«Հայաստանի արևելյան կամ պարսկական մասը հայոց պատմության մեջ իր դերով ու նշանակությամբ էապես տարբերվում է Արևմտյան Հայաստանից, նրան է պատկանում այն նվիրական սկզբունքների ու հիմունքների զարգացման ու պահպանման գլխավոր դերը,  որի վրա հենված էր հայոց պատմական կյանքը» (Ադոնց Ն., Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում, Երևան, 1987, էջ 27):

Հաբանդ գավառը զբաղեցնում էր Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի միջնաշխարհի խիստ լեռնային դժվարամատչելի տարածքը: Միջնադարյան Հաբանդն իր տարածքով համապատասխանում է ներկայիս Գորիսի շրջանին: Հայր Ղ. Ալիշանի բնորոշմամբ Հաբանդն իր «դժվարակոխ» վայրերով սակավածանոթ էր այլոց ինչպես հնում, այնպես էլ նոր ժամանակներո[1]: Հաբանդում շնորհիվ իր գյուղերի կամ ինչպես տեղացիներն են կոչում շեների դժվարամատչելիության ու բնիկ-բնակիչների պնդակեցության ու հարատևման կամքի, պահպանվել են խիստ ազգային պահպանողական մտածողությունն ու ավանդությունները և դա զգացվում է Հաբանդ-Գորիսի տոհմանուններում և տեղանուններում: Նկատենք, որ սյունիքյան կամ զանգեզուրյան ազգային կանացի տարազի` ղաբայի վերջին կրողներն ապրել են հենց Գորիս քաղաքում և նրա շրջակա գյուղերում[2]:

Սերնդե-սերունդ փոխանցված տոհմանունների անխաթար պահպանման հարցում գորիսեցիների ավանդապաշտությունն անգնահատելի գանձեր է պարունակում: Գորիսի Խնձորեսկ գյուղի տոհմանուններում մինչև օրս մնացել և գործածվում են հազարամյակների հնություն ունեցող տոտեմիզմի հետքերը` այստեղ հանդիպում ենք Արջունց, Կատվանց (կատու), Մոկնանց (մուկ), Քչղականց (կաչաղակ), Բազունց (բազե), Թոխսանց (թուխս), Մաքունց (մաքի), Բրղանանց (բրղանի-դդում), Գիչունց (կեչի) տոհմանունները:

Հեթանոսական շրջանից է գալիս նաև Բակունց և Բագունց (բագին) հայտնի ազգանուն-տոհմանունները:

Հաբանդ-Գորիսի տոհմանուններում և տեղանուններում հանդիպում ենք հին դարերի ու ժամանակների պատմության, կատարված դեպքերի, անցքերի, իրադարձությունների, Սյունիքում բնակված ցեղերի ու նրանց պաշտամունքի հետքերը[3]:

Սյունիքի տարածքում հին ժամանակներում հայտնվել են նաև ոչ հայկական ցեղեր` ինչպես, օրինակ սկյութ-սակերը կամ մարական-իրանական այլ ցեղեր: Նրանցից, անշուշտ, որոշակի հետքեր մնացել են: Այդ ցեղերը Սյունիքում և նրա Հաբանդ գավառում (Հաբանդում մանավանդ` աննշան) որոշակի հետքեր թողել են: Բայց այդ ցեղերը Սյունիքում և նրա Հաբանդ գավառում հայտնվել են որպես անկոչ, ժամանակավոր հյուր: Այլազգի ցեղերի ազդեցությունը Սյունիքի բնիկ հայ էթնոսի վրա եղել է հպանցիկ, այդ ազդեցությունը էական դեր չի խաղացել սյունեցու մարդաբանական տիպի, հիմնական լեզվանյութի, ինչպես նաև հոգևոր-մշակութային մշակույթի ձևավորման վրա: Երկար ժամանակ տիրապետող էր այն կարծիքը, որ սակ-սկյութները էական դերակատարություն են ունեցել Սյունիքի, հետևապես նաև Հաբանդ-Գորիսի բնակիչների ազգագրական բնութագրի, բնակիչների լեզվի վրա, փոխել նույնիսկ երկրանունը: Իհարկե, պատմական անժխտելի փաստ է, որ Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելյան տարածք է ներթափանցել հնդիրանական (սկյութական) սակ ցեղը (ըստ Ն. Ադոնցի` դա եղել է 680 թ. Ք. ա.) և որոշ ժամանակ հաստատել իր գերիշխանությունը: Բայց սակերը եկան և ձուլվեցին նստակյաց կենցաղ ու ավելի բարձր մշակույթ ունեցող բնիկ հայերին, այլ ոչ թե լեզու կամ երկրանուն փոխեցին: Ազատասեր սյունեցիները պայքարել և հայրենի լեռներից դուրս են քշել սակերին, իսկ եթե մնացող էլ եղել է, ապա նրանք ձուլվել են տեղական նստակյաց ցեղերի հետ` թողնելով մեկ, երկու տեղանուն կամ տոհմանուն: Թվում է, սակերի հիշատակի արձագանքներից են Ստ. Օրբելյանի Սյունիքի գավառների գյուղացուցակում մատնանշած Շագվա (Հաբանդ), Շաքե-Շաքի (Այլախ), Շեկե, Շեքքս (Բաղք) գյուղանունները[4] ու գուցե նաև մինչև օրս Գորիսում պահպանված Շեգունց և Սակունց տոհմանունները, Ասակ անձնանունը: Ն. Ադոնցը ընդհանրապես ժխտում է սկյութ-սակերի կողմից Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչների վրա ազդեցության հնարավորությունը: «Խոսք չի կարող լինել սկյութների որևէ ազդեցության մասին Հայաստանի վրա»,- եզրակացնում է ականավոր պատմաբանը[5]:

Հաբանդ գավառում, ինչպես և ողջ Սյունիքում հայ էթնոսի, նրա հոգևոր մշակույթի և լեզվի ձևավորման գործում այլ է հայասների, խուռիների, խեթ-հեթիթների, քաշերի, բաղերի, Վանի թագավորության և Էթիունի բնակիչների խաղացած դերը:  Նրանք եղել են կազմավորվող հայ ժողովրդի ատաղձը  ինչպես ողջ լեռնաշխարհում, այնպես էլ Սյունիքում ու նրա գավառներում: Հայոց արևելյան կողմերում հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքի մեջ հատկապես նշանակալի դեր է խաղացել արարատյան սեպագիր արձանագրություններից մեզ հայտնի Էթիունի անունով հայկական պետականությունը: Էթիու-Էթիունին զբաղեցնում էր Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելյան մասը և Սյունիքից զատ ներառում էր Արցախը, Ուտիքը և այլ հայկական երկրամասեր: Ահա թե ինչ է գրում Էթիուի մասին Վ. Գայսերյանը. «Շնորհիվ իր կազմակերպվածության, զարգացած տնտեսության, աշխարհագրական նպաստավոր դիրքի, ինչպես նաև անկասկած այստեղ ևս հայկական էթնոսով բնակեցված լինելուն, Էթիու երկիրը դառնում է Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորվող քաղաքական բոլոր կազմավորումների կենտրոնը, այդպիսին էլ մնալով հայ ժողովրդի պատմության ամբողջ ընթացքում»[6]: Նշենք, որ Էթիունիի հայկական պետականության հետ կապված շատ հարցեր դեռևս կարիք ունեն խոր ուսումնասիրությունների[7]:

Ս. Ումառյանը Սյունիքի գլխավոր սրբավայր Տաթև անունը կապում է ամպրոպի ու կայծակի խեթական աստված Դաթայի կամ Տատայի պաշտամունքի հետ[8]: Տաթև տեղանվան նախաքրիստոնեական գոյության մասին կարծիք է հայտնել նաև Ղ. Ալիշանը, նա գրում է. «Ինձ ամենևին հայկական ու հին թուի անունդ Տաթև և հավանորեն երիցագույն քան զժամանակս քրիստոնության»[9]: Ալիշանը նաև նկատում

է, որ Տաթև անունը Թադեոս առաքյալի Եվստաթե աշակերտի հետ կապելը ճիշտ չէ, քանի որ առաքյալն այդպիսի անունով աշակերտ ընդհանրապես չի ունեցել: Տաթևը եղել է նաև հեթանոսական պաշտամունքային վայր: 4-րդ դարում Սյունյաց իշխանը հրամայեց քանդել բագիններին նվիրված տաճարը և փոխարենը կառուցել քրիստոնեական սրբատեղի:

Դաթա կամ Տատա անունը պահպանվել է Գորիսի բնիկ մի քանի տոհմանուններում: Այսօր Գորիսում ունենք Դադունց, Տատունց-Տատինցյան հնագույն տոհմանունները: Ստ. Օրբելյանը Սյունիքի գյուղերի հարկացուցակում նշում է Դադա (Քաշունիք), Տատա (Ծղուկ) բնակավայրերը, իսկ Սիսիանում ներկայումս արտադրվող հանքային ջուրը կոչվում է «Տատնի»:

Քննարկելով խեթերենի ու հայերենի լեզվական փոխառությունների հարցը` Գր. Ղափանցյանը տալիս է այն բառերի ցանկը, որոնք և՛ խեթերի, և՛ հայերի համար կարող էին լինել ընդհանուր: Նա այդ բառերի թվին է դասում նաև խանդ-խանձը[10]: Խեթերեն խանդաիս նշանակում է տաքարյուն, հայերենն ունի խանդել բառը: Նույն արմատից է զուգորդվել նաև խանձը: Խանդ-խանձը Հր. Աճառյանը ստուգաբանում է որպես բնիկ հայ բառ, որը նշանակում է «սրտի ուժգին բերմունք սիրով, գութով, նախանձով և ուրիշ կիրքով»[11]: Նույն արմատից է զուգորդվել նաև խանձել` «այրել» և նախանձ բառերը: Կարծում ենք` խանդ-խանձ բառահիմքն է ընկած նաև Գորիսի հնագույն և հանրահայտ Խնձորեսկ տեղանվան մեջ: Խանձ բառով Գորիսում ունենք Խնձատին-Խանձատյան-Խանզադյան հայտնի տոհմանունը:

Օրբելյանը Հաբանդ գավառում նշում է Նախանձփոր գյուղը, հարկացուցակում կա նաև Խնձի թաղք (Գեղարքունիք) գյուղը: Նախանձփորը եղել է Գորիս քաղաքի միջով հոսող Վարարակն գետի կամ ինչպես այլ կերպ կոչում են` Ձագեձորի հովտում[12]: Ձագեձորում Նախանձփորի տեղադրությունը վերջնականապես չի ճշգրտված: Սակայն մի տեղանուն հուշում է, որ Նախանձփորը կարող է եղած լինել Վերիշեն գյուղից ոչ թե հարավ, Սանդի ձորում` ինչպես գտնում է Ա. Ղարագյոզյանը, այլ Վերիշենից հյուսիս ընկած տարածքում. Ձագեձորի հովտի հյուսիսային ծայրամասում: Վերիշեն գյուղից 2-3 կմ հյուսիս, Վերիշեն-Վաղատուր ճանապարհի ձախ մասում, գորիսաբնակ Լենո Բակունցի կառուցած աղբյուրի շրջակայքը տեղացիները կոչում են Խասփուր: Այստեղ բխում են աղբյուրներ, երևում են հին բնակատեղիի հետքեր: Հենց դա էլ կարող է լինել հին Նախանձփոր գյուղը:

Խեթերեն հալե նշանակում է զոհել: Հետաքրքիր է, որ հին աստվածներին զոհաբերվող սրբագույն կենդանին` ուլը, Գորիսի բարբառով կոչում են հօլ, որը մոտ է հնչում հալեին: Գորիսի շրջանում կա հայտնի Հալե-Հալիձոր գյուղը: Հավանաբար իրավացի է Ս. Ումառյանը, երբ գրում է. «Առհասարակ Հաբանդ գավառի շատ տեղանուններ ունեն խեթական տարբերակներ` Հաբանդ-Հալե գյուղ, Հալիձոր, Հալիս գետ, Դաթա (Տատա) և այլն»[13]:

Խուռիները Սյունիքում կարող էին հայտնվել Ք. ա. 13-րդ դարում: Սյունիքում նրանց թողած հետքերի վկայությունն են Ստ. Օրբելյանի հիշատակած Խորեա, Խորխոռ (Հաբանդ),  Խուրեք (Ծղուկ), Խրու (Աղահեճք) գյուղանունները: Գորիսում ունենք Խերունց տոհմանունը:

Հաբանդ-Գորիսի տեղանուններում որոշակիորեն զգացվում է Վանի թագավորության հոգևոր կյանքի, մասնավորապես պաշտամունքի ազդեցության հետքերը: Վանի թագավորության աստվածների պանթեոնում պատվավոր 4-րդ տեղն էր զբաղեցնում Խուտուինեն: Այդ աստծուն պաշտել են նաև Սյունիքի բնակիչները և դրա վկայությունը մինչև օրս պահպանված տեղանուններն են: Գորիսի շրջանում կա Խոտ գյուղը: Սակայն գյուղացիները հավատարիմ մնալով հինավուրց աստծո անվանը` հազարամյակների տարիք ունեցաղ իրենց բնակավայրը կոչում են նախնական Խուտ անունով[14]: Ուրիշների համար զարմանալի է, երբեմն զվարճալի խոսակցությունների տեղիք է տալիս գյուղացիների` իրենց բնակավայրը համառորեն Խուտ կոչելը, քանի որ իրենցից բացի բոլորն օգտագործում են Խոտ անվանաձևը: Բացի Հաբանդ-Գորիսի Խոտից, Ստ. Օրբելյանը Խոտուք գյուղ է նշում Ծղուկում, իսկ Խոտանան անունով գյուղեր (Վերին և Ներքին) մինչև օրս կան Կապանում:

Սյունիքի հին բնակիչների ազգագրական նկարագրի, տեղագրական իրավիճակի վրա թերևս ամենախոր հետքեր թողել են բաղերը (bala) և քաշերը (kaska): Այդ երկու հայկական ցեղերը հարևանությամբ ապրում էին Եփրատի վերին հոսանքի շրջանում և իրենց ռազմատենչ գործողություններվ հայտնի էին հին աշխարհի շատ երկրներում: Ք. ա. 8-րդ դարի վերջին կամ 7-րդ դարի սկզբին այդ ցեղերը` նեղվելով կիմմերներից, թողեցին իրենց բնակության վայրերը և Արաքս գետի հոսանքն ի վար եկան բնավորվեցին Սյունիքում[15]: Ա. Ղարագյոզյանը հնարավոր է համարում, որ այդ ցեղերին Սյունիք են տեղափոխել Արարատյան թագավորները[16]: Այստեղ ևս նրանք ապրել են հարևանությամբ և իրենց ցեղանունները տվել բնակության նոր վայրերին[17]: Գավառը, ուր ապրել են բաղերը, կոչվել է Բաղք, իսկ հետագայում հայտնի էր Բաղք-Քաշունիք անունով: Միջնադարյան Սյունիքում հայտնի էր նաև Քաշաթաղ գավառը: Սյունյաց աշխարհում ունենք Բաղաբերդ, Բաղաց քար, Քաշեթաղոց բերդ, Քաշաթաղք (Աղահեճք), Քաշի մարգ (Վայոց ձոր) տեղանունները: Գր. Ղափանցյանը հիշատակում է քաշերի Դադիլու անունով իշխանին: Այդ իշխանի անունով  Գորիսում ունենք Դադալու-Դադալյան տոհմը[18]: Դադալու բերդ կա հին Խնձորեսկում: Դադիլու անունը հանդիպում է նաև սեպագիր արձանագրություններում:

Քաշերն ու բաղերը իրենց ցեղանունները տալով բնակության նոր վայրերին, վերանվանեցին նաև Գորիսի տարածքը: Քաշերն ունեին Հարբա (Harba) անունով աստվածություն[19]: Ամենայն հավանականությամբ քաշերի Սյունիքում բնակություն հաստատելուց ի վեր ի պատիվ իրենց Հարբա աստծու` Գորիս-Գուրիանա երկիրը կամ գավառը վերանվանվում է Հաբանդ` ցույց տալով այդ աստծո պաշտամունքի վայրը[20]:

Ավելի խոր ու հին արմատներ ունի Գորիս-Կյորես տեղանունը: Գորիս տեղանունը պարունակող թերևս հնագույն գրավոր հուշարձանը վանյան Ռուսա 1-ին թագավորի (735-714 Ք.ա.) Սևանի լճափին ժայռի վրա թողած Ծովինարի սեպագիր արձանագրությունն է: Սեպագրագետ Հ. Կարագյոզյանը գտնում է, որ Ռուսա 1-ինի նվաճած և արձանագրության մեջ հիշատակված Գուրիա կամ Գուրիայա երկիրը Գորիսն է[21]: Այդ կարծիքը կիսում է և Վ. Գայսերյանը[22]:

Գուրիա-Գորայք (ինչպես Ստ. Օրբելյանի մոտ է)-Գորիս-Կյորես տարահունչ անվանումների հիմքում ընկած է Գուր-Գորը կամ բարբառային Կյորը: Բացառված չէ, որ տեղանվան բառահիմքը գալիս է հնդեվրոպական գուոռ—g^u-or ` «լեռ» արմատից: Իսկ ահա Գորիս տեղանվան տեղաբնիկների Կյոր-ես անվանման երկրորդ մասը ես-ը կամ էս-ը «լինել», «կա» նույնպես հայտնի հնդեվրոպական արմատը կարող է լինել (ֆրանս.` est, ռուս.` есть, պարսկ.` ast, անգլ.` is):

Այսպիսով, ենթադրելի է, որ հայերի հնդեվրոպացի նախնիները, ապրելով ժայռոտ տեղանքում, որպիսին հին Գորիս-Կյորեսն է, բնակատեղիի վաղնջական «լեռ լինելը»` լեռնոտ, կյորես անվանումը բարբառի միջոցով հասել է մինչև մեր օրերը[23]:

[1] Տե՛ս Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 70-71:

[2] Սյունեցի կնոջ ազգային գունագեղ տարազ (ղաբա) կրող վերջին մոհիկանն եղել է 101 տարեկան Շուշան աքերը (Շուշանիկ Հովսեփյան): Նա մահացել է 2003 թ. Գորիսում:

[3] Գորիսի տեղանունների ծագման հնագույն արմատների մասին հարցերը քննության են առնվել Ս. Ումառյանի «Սյունիքը դիցարան» գրքում (Երևան, 1981):

[4] Օրբելյան Ստ., Սյունիքի պատմություն, թարգմ., ներած. և ծանոթագր. Ա. Ա. Աբրահամյանի, Երևան, 1986, էջ 395, 400:

[5] Ադոնց Ն, Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 304:

[6] Գայսերյան Վ., Արգիշթե 2-րդի Սիսիանի արձանագրությունը, ԼՀԳ. Երևան, 1985, N 6, էջ 78:

[7] Ավելորդ չենք համարում հիշատակել, որ սեպագրագետ Հ. Կարագյոզյանը առաջարկում է մեր ժողովրդի «հայ» ինքնանվանումը ստուգաբանել «Էթիունի» սեպագրական տեղանվան հիման վրա (տես, ԽՈՐՈչպջÿվ Կ, կՐՏոսպՎՈ ֆՑվՏչպվպջՈ Ռ րՈՎՏվՈջՉՈվՌÿ ՈՐՎÿվրՍՏչՏ վՈՐՏՊՈ տՏ ՍսՌվՏտՌրվօՎ ՌրՑՏփվՌՍՈՎ, ԼՀԳ. Երևան, 1988, N 7, էջ 64): Կարծում ենք լեզվաբանների կողմից տակավին կարոտ է ուսումնասիրման Էթիունի-Սյունի(ք) տեղանունների առնչության հարցը, մանավանդ որ Էթիունիի Է-ն հետագայում հեշտությամբ կարող էր սղվել-ընկնել, իսկ թ-ն կարող էր փոխվել ց-ի:

[8] Ումառյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 30:

[9] Ալիշան Ղ., նշվ. աշխ., էջ 224:

[10] ԽՈտՈվՓÿվ թ., ղՈռՈրՈ-кՏսօոպսՖ ՈՐՎÿվ, ժՐպՉՈվ, 1947, ր. 80-81:

[11] Աճառյան Հր., Հայերեն արմատական բառարան, Երևան, 1977, հ. 3, էջ 329:

[12] Ղարագյոզյան Ա., Ձագեձորի տեղադրությունը, ԼՀԳ. Երևան, 1985, N 11, էջ 59, տե՛ս նաև ԽՈՐՈչպջÿվ Ը., հ՚վՌՍ, ծՈւփаՉՈվ Ռ թՏւՑվ, ժՐպՉՈվ, 2002, ր. 34:

[13] Ումառյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 39:

[14] Խոտը հիշատակվում է տակավին 4-րդ դարում, Բաբիկ Սյունի իշխանի Պարսկաստանից ծննդավայր վերադառնալու առիթով, երբ նա բնակավայրը նվիրեց իր զինակից պարսիկ Գոր իշխանին (տե՛ս Օրբելյան Ստ., նշվ. աշխ., էջ 90):

[15] ԽՈտՈվՓÿվ թ., նշվ. աշխ., ր. 129-130, 134:

[16] Ղարագյոզյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 74:

[17] ԽՈտՈվՓÿվ թ., նշվ. աշխ., ր. 230, 256: Ա. Ղարագյոզյանը հնարավոր համարելով բաղերի և քաշերի հայտնվելը Սյունիքում, այնուամենայնիվ, չի ընդունում Բաղք և Քաշունիք գավառանունների ցեղային էթնիկական ծագումը` դրանց հիմքում տեսնելով աշխարհագրական գործոնը (տե՛ս ԽՈՐՈչպջÿվ Ը., նշվ. ռուս. աշխ., ր. 16-17):

[18] Դադալյան ազգանունն է կրում նաև Գորիս քաղաքում ծնված անվանի Գուսան Աշոտը:

[19] ԽՈտՈվՓÿվ թ., նշվ. աշխ., ր. 230, 256:

[20] Մանրամասն տե՛ս, Հախվերդյան Ս., Հաբանդ գավառանվան ստուգաբանության նոր փորձ, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Հայոց պատմության հարցեր (գիտական հոդվածների ժողովածու), Երևան, 2007, N 8, էջ 16-21:

[21] Տե՛ս Կարագյոզյան Հ., Արևելյան Հայաստանի ուրարտական տեղանունները, ԼՀԳ. Երևան, 1978, N 10, էջ 64-66:

[22] Գայսերյան Վ., Արգիշթե 2-րդի Սիսիանի արձանագրությունը, ԼՀԳ. Երևան, 1985, N 6, էջ 78:

[23] Հարցի մանրամասն քննությունը տե՛ս, Հախվերդյան Ս., Գորիս տեղանվան ստուգաբանության հարցի շուրջ, ՀՀ ԳԱԱ Հր. Աճառյանի անվան լեզվաբանական ինստիտուտ, Լեզու և լեզվաբանություն, Երևան, 2008, N 1 (8), էջ 47-52:

Սերգեյ Հախվերդյան

Պատմաբան, դոցենտ

See author's posts