1959 թվականի մայիսին Թավրիզի հայոց առաջնորդարանից Ղարադաղ այցելության է գնում տեր Մարտիրոս քահանան: Նա շրջում է բոլոր 9 հայաբնակ գյուղերով, կատարում հոգևոր արարողություններ և կազմում վիճակագրություն, որը ներկայացնում ենք ստորև[1].

Որպեսզի պատկերացնենք, թե ինչ արագությամբ էր հայաթափվում Ղարադաղը XX դարի կեսերին, համեմատենք 1954 և 1959 թվականների վիճակագրական տվյալները: Ընդամենը 5 տարում 11 հայաբնակ գյուղերի քանակը կրճատվել էր երկուսով, լքվել էին Հասանով գավառակի վերջին հայաբնակ գյուղ Նորաշենը և վերջին 60 տարում Մինջվան գավառակում առաջին գյուղը՝ Սևահողը: Հինգ տարում տների քանակը կրճատվել էր 56-ով (24%-ով), բնակչության քանակը՝ 350-ով (32%-ով): Ի տարբերություն Ղարադաղի մնացած գավառակների, որոնք արագորեն կորցնում էին թե՛ իրենց հայաբնակ գյուղերը, թե՛ հայ բնակչությունը, համեմատաբար կայուն էր Մինջվան գավառակի հայությունը, ով XX  դարի առաջին 60 տարում կորցրեց մեկ գյուղ, իսկ որոշ գյուղերի մասով էլ նույնիսկ բնակչության աճ գրանցեց (Վինա, Քարագլուխ) առանձին ժամանակահատվածներում:

1961 թվականին օգոստոսի 12-ին ՍՍՀՄ Մինիստրների սովետը որոշում ընդունեց հայերի նոր հայրենադարձություն կազմակերպելու մասին: 1962-1965 թվականներին Հայաստան ներգաղթեց 6949 մարդ: Իրանից Հայաստան ներգաղթողների թիվը 705 մարդ էր^[2]: Արտագաղթեցին նաև Ղարադաղից: 1961 թվականի արտագաղթից հետո վերջնականապես լքվեցին Մինջվան գավառակի Ամրադուլ, Քեյվան գավառակի Սըղըն, Մեշափարա գավառակի վերջին հայաբնակ Ողան գյուղերը: Ըստ Ատրպատականի հայոց առաջնորդ Վարդան Վ. Դեմիրճյանի մոտավոր հաշվարկի՝ 1964 թվականին Ղարադաղի հայության թիվը կազմում էր 950 մարդ[3]: Այսինքն՝ 1960-ականների սկզբին Ղարադաղից արտագաղթել են մոտ 140 հայ: Սակայն մեր մոտավոր հաշվարկներով, որը հիմնված է նույն Վարդան Վ. Դեմիրճյանի ներկայացրած ընտանիքների քանակի վրա, 1964թ. Ղարադաղի հայերի թիվը պետք է կազմեր մոտ 855 մարդ և համապատասխանաբար՝ 1961-64թթ. ժամանակահատվածում գաղթողների թիվը պետք է կազմեր մոտ 235 մարդ: Ատրպատականի Հայոց առաջնորդը հստակ ներկայացրել է Վինա և Քարագլուխ գյուղերի բնակչության թիվը, մնացած 4 հայաբնակ գյուղերը ներկայացրել է միայն ընտանիքների քանակով: Մեր կողմից նախկին վիճակագրական տվյալների հիման վրա, միջին վիճակագրական ընտանիքը հիմք ընդունելով 6 անձ, հաշվարկել ենք 1964 թվականի Ղարադաղի Իրգութին, Ղասումաշեն, Մըհդավ, Վարդանաշեն հայաբնակ գյուղերի բնակչության մոտավոր քանակը.

1964 թվականին Ղարադաղում մնացած այս 6 հայաբնակ գյուղերը արդեն հոգևոր հովիվ չունեին[4]: 1967 թվականին Իրգութինի բնակիչները ամբողջությամբ տեղափոխվում են Թավրիզ[5]:

Իրանահայկական համայնքը գոյատևում էր՝ աստիճանաբար մահանալով կամ գաղթելով: Ազգային ամենամեծ իրադարձությունը կամ ազգային կյանքի ամենացայտուն դրսևորման ձևը արդեն դարձել էին հայկական դպրոցների ամանորյա հանդեսները:

