Ա. Ընդհանուր տեղեկություններ

Եղեգ (Եղենգն, Եղենկն, Եղինկն, Եղինգեան, Եղինկեան, Շաբադին-Եղինկ, Շաբադին) գյուղը գտնվում է Սյունիքի պատմական Բաղքգավառում[2]՝ Սևաքարի ջուր գետակի աջակողմյան վտակի ակունքների մոտ՝ բարձրադիր արևելահայաց լանջին: Այն Կապան մարզկենտրոնից ուղիղ գծով 10 կմ դեպի հյուսիս հեռավորության վրա է: Եղեգը ծովի մակերևույթից 1350մ բարձրության վրա է: Շրջակա լանջերը ծածկված են թփուտներով ու մարգագետիններով: Գյուղը բավական նպաստավոր պայմաններ ունի անասնապահության համար:

            Եղեգը Բաղքի հնագույն գյուղերից է: Այստեղ պահպանվել են միջնադարյան հայկական նյութական մշակույթի նմուշներ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ կիսաքոչվոր խաշնարածները ավելի քան 160 տարի տիրել են գյուղին: Հին գյուղատեղին (X-XVII դդ.) գտնվում է գյուղից մոտ 1 կմ հյուսիս-արևելք, որտեղ պահպանվել է X դ. եկեղեցու՝ Եղեգավանքի ավերակները և միջնադարյան գերեզմանոցը: Մեկ այլ՝ XVII դարի եկեղեցի, գտնվում է գյուղամիջում:

Բ. Հիշատակումները

            Գյուղը առաջին անգամ հիշատակվել է X դարի սկզբին Տաթևի վանքի մեծ կաթողիկե եկեղեցու կառուցման կապակցությամբ վանքին իրականացված նվիրատվությունների վավերագրերից մեկում, որը ներկայացված է XIII դարի Սյունյաց պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի «Սյունիքի պատմություն» աշխատանքում[3]: Համաձայն վկայագրի՝ բաղացիների (Բաղքի իշխանների՝ Ս. Ջ.) կողմից սուրբ եկեղեցուն է ընծայվել Տաշուն՝ մեկ այլ գյուղի հետ, և Բաղք գավառի Եղեգք գյուղը: Այս և մնացած վավերագրերը կնքվել են Սմբատ Ա Բագրատունի թագավորի, կաթողիկոսի, իշխանների վարազագիր մատանիներով և հանձնվելՍյունյաց եպիսկոպոս Տեր-Հովհաննեսին: «Մենք հենց տեսանք այդ ամբողջ վճռագրերը իրենց իսկ՝ ընծայողների ստորագրություններով՝ հնացած ու եզրերը կտրտված, ուստի և շատերից քիչը կարողացանք կարդալ»,- գրել է Սյունյաց պատմիչը[4]:

Երկրորդ անգամ նույն աշխատանքում գյուղը հիշատակվել է որպես XIII դարում Տաթևի վանքին հարկատու, Բաղք գավառի գյուղ՝ Եղենգն անվամբ: Այն վանքին վճարում էր վեց միավոր հարկ[5], ինչից կարելի է ենթադրել, որ Եղենգնը փոքր գյուղ էր: Ենթադրվում է, որ ողջ այդ ընթացքում (մոտ 400 տարի) Եղենգնը Տաթևի եպիսկոպոսարանին հարկատու կամ Տաթևի վանքապատկան կալվածք էր:

