազմակերպված ընթրիքին այդ երկրի պրեզի­դենտ Հո Շի Մինին հյուրասիրել է Քարահունջի թթի օղիով: Ըմպելուց հետո վերջինս գիտակցության է եկել միայն 2-3 օր անց և շուրջ 6 ամիս բուժումներ ստացել:

[3] Տոհմանունները ներկայացվում են տեղական հնչողությամբ:

[4] Անհրաժեշտ եմ համարում գյուղի այս անվան վերականգնումը:

[5] Այս տոհմն իր անվանումը ստացել է ֆիզիկական հզոր ուժի տեր մի կնոջ`Մաշիրի անունից: Պատմում են, որ մի երեկո տուն գալով, նա բակում տեսնում է գոմշի ձագին` արոտից վերադարձած մոր կուրծը ագահաբար ծծելիս: Զայրանում է տնեցիների վրա, քանի որ գոմեշը դեռ չէին կթել: Եվ մի ձեռքով բռնելով ձագի պոչից` դարպասի վրայով դուրս է շպրտում: Ամուսինը տեսնելով` մնում է կարկամած:

[6] Վարպետին Խաչուն տոհմի հիմնադիր Խաչատուրի մտքի ար­գասիքն է հետևյալ սրամիտ և խորունկ եռատողը` կապված 1930-ականների վերջին տարիներին հայտնի «ЧК»-ի աղետալի գործու­նեության հետ: Եթե չէիր ցանկանում ընկնել նրա կործանիչ հայացքի տակ, ապա`

Տոնդ պիտի քաշ ինի,

Կնեկդ պիտի կեշ ինի,

Տակինդ էլ` էշ ինի:

[7] Քասուն Ակուփին տոհմի հիմնադիրը զորավար Անդրանիկի խոհարար Հակոբն է, ով նրա հետ Գորիս է եկել Արևմտյան Հա­յաս­տանից` 1918 թ.: 1919 թ. գարնանը, երբ զորավարը հեռացել է Զան­գե­զուրից, Հակոբը, ստանալով նրա թույլտվությունը, մշտական բնա­կության է մնացել Գորիսում:

[8] Ստ. Օրբելյանը գյուղը հիշատակում է այս անվամբ, որն ավելի ընդունելի է:

[9] Խնածախում Սնդուղանց տոհմանվան ծագումը կապում են սանդող պատրաստող հյուսնի հետ: Սանդողը լավաշի փայտե պահարան է` 80-90 սմ բարձրությամբ, 50-60 սմ լայնությամբ, 1մ-ից քիչ ավելի երկարությամբ, ծածկվում էր կափարիչով:

[10] Ֆրանգուլին տոհմից գյուղում այժմ ընտանիք չկա:

[11] Գյուղում հաստատում են, որ Մաթևոսանց նախնին եկել է Արցախից:

[12] Գյուղացիների մեկ ուրիշ փաստարկով` Նասիբանց տոհմի նախնին Խոզնավար է եկել Քարահունջից:

[13] Գորիսի տարածաշրջանի միակ գյուղն է, որ պատմական գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է 7-րդ դարից:

[14] Գյուղին պետք է վերադարձնել իր պատմական անունը:

[15] Եթիմանց տոհմի հիմնադիրը որբ մեծացած մեկն է եղել:

[16] Զուգուրդանց տոհմը կոչվել է ամեն ինչից զուրկ մարդու անու­նով:

[17] Հիլիվերանց տոհմի անվանադիրը պատկառելի տարիքով ծե­րու­նի է եղել:

[18] Այս գյուղի հին անվանումը նույնպես անհրաժեշտ է վերա­կանգ­նել:

[19] Ավելի լավ կլիներ «Հարթաշեն» բառից հանել առաջին տառը` «h»-ն, «թ»-ն դարձնել «տ»: Արտաշեն անվանումով գյուղ մենք հնում ունեցել ենք: Միաժամանակ ինչ-որ ձևով պետք է փորձել պահպանել Գորու օրբելյանական անվանումը:

[20] Գյուղում այն կարծիքին են, որ Սահակին, Մինասին, Խաչուն և Գևորգին չորս տոհմանունները հեռավոր մի արմատից են` Մինասից:

[21] Իրիցանց տոհմի նախնին սպասավորել է Հարժիսի եկեղեցում, այստեղ է եկել Տաթևից:

[22] Ի դեպ, այսպես է նշվում Առաքել Դավրիժեցու աշխար­հա­բա­րում: Հարկ է ճշգրտել:

[23] Պատմականորեն ավելի ճիշտ է Շոռնոխի տարբերակը:

[24] Արժե գյուղը վերանվանել Շաթիթաղ` ըստ Ստ. Օրբելյանի հիշատակության, ինչը պատմական առումով ավելի ընդունելի է:

[25] Վաղուց հասունացած է բնակավայրը Ցուրաբերդ կամ Ցուր ան­վանելու հարցը:

[26] Բոզտղանց, Դուռունց և Յազուլանց տոհմերը, համայնքի ղե­կավար Ա. Մարգարյանի հավաստմամբ, շարունակություն են Տա­թևի համանուն տոհմերի. Բոզտղանք Տաթևում Մանուչարանք ու Վար­դազարանք են: Բոզտղա նշանակում է թուխ դեմքով տղա:

[27] Շկվղերանցը մեկնաբանվում է այսպես. Կապանի տարա­ծա­շրջանում կա Շիկահող անվամբ գյուղ: Այս տոհմի նախնին, ըստ պահպանված տեղեկությունների, եկել է Շիկահողից, ու նրա տոհմը հետագայում կոչվել Շկվղերանց (շիկահողցի):

[28] Ավելի ճիշտ է Վաղատու տարբերակը:

[29] Մեջբերված է Վլ. Զադայանի «Հայրենի հողը և մայրենի լեզուն» էսսեից:

[30] Գյուղում սա ներկայացնում է մեկ ընտանիք: Սակայն նրա պատմական արմատները գրավոր աղբյուրներում վկայված են 13-րդ դարից:

[31] Այս տոհմից է Վերիշենի գյուղական խորհրդի առաջին նա­խա­գահ Մովսես Աղաբեկի Ջավահիրյանը, ով ստալինյան բռնու­թյուն­ներից փրկելով շուրջ 50 համագյուղացու, ինքը ГУЛАГ-ի ճամբար­ներում տառապեց մինչև 1956 թ.: Այս առիթով տեղին է հիշատակել նաև Զդին տոհմի ամենաերևելի ներկայացուցիչներից մեկի` բնու­թյունից ֆիզիկական կատարելությամբ օժտված Անդրանիկ Կարա­պետի Զադայանի անունը: Նրա այդ կատարելությունը փորձության պետք է ենթարկվեր Բևեռային շրջանից անդին, ГУЛАГ-ի ամենա­դաժան ճամբարներից մեկում:

[32] Այստեղ երկու տոհմի անվանումը զուգակցված է կոչման հետ` Տեր-Սիմոնանց և Տեր-Վանեսանց:

[33] Այստեղ ասում են, որ Կույսականց, Համբարձումանց, Ունա­նանց և Ղազարանց տոհմերը սերվում են հեռավոր մի նախնուց:

[34] Քաշունին հարկ է որոնել համանուն գետի ափին` Շուռնուխու մոտերքում: Երկրի երեսից վերացող այս բնակավայրին գուցե փրկի իր հին անունը` Տաշու:

[35] Պիծուն տոհմի նախնին փոքրամարմին, կարճահասակ է եղել, ինչից էլ առաջացել է տոհմանունը: