Մհեր Քումունց 1․ Պատմական համառոտ տեղեկություններ։
Ցաղաց քար, Ցաղաց քարի վանք, Ցախաց քար, Ցաղացքար (Աստվածածնի անապատ, Արեգունու Սբ. Գրիգոր, Սբ. Կարապետ և այլն) անվանումներով է հռչակված Վայոց Ձորի մարզի Եղեգիս գյուղից մոտ 6 կմ հյուսիս-արևելք, բարձրադիր սարավանդի վրա գտնվող վանական համալիրը՝ կազմված շինությունների 2 խմբից: Համալիրից մոտ 2 կմ հեռավորության վրա գտնվում է Սմբատաբերդը (X-XI դարեր), որ պաշտպանված է Արտաբունի և Եղեգիսի խոր ձորերով։ Ցաղաց քարի տարածքի աղբյուրներից ջուրը տարվել է Սմբատաբերդ, որտեղ եղել են միջնաբերդ, բնակելի տներ, ջրավազաններ[1]։ Ցախաց քարի վանքը, ըստ XI դ.պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու, հիմնադրվել է Հայոց Աբաս Բագրատունի թագավորի օրոք (929–953)[2]՝ «ի ձեռն Հոր Ստեփանոսի», 10-րդ դարի կեսերին[3]։
Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ դրանք կառուցվել են սկսած 1041թ.-ից Վարդիկ վանահոր կողմից[4]։ Վանքի համալիրը կազմված է շինությունների երկու խմբից: Պարիսպներով շրջապատված բակով արևմտյան խմբի հարավային կողմում միանավ, կոպտատաշ բազալտից կառուցված, թաղածածկ Ս. Հովհաննես եկեղեցին է (989) և մատուռը, իսկ հյուսիսային կողմում գտնվում է Ս. Աստվածածին եկեղեցին (X դ.)՝ չորս խորանով, չորս անկյուններում ավանդատներով և կենտրոնագմբեթ, որին հարավից կցված է սյունասրահը, իսկ արևմուտքից՝ կամարակապ խորշերով գավիթը:
2․ Մատենագիտական և վիմագրական տեղեկություններ։
Ցաղաց քարի մասին մատենագիտական թերևս առաջին տեղեկությունն ունենք 11-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկի «Պատմութիւն տիեզերական»[5] երկից․ «Նոյնգունակ եւ նոյն աւրինիւ վանքն Հնձուց ի Կարին գաւառի ի ձեռն հաւրն Սարգսի ամենայն աւրինաւք լցեալ. եւ վայելչազարդ տեղին, որ Կապուտաքարն անուանի, յԱրշարունեաց գաւառին. եւ Դպրէվանք ի Շիրակ գաւառի. եւ Ցախաց քար ի Վայոց Ձորի ի ձեռն հաւր Ստեփանոսի»[6]:
Մյուս հիշատակումը քաղում ենք Սյունյաց տան պատմիչ Ս․ Օրբելյանից, որ «Սյունիքի պատմության» մեջ չորս անգամ հիշատակում է Ցաղաց քարը։ Առաջին հիշատակումից իմանում ենք վանքի դիրքի մասին․ «Եվ պարսիկներն այնտեղից մի փոքր անցան դեպի ձորաբերանը, որը ձախ կողմից դեպի վեր նայում է Ցաղաց քար կոչված սուրբ վանքին՝ կառուցված բարձրավանդակի վրա, երկու այն գյուղերի սահմանների միջև, որ վերը նշեցինք [Ոստինք և Արտաբույնք]»[7]։ «Սյունիքի պատմություն» աշխատության ծանոթագրությունում նշվում է Ցաղաց քար, Ցաղացքար կամ Ցախաց քար[8]։
Երկրորդ հիշատակումից իմանում ենք եկեղեցիների շինության մասին, երբ Վայոց Ձորում մշտապես գործող վանքերը թվարկելիս պատմիչը նշում է նաև Ցաղաց քարը․ «․․․Ցաղաց քարը՝ բարձրահռչակ և սուրբ առաքինարանը, որտեղ չորս հարյուր իննսուն թվականին, Գագիկի թագավորության օրոք Վարդիկ անունով մի վանահայր առաջին սուրբ հայրերի հանգստարանում շինում է երկու պայծառ եկեղեցի, մեկը գմբեթահարկ՝ Սուրբ Կարապետի անունով, մյուսը՝ թաքակտուր, հրաշալի կառուցվածքով»[9]։
Տեղանքի տարբեր ժամանակներով թվագրվող վիմագիր արձանագրություններում նույնպես հիշատակվում է եկեղեցին՝ վեց անգամ Ցաղաց քար ձևով և մեկ անգամ Ցաղած քար, որը պարզապես գրչի սխալ պետք է համարել[10] /տե՛ս արձանագրությունների լուսանկարները՝ քաղված Դիվան հայ վիմագրության 3-րդ պրակից/։
3․ Ստուգաբանական կանխավարկածներ։
Մատենագրական և վիմագրական տեղեկություններից պարզ է դառնում, որ եկեղեցին կոչվել է Ցաղաց քար։ Մյուսները՝ Ցախաց քար, Ցաղած քար և այլն, տարբերակներ են, ինչպես նշվում է, որ այս վանքի անունը հետագայում գրվել և արտասանվել է նաև Ցախաց քար[11] և այլ ձևերով։ Փաստորեն՝ բառը կազմված է ՑԱՂ արմատից և –աց ձևույթից, որը առաջին տպավորությունից ենթադրել է տալիս, որ գրաբարի հոգնակի սեռականի վերջավորությունն է։ Ցախ՝ «փայտի մնացուկ, ճյուղ» /Ցախաց քար/, արմատը բացառում ենք այս տեղանվան համար։ Այն ժողովրդական ստուգաբանությամբ է ձևավորված, քանի որ գրավոր աղբյուրների գերակշիռ մասը ուղղակիորեն նշում է Ցաղ>Ցաղաց քար։
Նախ անդրադառնանք արմատին։ Որքանով որ հաջողվեց ստուգել, ցաղ արմատը վկայված չէ հայերենի բառարաններում, Սյունիքի, Վայոց Ձորի բարբառային տարբերակներում։ Արմատին վերաբերող լեզվաբանական լուրջ մեկնություն նույնպես բացակայում է։
Ցաղ արմատին ձևով մոտ բառեր կան Վայոց Ձորի միջբարբառում և նրան հարակից տարբերակներում, օրինակ՝ Ց/ը/ղնա[12]՝ գետ և բնակավայր Գողթն գավառում, ցալ/ք/-ուն «ջրի շիթ, ցայտյուն», ցէլ/ցիլ/ «չցանված հերկ»>ցիլ անէլ, ցիլէլ «հերկել», ցիլա̈նք||ցըլա̈նք «փայտի, քարի, ապակու, մետաղի կտոր»։ Սրանցից երկուսն են հարակից ցաղ-ին՝ ցալ/ք/-ուն, ցէլ/ցիլ/։ Առաջին տարբերակի համար՝ ցալ/ք/-ուն «ջրի շիթ, ցայտյուն», ենթադրելի է վերջադիր լ>ղ անցումը, ինչպես մյուս օրինակներում՝ ջիլ>ջիղ․ այս տարածքի բարբառներում նշված օրենքը համեմատաբար երկար է գործել[13]։ Հոգնակերտ ք-ի առկայությունն էլ՝ սեռականի –աց ձևով՝ ցալ/ղ/-աց, կարծես համատեղվում է տեղանվան հետ, բայց իմաստային առումով չի տրամաբանվում։ Մյուս բառը՝ ցէլ/ցիլ/ «չցանված հերկ, չմշակված», բարդանում է տեղանվանը կցելու առումով ոչ միայն լ>ղ, այլև է/ի>ա անցմամբ, չնայած ունի իմաստային համապատասխանություն՝ Ցաղաց քար՝ «չմշակված քար»։ Հայերենի արևելյան բարբառներում ունենք նման օրինակներ, որոնցում է-ն դարձել է ա, ինչպես՝ամեն /ինչ/>աման հինչ /Գորիսի բարբառում/, բայց դա նախընթեր ա-ի առնմանության դրսևորում է և գործուն չէ ցաղ արմատի դեպքում։[14] Անհամատեղելի ենք համարում նաև տէր>տար, անտէր>անդար, Մարգարէ>Մարգարա, գոմէշ>կյո̈ւմա̈շ հնչյունափոխությամբ առկա բառերի զուգադրությունը քննվող բառի հետ, քանի որ նրանցից առաջինը բացառություն է անձնանիշ գոյականի համար, երկրորդը՝ ձայնավորների ներդաշնակության օրենքով է առկայացել, իսկ երրորդը՝ մասնավոր դեպք՝ դարձյալ ներդաշնակության օրենքով։
4․ Ստուգաբանություն։
Ամենայն հավանականությամբ Ցաղաց քար անունը առաջացել է ջրաղաց>ջաղաց ձևից, և նրանում –աց-ը ոչ թե հոգնակի սեռական վերջավորություն է, այլ հայերենի բաղարկության[15] օրենքով առաջացած ջուր+աղաց >ջրաղաց>ջաղաց բարդության վերջին բաղադրիչի –աց-ը։ Ջրաղացի քար>ջաղացի քար բարդության առաջին ջ-ն փոխազդեցական հնչյունափոխության առնմանության օրենքով՝ վերջին ց-ի ետընթաց ազդեցությամբ դարձել է ց։ Նման մի տիպիկ օրինակ վկայում է նաև Հ․ Աճառյանը՝ ջրցան>ցրցան[16], որ համարում է «համանմանություն բաղաձայնների միջև»[17], ջրցան>ցրցան>ցրցամ[18] և այլն։
Շինության կառուցման վերաբերյալ պետք է որ եղած լինի զրույց կամ ավանդապատում՝ կապված ջաղացի քարի հետ, որից էլ առաջացել է եկեղեցու կամ անունը։ Թերևս հավանական է նաև, որ անունը տալիս նկատի են ունեցել եկեղեցու շինության համար նախատեսված քարանյութը, որ կոպտատաշ բազալտից է՝ ջաղացի քարի որակի։ Ենթադրություններից մեկն էլ այն է, որ այս տարածքը, որ եղել է ջրառատ և բերրի, ունեցել է բնակավայրեր[19] և ջրաղացներ[20], որից էլ տեղանքը ստացել է անունը, իսկ հետագայում տեղանունը տարածվել է նաև եկեղեցու վրա։ Սա առավել քան հավանական է, քանի որ Ջաղաց քար կոչվում է եկեղեցիներից ոչ թե մեկը, այլ համալիրը՝ «բարձրահռչակ և սուրբ առաքինարանը» կամ շրջակա ողջ տարածքը։
Ցաղաց քար անունը կրող արձանագրությունների լուսանկարները՝ քաղված Դիվան հայ վիմագրության 3-րդ պրակից․
[1] Այս մասին կարելի է տեսնել http://vdzor.mtad.am։
[2] Ս. Տարաւնեցի, Պատմութիւն տիեզերական, 752 /Հղումը՝ http://www.matenadaran.am/ftp/MH/MH/15/3.MH-hator-15.616-828.pdf/։
[3] Երվանդ Լալայան, Ազգագրական հանդես, գիրք 26, 1916թ., Թիֆլիս, էջ17-118։
[4] Ս․ Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե․, 1986թ․, էջ 107։
[5] Ստեփանոս Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն տիեզերական, Ս․ Պետերբուրգ, 1885թ․, էջ 176։
[6] Ստեփանոս Տարօնեցւոյ Ասողկան, նշվ․ տեղում։
[7] Ս․ Օրբելյան, էջ 107։
[8] Ս․ Օրբելյան, էջ 430։
[9]Ս․ Օրբելյան, էջ 282։
[10] Տե՛ս Դիվան հայ վիմագրության, 3-րդ պրակ., Ե․, 1967թ․, էջ 140-141։
[11] Նույն տեղում։
[12] Ա․ Վարդանյան, Վայոց Ձորի միջբարբառը, Ե․, 2004թ․, էջ 153։
[13] Հայերենի բարբառագիտական ատլաս, պրակ 3, Ե․, 2010թ․, Էջ147 /Մ․ Աղաբեկյան, Սյունիք-Արցախ տարածքի բարբառների պատմական հնչյունաբանություն/։
[14] Քննվող բառի համար գործուն չէ նաև Վայոց Ձորի միջբարբառում և Սյունիքի բարբառներում նախադիր յէ>ա անցումը՝ երազ>արազ, երկաթ>արկաթ և այլն, քանի որ դրանցում յէ-ի փոփոխությունն է ենթադրվում։
[15] Բառակազմական եղանակ է, նոր բառաձևի կամ կապակցության առաջացում երկու իրար մերձավոր կամ իրար հետ հաճախ գործածվող բառերի, կապակցությունների խաչավորման կամ միավորման հետևանքով։ Բակառությամբ առաջացած են համարում նաև ցալքուն-ը։
[16] Հ․ Աճառյան, Հայոց լեզվի համեմատական քերականություն, Ե․, 1971թ․, էջ 690։
[17] Նույն տեղում։
[18] Վ․ Առաքելյան և ուրիշներ, ժամանակակից հայոց լեզու, հատ․ 1, Ե․, 1979թ․, էջ 153։
[19] Այս մասին կարելի է տեսնել Ա․Բաբաջանյան, Հայաստանի XIV – XVII դդ. խեցեղենը, Ե․, 2015թ․, էջ 35-36 /ատենախոսություն/։
[20]Օրինակ՝ Եղեգիսի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում միջնադարյան երեք ջրաղացներ կան գյուղատեղիի հյուսիս արևելյան կողմում՝ հանքային ջրի աղբյուրների մոտ /Տե՛ս ՀՀ կառավարության 2003 թվականի հունիսի 17-ի N 754-Ն որոշման 9. 21. -ի 5․2, 5․3․, 5․4 և գյուղատեղի 6․ թվահամարների ներքո։