Հաջորդ հիշատակումները մենք հանդիպում ենք XVII դարի ձեռագիր մատյանների հիշատակարաններում: Վկայակոչենք դրանց բովանդակությունը: Մատենադարանում պահվող, թիվ 4215 համարի տակ հաշվառվող ձեռագրի հիշատակարանում գրված է. «Եւ [ի թագ]ավորութեան անաւրէն և ար[իւնար]բու արքայի շահ Ապազի […] տէ տիրեցաւ աշխարհէս Հայոց, [բազում] ծնաւղաց սիրտ մորմոքեց [ոյց և դա] ղիս գալարեցոյց ի պատճ[առս մե]ղսասիրութեան ընտրեաց զգ[ղեցիկս] և զպատուականս՝ տղայոց [և] կոյս աղջկանց՝ յաղագս պիտոյի[ց ի]ւրոց: Զոր և հայցեն ամենաառատ [Աստծոյն] և ի փրկչէն Յիսուսէ Քրիստոսէ, զի բարձէ ի մե[նջ և] ի սահմանաց մերոց առ հասարակ [ամենայն քր]իստոնէայք՝ վասն անողորմ բարուց սորա: Արդ՝ գրեցաւ տառս հոգելից Սբ. Հարանցն, ձեռամբ յամենամեղ յանձնէ Մինաս անարժան գրչի յաշխարհականի: Զի անուամբ կոչիմ քահանայ և ի ծածուկ իբրև զմի աշխարհական: Վասն որոյ վայ է ինձ: Ի տեղիս ուր գրեցաւ սայ ի յերկրէս Եճանանու և ի գեղջէս Եղինկեան, որ եմ ծնեալ և սնեալ ի սմա: Ի Սբ. և հրաշափառ ուխտիս Ստաթէի Սբ. առաքելոյն, այլ և ի գլխաւոր Սբ. առաքելոցն Պետրոսի և Պողոսի […] [որք]աստ կան ի պահապան աշխարհի և ի հանդերձեալ աւուրն ահեղի բարեխաւս առ Տէր վասն մեր: Ի առաջնորդութիւն Մեսրոպ եպիսկոպոսէ, ի նորընծայ և ի կրկին լուսատու հոգւոց մերոց զրաբունապետն զտեր Մովսես վարդապետ, ի բազմապատիկ լուսաւորիչ աշխարհիս Հայոց՝ զՍբ. Յանապատն Ստաթեի, որ և պատճառ եղեւ իմաստուն հայրն՝ Կիրակոս ի յարեւմտից դիմեալ յարեւելս՝ ողորմութեամբն Աստուծոյ վասն փրկութիւն հոգոց մերոց: Եւ ի համախոհ ընկերք սորին՝ զտէր Սարգիս եպիսկոպոսն, զտէր Թումայ եպիսկոպոս հայր վանից […] և զայլ միաբանսն միախորհուրդ թվով յիսուն կամ այլ աւելի: Քրիստոս Աստուած անփորձ ւ անսասան պահեսցէ զնոսա մինչև ինքն կամեսցի: Արդ՝ աղաչեմ զամենեսեանդ, ոյք հանդիպիք ի սմա՝ կարդալով կամ աւրինակելով, յիշէսջիք զիս զանարժան գրիչս, զհայրն իմ Զաքարիայ քահանայն, զմայրն իմ Գուլաղէն, և զեղբայրն իմ զԱնդրիաս քահանայն, հանդերձ ծնաւղաւք մինչ ի յարեան եզրն[6]:[…] Ո՛վ դասք Սբ. և պատուական կրաւնաւորաց. որ միշտ ընթեռնոյք զԱստուածաշունչ Սբ. գրեանս. արդ՝ երես անկեալ աղաչեմ առ ոտս ձեր, յորժամ ընթեռնոյք և կամ թէաւրինակէք յիսեսջիք զՄինաս զանարժան ի Սբ. յաղաւթս ձեր հանդերձ ծնաւղաւք և ամենայն ազգականոք. ամէն: Եւ ի թուականիս ՌԿԲ (1613) գրեցաւ[7]»:

Հիշատակված րաբունապետ տեր Մովսեսը՝ Մովսես Գ Տաթևացին է (կամ՝ Մովսես Գ Սյունեցի, Աճանանցի, Խոտանանցի)[8], հայր Կիրակոսը՝ Կիրակոս Տրապիզոնցին, տեր Թուման՝ Թոմաս Տաթևացին, տեր Սարգիս Եպիսկոպոսը՝ Սաղմոսավանքի Սարգիս վարդապետը, որոնք Հարանց անապատի նշանավոր հիմնադիրներն ու դասասացներն էին[9]: Համաձայն հիշատակարանի՝ ձեռագրի հեղինակ Մինաս Եղինկեցին ծնվել և մեծացել է Եղեգում (Եղինկն) XVI դարի վերջին և XVII դարի առաջին կեսին՝ հոգևորականի ընտանիքում, ուսանել է Հարանց անապատում՝ Մովսես Տաթևացու, Կիրակոս Տրապիզոնցու, Թոմաս Տաթևացու և Սարգիս վարդապետի մոտ: 

            Հաջորդ հիշատակումը նույնպես այս անխոնջ հոգևորականի՝ Մինաս քահանա Եղինգեացու գրչին է պատկանում: Վերջինիս՝ 1615 թվականին կերտած «Վարք Հարանց»[10] ձեռագրի հիշատակարանում կարդում ենք.

«Փառք…­։ Ի ­թո­ւիս ­Հա­յոց Ռ­ եւ ԿԴ (1615)­ ա­մի,­ ի ­տէ­րու­թե­ան­ Ե­կա­ւո­րին­ եւ­ աշ­խար­հա­կա­լու­թե­ան­ այ­լ­ազ­գե­աց­ ա­նո­ղորմ­ եւ­ ա­նաւ­րէն­ ար­քայ ­Շահ­ Ա­պա­զին,­ որ­ ոչ ­կա­րող­ է ­լե­զու ­ճա­ռել զ­բա­նս­ ան­օ­րէ­նու­թե­ան­ եւ ­չա­րու­թե­ան­­նո­րա։ Գ­րե­ցաւ ­Հա­րան­ց ­վար­քս ­ձե­ռամբ­ ա­մե­նա­մեղ փծ­ցոյն գր­չի՝ ­Մի­նաս ­զա­ն­ար­ժան­ աշ­խար­հա­կա­նի, ­զի­ եւ­ ա­նո­ւամբ ­քա­հա­նայ ­մի­այն­ եւ ­գոր­ծով­ ու­նայն­ եւ ­թա­բուր։­ Արդ,­ ա­ղա­չեմ ­զա­մե­նե­սե­ան­ եղ­բարք,­ որք ­հան­դի­պիք­ այսմ ­տա­ռիս,­ ըն­թեռ­նոյք­ եւ ­կամ­ աւ­րի­նա­կէք, յիշ­ման­ ար­ժա­նի­ առ­նէք­ եղ­կե­լի­ եւ­ ո­ղոր­մե­լի­ եւ ­զախ­մարս, ա­մե­նա­գու­թն­ եւ­ ա­մե­նա­ա­տառն Յի­սուս Ք­րիս­տոս ­հան­դերձ ծ­նաւ­ղաւք.­ ա­մէն։­Ի ­տե­ղիս,­ ուր գրե­ցաւ՝­ եր­կ­րիս­ Ե­ճա­նա­նու­ եւ­ ի ­գեղ­ջէս­ Ե­ղին­գեան­,­ ի­ ուխ­տս­ Ըս­տ­թա­դէ­ի ­Սուրբ­ ա­ռա­քե­լոյն­ եւ­ այլ բազ­մա­հա­ւաք ­սուրբ նշ­խա­րաց­ ինն ­հա­զար­ եւ­ ութ ­հա­րիւր սր­բո­ցն,­ ի ­Սուրբ­ Աս­տո­ւա­ծած­նէն­ եւ ­մե­տա­սա­նիցն,­ ի Գ­րի­գո­րի ­սուրբ ­վար­դա­պե­տին,­ ա­ռաջ­նոր­դու­թե­ան­­սուրբ­ ուխ­տիս՝ ­Մես­րոպ­ ե­պիս­կո­պո­սի­ է­ եւ­ եր­ջա­նիկ ­րա­բու­նա­պե­տին ­մե­րոյ՝ ­Մով­սէս ­վար­դա­պե­տին­ եւ հա­մա­խոյ­ այլ­ եղ­բար­ցն Ք­րիս­տոս­ Աս­տո­ւած ­մեր­ եւ միա­բա­նու­թիւն ­տա­ցէ.­ ա­մէն։­Ա­ղա­չեմ,­ եղ­բարք, յի­շե­ցէք զհայրն­ իմ՝ ­Զա­քա­րի­այ ­քա­հա­նայն­ եւ զ­կե­նա­կի­ցն­ իւր,­ եւ­ եղ­բայրն­ իմ՝ ­զԱն­դ­րի­աս ­քա­հա­նայն­ եւ ­զու­գա­կի­ցն­ իւր,­ եւ զ­Բե­կի­խան­­տի­կի­նն ­հան­դերձ ­հա­մա­խո­յաւք,­ որք ­բա­զում­ աշ­խա­տե­ցան­ ի ­մե­ղա­ւոր ­հոգ­ւոյ­ ի­մոյ, ­զա­նա­զան­ եւ­ ազ­գի­-ազ­գի ­կե­րա­կուր ­տա­լով­ ա­մե­նայն ­ժա­մու. ­Տէր հա­տուս­ցէ ­փո­խա­րէ­նս ­նո­ցա՝­իւր­ ան­մա­հա­կան­­սե­ղա­նէն։­ Եւ­ եւս­ ա­ռա­ւել ­զեղ­կե­լի­ եւ ­զո­ղոր­մե­լի­ եւ զախ­մարս­ եւ զլ­ծա­կի­ցն­ իմ, ­զուս­տրն­ եւ զ­դուս­տրն ­մեր՝ զ­փո­խե­ա­լն Ք­րիս­տոս, յիշ­ման­ ար­ժան­ առ­նէք.­ ա­մէն»[11]:

Այստեղ Մինաս քահանան հիշատակում է նաև իր և եղբոր կողակիցներին ու իր մահացած որդուն ու դուստրին: Հավանաբար վերջիններս զոհ են գնացել համաճարակին: Ընդուպ մինչև XX դարի սկիզբը պարբերաբար բռնկվող համաճարակները ահռելի ծավալներով խլում էին մանկահասակ երեխաների կյանքը: Առանձին դեպքեր են հիշատակվել, երբ կարմրուկին զոհ են գնացել Կապանի տարածաշրջանի գյուղերի մեկից հինգ տարեկան երեխաների մինչև 80-90 տոկոսը: 

            Երրորդ անգամ գյուղը հիշատակվել է 1681 թվականին (Եղինկն գիւղ, Աճանան երկիր) ձեռագիր Ավետարանի հիշատակարանում[12]: Ձեռագրի հեղինակը՝ Հովհաննես Երեցը, հիշատակել է տանուներ Մելքոնին իր ընտանիքով «…զեղբայրն իւր զՍարգիս և զքույրն իւր …. և զկողակից Մէլքոնին զԵղիսաբեթն և զորդիսն իւր զՊապէն և զՏաղին և զդուստրն իւր Ուլիանէն և զՄարիամն և որդին Սարգիսին Անտոնին և զդստերն Հռիփսիմէին և զկենակից Սարգսին Մանուշակին…»: Ուշագրավ է, որ մենք այստեղ հանդիպում ենք լատինական ծագման անձնանուններ, ինչը XVII դարում տարածաշրջանի համար բնորոշ չէր[13]: 

            XVIII դարում (1781թ.) մենք կրկին տեսնում ենք Եղինկնը Տաթևին հարկատու գյուղերի ցանկում (նոր հարկացուցակ կամ Քյոթուկ)[14]: Քյոթուկում գյուղը հիշատակվել է Աճանան գավառում` Շրվենանց, Նորաշենիկ, Ձորեր (չի տեղորոշվել) գյուղերից հետո և Կավարտից առաջ: Հետաքրքիր է, որ նույն ձորում՝ Սևաքարի ջուր գետակի ձախ ափին  գտնվող Ըրկենացն ու Չափնին ներառվել են Բարգուշատ գավառի մեջ: Հավանաբարայս գետակը հանդիսացել էԱճանան և Բարգուշատ գավառակների սահմանը:

Վերջին անգամ Եղինգն անվամբ գյուղի հիշատակումը մենք հանդիպել ենք1885 թվականի «Նոր-Դար» պարբերականի համարներից մեկում[15]:

Գ. Բնակչությունը

Եղինգնը համեմատաբար մեկուսացված դիրք ունի, ինչի պատճառով հաճախակի ենթարկվում էր քոչվոր թյուրքական և քրդական ցեղերի հարձակումներին: Դավիթ Բեկի իշխանապետության վերացումից հետո Բարգուշատի, Հագարու հովտի և նույնիսկ Մուղղանի դաշտավայրի խաշնարածները իրենց հոտերով կամաց-կամաց սկսել էին յուրացնել շրջակա լեռներն ու մարգագետինները: Հայերը, սովորաբար, խաշնարածությամբ զբաղվում էին իրենց գյուղին պատկանող արոտների սահմաններում, որը կարող է առավելագույնը մինչև մի քանի կիլոմետր հեռավորություն ունենալ: Մինչդեռ թուրք քոչվորները սար էին բարձրանում՝ կտրելով հարյուրավոր կիլոմետրեր: Բարգուշատի և Աճանանի լեռնային մարգագետիններ քոչվոր թուրքերը գալիս էին ոչ միայն Մուղղանի դաշտավայրից, այլև Քուռ գետի ափամերձ դաշտավայրերից: Քոչվորները իրենց հետ բերում էին թալան, ավազակային հարձակումներ, առաթուր դաշտեր, սպանություններ[16]: Աստիճանաբար՝ XIX դարի առաջին տասնամյակներում, հայկական բնակչությունը դուրս է մղվում գյուղից: Գրչության օջախը վերածվում է յայլաղի:

1820-ականների վերջին իրականացված վիճակագրության մեջ (որը հայտնի է որպես Մոգիլևսկու վիճակագրություն[17], և որը գրանցել է այդ պահին առկա հայաբնակ և մուսուլմանաբնակ գյուղերը) Եղինգը կամ Շաբադինը առկա չեն: Կարելի է կարծել, որ 1826-1828 թթ. Ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտին գյուղըհայկական բնակչության կողմից արդեն լքվել էր: Հետևաբար՝ Եղինգնը մուսուլմաններով բնակեցվել է Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո ընկած ժամանակահատվածում[18]: Նշվածը հավաստում է նաև «Նոր-Դար» պարբերականի 1885 թվականի համարներից մեկը, որը 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից մինչև 1885 թվականը Զանգեզուրում հիմնված թուրքական և քրդական բնակավայրերի ցանկում հիշատակում է նաև Շաբադին-Եղինգը: Ըստ այդ հոդվածի՝ նշված ժամանակաշրջանում (1828-1885) Զանգեզուրում թյուրքական և քրդական զանազան ցեղերի կողմից վերաբնակեցվել կամ զավթվել է մոտ 100 գյուղ[19]: Հոդվածագիրը դա բացատրում է այն հանգամանքով, որ թուրքերն ու քրդերը վրանաբնակ կյանքից աստիճանաբար սկսում էին անցնել գյուղաբնակ կյանքի:

Համաձայն Զավեն Կորկոտյանի «Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931)» աշխատանքի՝ Եղինգնը(Շաբադին-Յեկինք) 1831 թվականին ուներ 51 հոգի մուսուլման բնակչություն[20]:

Գյուղի բնակչության վիճակագրությունը հետագա տարիների համար հետևյալն է.

Թյուրքալեզու բնակչության շրջանում թվի նման տատանումները՝ հատկապես XX դարի առաջին կեսին, կարելի է բացատրել միայն խաշնարած բնակիչների կիսաքոչվոր ապրելաձևով. ամառվա ամիսներին գյուղը կարող էր բազմամարդ դառնալ՝ ընդունելով Հագարու հովտի կամ Մուղղանի դաշտավայրի ցեղակիցներին՝ իրենց նախիրներով, իսկ ձմռան ամիսներին իրենք կարող էին տեղափոխվել հիշյալ ցածրադիր վայրերը: Մասնավորապես՝ 1926-1939 թթ. ժամանակահատվածում բնակչության գրեթե կրկնապատկումը և 1959-1970 թթ. 11 տարվա մեջ 34 տոկոս աճը բնականաբար բնական աճի շնորհիվ չէր կարող տեղի ունենալ: Իսկ 1908 թվականի բնակչության կտրուկ աճը, ամենայն հավանականությամբ, 1904-1906 թթ.  ցարական Ռուսաստանի հատուկ ծառայությունների կողմից հետադեմ և խավարամիտ կովկասյան թաթարների ձեռքով սանձազերծած հայ-թաթարական բախումների հետևանք է: 1906 թվականին այդ բախումները ամբողջ թափով ընթանում էին Կապանի տարածաշրջանում:1906 թվականի օգոստոսին, ի պատասխան թուրքերի կողմից Կապանի տարածաշրջանում իրականացված բազմաթիվ հարձակումների ու սպանությունների, հայերը շրջապատում և հիմնահատակ ավերում են մի քանի թուրքաբնակ գյուղեր, այդ թվում՝ Շաբադին-Եղինգին անմիջական հարևանությամբ գտնվող,ավազակաորջ դարձած Ինջավարն ու Չուլլուն[22]: Ռազմական բախումներին հաջորդող տարում ողջ տարածաշրջանում սարսափելի սով է սկվում: Վերին ձորի (Ձորքի) թուրքերը, որոնք առավել շատ էին տուժել բախումների ընթացքում, գաղթում էին Բարգուշատի և Չավնդուրի թուրքաբնակ գյուղեր[23]: Ըստ երևույթին Շաբադին-Եղինգըապաստան է տվել ավերված թյուրքաբնակ գյուղերի բնակիչներին:Միայն դրա արդյունքում 1908 թվականի բնակչության վիճակագրությունը կարող էր նման ցուցանիշ արձանագրել:

Համաձայն Ադրբեջանական պատմագրության հրապարակումներից մեկի[24]՝ 1918 թվականի հոկտեմբերի դրությամբ Զանգեզուրի գավառում հայերի կողմից ավերվել և հրի են մատնվել 115 թուրքաբնակ գյուղ: Դեռ Խորհրդային ժամանակներից պատմակեղծարարի համբավ վաստակած Զ. Բունիաթովը բերված տեղեկատվությունը չի հիմնավորում ոչ մի փաստարկով կամ հավաստի աղբյուրով: Նշված գյուղերի ցանկում հիշատակվում է նաև Շաբադինը ինչպես նաև՝ Չուլլու, Դովրուզ, Օխտար, Չոբանլու, Ալմալըղ, Չանախչի, Ջիբիլլու, Աղքենդ, Բագդաշ և այլ գյուղերը[25]: Կարծես թե ավերված թյուրքաբնակ գյուղերի ցանկը թվարկելիս հեղինակին առաջնորդում էր միայն ծավալապաշտությունը. հայերի կողմից ավերված «ադրբեջանական» գյուղերի ցանկում նա թվարկում է նաև զուտ հայաբնակ գյուղեր՝ Խոտանանը, Նորաշենիկը, Տոռթնին, Մեղրու շրջանի հայաբնակ գյուղերը:

            Իրականում 1918 թվականին սեպտեմբերին՝ Բաքվի կոմունայի անկումից հետո, Ադրբեջանում՝ հատկապես Քուռի ձախափնյա հատվածում, սկսում է հայկական բնակչության զանգվածային կոտորած, շատ կարճ ժամանակահատվածում սպանվում են մինչև 30000 հայ բնակչություն: Զանգեզուր գավառի շատ թուրքաբնակ գյուղեր, վախենալով վրեժխնդրությունից, անխոչնդոտ արտագաղթել են՝ բնականաբար իրենց հետ բարձրացնելով քոչվոր թաթարական ցեղին բնորոշ շիվանն ու վայնասունը: Ռուսական հերթական իշխանության (բոլշևիկյան) գալուն պես՝ կրկին հայտվել է թյուրքական բնակչությունը՝ մինչև ռուսների հաջորդ հեռանալը: Եկվոր թուրքական բնակչության սերունդները գյուղը վերջնականապես լքել են 1988 թվականին:

1991 թվականին Խորհրդային իշխանությունների կողմից իրականացված «Օղակ» գործողության արդյունքում Արցախի Գետաշենից բռնի տեղահանված բնակչության մի մասը բնակեցվում է այստեղ: Գյուղը գաղթականներ է ընդունել նաև Սումգայիթից, Բաքվից, Գանձակից: 03.04.1991 թվականին Շաբադինը վերանվանվում է Եղեգ: Խորհրդանշական ենք համարում, որ հենց Եղեգում է գործում Չափնի, Ըրկենաց, Սևաքար, Եղեգ ենթաշրջանի միակ կրթության օջախը: 2017-2018 թթ. ուսումնական տարում այդ դպրոցում սովորում էր 32 աշակերտ, իսկ 2018-2019՝ 28:

Դ. Անվանման ստուգաբանության փորձ

            Տեղանվան ստուգաբանության նպատակով հիմք ենք վերցրել տեղաբնիկի, տեղացու՝ Մինաս քահանայի կողմից նշված գյուղի անվանման տարբերակը՝ Եղինգեան || Եղինկեան և Տաթևի հարկացուցակներում նշված տարբերակները՝ Եղենգն, Եղենկն: Առաջինը կամ որ նույնն է՝ ժողովրդական-բարբառայինը, իրական իմաստն ու բառարմատը ավելի հստակ կարտահայտի:

Պետք է նշել, որ Եղինգեան տարբերակը եղունգ-ի սեռական արտահայտաձևն է՝ եղնգան կամ եղնգեան: Եղեգն բառի սեռականը նույնպես -ան վերջադիրն ունի: Այս երկու արմատների իրարից անկախ ծագում ունեն: Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում եղունգ-ը արտահայտվում է ղէյնը || ղէնգյնը || ղէնգնը || ղինգ տարբերակներով, իսկ հին հայերենի եղեգ(ն) բառը առհասարակ բացակայում է բարբառախմբում: Հնարավոր է, որ վերջինս դուրս է մնացել ղամիշ փոխառության մուտք գործելուց հետո, սակայն նկատի առնելով, որ այս տարածքում առհասարակ եղեգն չկա, ուստի, կարծում ենք, պատշաճ է տեղանվան քննությունը բերել եղունգ բառի շուրջ: Այն բնիկ հնդեվրոպական է՝ *longh-՝ *ongh- կամ *nogh-հիմքով, որ լայնորեն տարածվել է հայերենին զարմիկ լեզուներում՝ պարսկերեն ناخن,հին հնդկերեն nakhá-, հունարեն όνυζ, լատիներեն unguis, հին վերին գերմաներեն nagal, լիտվերեն nãgas, ռուսերեն ноготьհիմնականում «եղունգ», հայերենում՝ «եղունգ, քերիչ, եղնգնաքար» իմաստներով: Տեղանվան արտասանությունից պարզ է դառնում, որ պարսկերենի և այլ լեզուների հնարավոր ազդեցությունը բացակայում է, առկա չէ նաև Սյունիքի խոսվածքներին բնորոշ ե-ի կրճատումը, հմմտ.՝ երախ>ռէխ, երանգ>ռանգ և այլն: Այս ամենը նկատի առնելով՝ հնարավոր ենք համարում տեղանվան առաջացման տարբերակներ՝

1. Հնարավոր է, որ որպես գրչության կենտրոն՝ տեղանվանը տրվել է«գրիչ՝ եղեգից շինված գրիչ» բառը, որ հետագայում ձևափոխվել է ժողովրդական ստուգաբանությամբ եղեգն բառի՝ խոսակցականից դուրս մղվելուց հետո:
2. Եղունգն > եղնգնաքար «կիսաթանկարժեք քար», այլև «խնկաբույս» բառերից հնարավոր ծագումը քիչ հավանական է. մեզ հայտնի չէ տեղավայրի՝ նշված բնական հատկանիշներով հայտնի լինելը կամ դրա մասին որևէ այլ վկայություն:

3.Եղինգն || Եղինկեան անվան ծագումը առավել հնարավոր տարբերակն այն է, որայն աղերսվում է որևէ սրբադասված անձի եղունգի՝ որպես մասունք, այստեղ ամփոփված լինելու հետ, ինչից և՛ վանքը, և՛ հարակից բնակավայրը ստացել են իրենց անվանումը: Նման վարկած առաջ է քաշվել նաև Ծիծեռնավանքի (վանքի և գյուղի) անվան ծագման կապակցությամբ (ծիծեռն- հին հայերենով՝ ճկույթ)[26]:Եղեգը ակնհայտորեն աղավաղված կամ հարմարեցված անվանում է, ինչպես օրինակ՝ Շեկք-Շհարջիկ-Շղարշիկ, Խոնածախ-Խանածախ-Խնածախ, Խողվանի-Աղվանի, Բեխևերջ-Բաղաբուրջ, Արջաձոր-Առաջաձոր: Նկատի ունենանք նաև այն հանգամանքը, որ այս բարձրադիր ու սակավաջուր վայրում եղեգ աճելու մասին խոսք անգամ լինել չի կարող: Հետևապես՝ Եղինգ|| Եղինգեան,այլ ոչ թե Եղեգ, Եղինգավանք,այլ ոչ թե Եղեգավանք:

Թյուրքալեզու բնակիչներով գյուղի բնակեցման ժամանակաշրջանում Եղինգին տրվել էր Շաբադին անվանումը, սակայն դա տեղի չի ունեցել միանգամից. ողջ XIX դարի ընթացքում պաշտոնական գրագրություններում և այլուր զուգահեռաբար երկու անվանումներն էլ կիրառվում էին[27], շատ դեպքերում միասին՝ Շաբադին-Եղինգ[28]: Իսկ գյուղի պատմական անվան հետ բոլորովին կապ չունեցող Շաբադին (Շաբ ադ Դին) անվանումը իրենից ներկայացնում է արաբական ծագմամբ անձնանուն, որի քննումը կամ պարզաբանումը այստեղ համարում ենք ավելորդ և անտեղի:

[1]Մատենադարան, ձեռագիր N785, էջ 432ա:

[2] Ուշ միջնադարի վերջում կոչվում էր Աճանան:

[3]Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Սովետական գրող հրատ., Երևան, 1986, էջ 210:

[4] Ստեփանոս Օրբելյան, 1986, էջ 210-211:

[5] Ստեփանոս Օրբելյան, 1986, էջ 400:

[6] Մատենադարան, ձեռագիր N4215, էջ 389ա: Ձեռագիրը ունի 389 թերթ, երկու մանրանկար, և 6 հիշատակարան, գրված՝ 1613, 1641, 1647 թվերին:

[7] Մատենադարան, ձեռագիր N4215, էջ 235բ:

[8] Մովսես Գ Տաթևացին (Խոտանանցի) ծնվել է 1578 թ. Խոտանանում: Ամենայն հայոց կաթողիկոսը(1629-1632 թթ.) 1613թ. հաստատվել է Տաթևի Մեծ անապատում: Նախքան կաթողիկոս դառնալը հիմնել է դպրոցներ, կարգավորել Սյունիքի վանքերը: Մահացել է 1632 թ.:

[9] Մովսես Խոտանանցին, Կիրակոս Տրապիզոնցին, Սարգիս վարդապետը ծանոթացել են Երուսաղեմում ուխտի ժամանակ և վերադառնալով հիմնում են Հարանց անապատը:

[10] Մատենադարան, ձեռագիր N785, ­թերթ 433. չ­գ­րո­ւած՝ 432բ-3բ։ ՊՐԱԿ՝­ Ա-ԼԷ×16 ­(Ա­ 15)+1×2։ ­Նիւթ՝ ­թուղթ, ­տե­ղա­կան­։ ­Մեծութիւն՝ 26,3×20։ Գրութիւն՝­ երկ­սիւն։ ­Գիր՝ ­նօ­տր­գիր։ ­Տող 31։ Կազմ՝ դ­րոշ­մա­զարդ, ­շա­գա­նա­կա­գոյն ­կա­շի դռ­նա­կով, ­մի­ջու­կը՝ տախ­տակ,­ աս­տա­ռը՝ ծաղ­կա­դ­րոշմ կ­տաւ, ­լու­սան­ցա­կո­ղե­րը՝ կար­միր։

[11] Մատենադարան, ձեռագիր N785, էջ 432ա:

[12] Մատենադարան, ձեռագիր N6743, Ավետարան, 1681թ., Եղինկն գիւղ, Աճանան երկիր, գրիչ՝ Հովհաննես Երեց, ստացող՝ Մելքոն Վարդանեցի, 308 թերթ, մանրանկար կխ, լզ:

[13]Մատենադարան, ձեռագիր N6743, էջ 308b, 309a:

[14] Մատենադարան, ձեռագիր N6271, էջ 677:

[15]«Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1885, 26 փետրվարի, N29:

[16] Քոչի սարսափները նկարագրող մի հիանալի պոեմ է հրատարակվել «Հայրենիք» (1939, դեկտեմբեր, թիվ 2, էջ 55-59) ամսագրում Եղ. Հայպետի կողմից: Բերենք հատվածներ.

[17]Մոգիլևսկու վիճակագրությունը մեզ գտնել չհաջողվեց, սակայն այս վիճակագրությամբ արձանագրված տվյալները ամփոփված էին «Նոր Դարի» 1885, N29 համարում:

[18] «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1885, 26 փետրվարի, N29:

[19] «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1885, 26 փետրվարի, N29:

[20]Կորկոտյան Զ., Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում (1831-1931), Հրատարակություն Մելքոնյան ֆոնդի, Յերեվան, 1932, էջ 136:

[21]Зангезурский уезд на 1908 год.

[22] Դրօշակ, Ժնև, 1907, հունվար, N1, էջ7:

[23]Երկիր, Թիֆլիս, 1907, 20 դեկտեմբեր, N66:

[24]История Азербайджана по документам и публикациям, под редакцией академика З. М. Буниятова, Академия наук Азербайджанской ССР, ЭЛМ, Баку, 1990.

[25]История Азербайджана по документам и публикациям, под редакцией академика З. М. Буниятова, Академия наук Азербайджанской ССР, ЭЛМ, Баку 1990, стр. 117.

[26]Լալայան Ե., Երկեր, հ. 4, ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, Երևան 2021, էջ 132:

[27] Նոր-Դար, Թիֆլիս, 1885, 26 փետրվարի, N29:

[28]Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ս. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 5, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 2001, էջ 662:

Սերգեյ Ջհանգիրյան

See author's posts