Ղարադաղում մնացած հայության բեկորներին աջակցելու նպատակով 1965 թվականին Թավրիզում հայկական համայնքի, գերազանցապես՝ ղարադաղցիների կողմից ստեղծվում է հանձնաժողով: Վերջինս այդ նպատակի համար հանգանակում է 31800 ռիալ գումար: Իսկ 1966 թվականին Նյու Յորքի իրանահայ համայնքը, ընդառաջելով Թեմական խորհրդի դիմումին, ղարադաղահայության համար հատկացնում է 150 դոլար գումար: Այդ միջոցները բաժանվում են Ղարադաղի գավառի առավել կարիքավոր գյուղացիներին[6]:

1967 թվականի հունիսի 19-22-ը Ղարադաղի Մինջվան գավառակի Վինա և Քարագլուխ գյուղեր են այցելում Թավրիզի հայ համայնքի յոթ ներկայացուցիչներ, որոնց մեջ էին Թավրիզի հոգևոր հովիվ տեր Բագրատ քահանա Մելքոնյանը և Հրանտ Աճեմյանը: Վերջինս ճամփորդությունից անմիջապես հետո «Ալիք¦ օրաթերթում գրավոր ակնարկ է հրատարակում այդ մասին[7]:

Ավելի քան 15 ժամ տևող երկար ու տաժանակիր ճամփորդությունից հետո՝ գիշերվա ժամը 1-ին, խումբը հասնում է Վինա: Թավրիզից ընդամենը 50-60 կմ հեռավորությունը հաղթահարելու համար 15 ժամ պահանջվեց՝ այն էլ ավտոմեքենաներով: Այստեղից կարելի է պատկերացնել, որ դեռ XX դարի 60-ական թվականներին Ղարադաղում ճանապարհներ գրեթե գոյություն չունեին: Ճանապարհների բացակայությունը համարյա մեկուսացրել է գավառը արտաքին աշխարհից և նվազագույնի հասցրել ցանկացած տեսակի հաղորդակցություն: Բերենք մի դեպք, որը արդյունք էր վերը նկարագրած խնդրի. 1969 թվականի հուլիսի 12-ին Ղարադաղում՝ Արաքսի ափին, իր ծառայողական պարտականությունները կատարելու ժամանակ օձի խայթոցից մահացել էր Իրանի բանակում ծառայող նորջուղայեցի երիտասարդ Անդրանիկ Մինասյանը: Ճանապարհային հաղորդակցության բացակայության պատճառով երիտասարդի դին բերում և թաղում են Վինայի գերեզմանատանը՝ առանց հարազատների ներկայության[8]:

Ինչևէ, 15 ժամ ճամփորդությունից հետո խումբը հասնում է Մինջվան գավառակի Վինա գյուղը և հյուրընկալվում գյուղապետ Ստեփան Մելիք-Ստեփանյանի տանը:

Ստեփան Մելիք-Ստեփանյանը 1925-1969 թվականներին՝ շուրջ 44 տարի, եղել է Վինայի գյուղապետը, տանուտերը կամ, ինչպես այն ժամանակ էին ասում, քյոխվան: Ծնվել է 1897 թվականին[9]: Եղել է Դրոյի զինվորներից և 1918 թվականին մասնակցել է ազատագրական կռիվներին: Այնուհետև վերադարձել է Իրան, հաստատվել Վինայում: Եղել է Վինայի դպրոցի հոգաբարձության նախագահը: Իր ազգանվեր գործունեության հիմնական ցուցանիշը կամ արդյունքը այն էր, որ իր տանուտիրության ժամանակաշրջանում, ի տարբերություն Ղարադաղի այլ հայաբնակ գյուղերի, Վինայից քիչ էին գաղթում: Մեծ հարգանք էր վայելում գավառակում, այդ թվում թուրք բնակչության և խաների շրջանում[10]:

«Առավոտ է: Արևը իր առաջին շողերը տարածել էր ողջ գյուղի վրա և ոսկեզօծ արտերը գյուղի բնական ու թանկարժեք գանձարանի տպավորություն էին թողնում մեզ վրա,— գրում է Հրանտ Աճեմյանը,- Ինչքան համաչափ և ինչքան ներդաշնակ էին ցորենի հասկերն ու կանաչազարդ անտառների թավշանման բույսերը: Դրախտային առինքնող գեղեցկությամբ օծուն և մեր ազգային ոգու զգացմունքները իրենց գագաթնակետին հասցնող մի հիասքանչ տեսարան էր պարզվում մեր դիմաց: Զարթնել է արդեն հայ գյուղացին: Եռուզեռ կա ամենուրեք: Տղամարդիկ գնացել են արտերը, կանայք ու աղջիկները նվիրված են տան գործերին: Միաժամանակ պատրաստում են ճաշը որպեսզի տանեն իրենց ամուսիններին և եղբայրներին: Կալերը, եզները, գութանը մեր մեջ ազգային հարազատ ապրումների հոգեվիճակ են ստեղծում¦:

1967 թվականի հունիս ամսվա դրությամբ Վինայի բնակչութունը կազմում էր 419 շունչ կամ 60 ընտանիք[11] և վերջին՝ 1964 թվականի վիճակագրությունից հետո գրեթե չէր փոխվել: Գյուղի վերին մասում գտնվում էր Թումանյանց եղբայրների 1907 թվականին կառուցված պարսպապատ, աշտարակավոր շենքը, որը գործածվել է Թումանյանցների կողմից թե՛ որպես առևտրային տուն և թե՛ որպես ամառանոց: Այդ առևտրային տնից օգտվել են Մինջվանի հայ գյուղացիները՝ ապահովելով իրենց կարիքները: Առևտրային տունը գործել է մինչև 1937 թվականը, ինչից հետո այդ հսկա շենքը լքվել և ամայացել է:

Գյուղի տեսարժան վայրերը դիտելուց հետո խումբը գնում է Վինայի եկեղեցի, ուր Բագրատ քահանա Մելքոնյանը գյուղացիների համար մատուցում է հոգևոր պատարագ: «Եվ դարձյալ գյուղում լսվեցին հայ եկեղեցու զանգերի ղողանջը, զանգերի ղողանջը կարճ ժամանակում եկեղեցում հավաքում է Վինայի գյուղացիներին, որոնք շարան—շարան գալիս էին երկար լռությունից ու դադարից հետո, ի խորոց սրտի աստծո խոսքը լսելու, հոգու վշտերն ու սրտի մրմունջը հայտնելու արարչին: Հայ մամիկները գլխածածկ, երկյուղածությամբ մոտենում էին սբ. խորանին և մոմ վառում¦: Պատարագից հետո խմբի անդամները և վինացիները եկեղեցու բակում նկարվում են: Եկեղեցու բակում էր գտնվում Վինայի չորսամյա դպրոցը, ուր 1966-1967 թվականներին ուսումնական տարում սովորում էր 30 երեխա: Դպրոցի միակ ուսուցիչը Սոկրատ Մելիք-Ստեփանյանն էր: Գրենական պիտույքները հոգացվում էին Թավրիզի Հ.Օ.Մ. կողմից, իսկ ուսուցչի վարձատրությունը՝ գյուղի համայնքի և Գալուստ Գուլբենկյան հիմնադրամի կողմից[12]: Ճաշից հետո խումբը բարձրանում է Վինայի մոտ գտնվող Հեռասարը: Հեռասարից բացվում է մի հիասքանչ և տպավորիչ տեսարան դեպի Արաքսի հովիտը՝ իր ջրառատ հոսանքով ու թրքաբնակ գյուղերով, և Զանգեզուրի լեռները՝ իր հայկական գյուղերով: Հաջորդ օրը՝ հունիսի 21-ին, Վինայի եկեղեցում մկրտվում են գյուղի՝ տարբեր տարիքի ավելի քան 30 երեխաներ: Ժամը 10-ին՝ մկրտության արարողության ավարտից հետո, խումբը շարժվում է դեպի Քարագլուխ գյուղը, որը Վինայից մոտ 5 կմ հեռավորության վրա է գտնվում: Քարագլխում ևս մատուցվում է պատարագ, քարագլխեցիները հաղորդվում են, 7 երեխաներ էլ՝ մկրտվում: 1967 թվականի հունիսի դրությամբ Քարագլուղ գյուղը կազմում էր 30 տուն՝ 160 շնչով, ինչը 20-ով պակաս էր 1964 թվականի վիճակագրության տվյալներից: Գյուղի եկեղեցին պահպանվում էր, սակայն չէր գործում: Քարագլխի չորսամյա դպրոցի աշակերտների թիվը 1966-1967 ուսումնական տարում ընդամենը 23 էր, այսինքն՝ ընդամենը երեք ուսումնական տարում (1964-1967) աշակերտների թիվը գրեթե կրկնակի կրճատվել էր: Դպրոցի ուսուցիչը Րաֆիկ Մարտիրոսյանն էր: Քարագլխի դպրոցի գրենական պիտույքները ևս հոգացվում էին Ատրպատականի Հ.Օ.Մ. կողմից, իսկ ուսուցչի վարձատրությունը՝ գյուղի համայնքի և Գալուստ Գուլբենկյան հիմնադրամի կողմից[13]: Մի քանի ժամ Քարագլխում մնալուց հետո, խումբը վերադարնում է Վինա, ուր պետք է լիներ հարսանեկան արարողություն:

«Ցնծության մեջ է Վինա գյուղը: Դհոլ—զուռնայի ոգևորիչ ձայների, հուզիչ ապրումների ներքո, հարսանքավորների հետ գնում ենք եկեղեցի: Եկեղեցու բակում կանգնած են գյուղի երեխաները ու իրենց զննող հայացքներով հուզումի են մատնում մեզ: Սբ. Պսակի խորհրդի հոգևոր արարողությունից հետո, եկեղեցու բակում վինացի օրիորդները իրենց ազգային, տոհմիկ, հեզաճկուն պարերով առավել ոգևորություն ու խանդավառություն էին ստեղծում¦:

Այս ճամբորդությունից 2 տարի հետո՝ 1969 թվականի հուլիսի 18-ին, Վինայում իր մահկանացուն է կնքում տանուտեր Ստեփան Մելիք-Ստեփանյանը: Բացի շրջակա գյուղերի հայերից նրա հուղարկավորությանը մասնակցում են նաև հարևան թուրքական գյուղերի բնակիչներն ու խաները[14]: Ատրպատականի հայոց թեմական խորհրդի կարգադրությամբ նույն թվի օգոստոսի 25-ին Վինա է ուղևորվում Բագրատ քահանա Մելքոնյանը և հոգեհանգստյան արարողություն կատարում հանգուցյալ Ստեփան Մելիք-Ստեփանյանի շիրիմին: Հաջորդ տարի Վինան դատարկվում է:

1967 թվականի դրությամբ Ղարադաղի հինգ հայաբնակ գյուղերից (Վինա, Քարագլուխ, Ղասումաշեն, Մըհդավ, Վարդանաշեն) միայն Վինայում և Քարագլխում կար գյուղական հոգաբարձություն (համայնքապետարան): Այդ ժամանակ Ղարադաղի հայությունը հաշվվում էր մոտ 730 մարդ[15]:

Ղարադաղի վերջին 5 հայաբնակ գյուղերը՝ Վինա, Քարագլուխ, Վարդանաշեն (Մինջվան), Ղասումաշեն, Մըհդավ (Քեյվան), գաղթում են 1970 թվականին[16]: Գավառը, որը վաղուց արդեն կորցրել էր իր հայկական անվանումը, կորցնում է նաև իր վերջին հայ բնակչին: Գաղթում են հիմնականում Թեհրան և Թավրիզ: Հետագա տարիներին գաղթականների զգալի մասը տեղափոխվում է ԱՄՆ:

1979 թվականի Իրանի իսլամական հեղափոխությունը վերջ է տալիս խաների գոյությանը Ղարադաղում[17]:

Քարագլխեցիներ (Վարսիկ Բաղդասարյանի անձնական արխիվից)

Քահանայի այցը Վինա, 1965թ․ (Վարսիկ Բաղդասարյանի անձնական արխիվից)

Քահանայի այցը Վինա, 1965թ․ (Վարսիկ Բաղդասարյանի անձնական արխիվից)

Վինա, 1965թ․, Թումանյանցների առևտրային տունը

Քահանայի այցը Վինա, 1965թ․

Վինեցիները գյուղի եկեղեցու մոտ

Վինայի Ս. Հովհաննես եկեղեցին մեր օրերում

Վինայի գյուղամեջի Ս․ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու մոտ, 1967թ․, հունիս

Վինայի աղբյուրի մոտ, հարսանեկան արարողություն, 1967թ․, հունիս

Ստեփան Մելիք-Ստեփանյան (Մելիք-Մուշկամբարյան) (Վարսիկ Բաղդասարյանի անձնական արխիվից)

[1]           «Ալիք» օրաթերթ, 1959, 22 դեկտեմբեր, թիվ 285:

[2]           ՀԺՊ VIII,  էջ 358-359:

[3]           «Ալիք» օրաթերթ, 1964, 26 օգոստոս, թիվ 187:

[4]           «Ալիք», 1964, 26 օգոստոսի, թիվ 187:

[5]           «Ալիք», 19 հունվարի, 1970, թիվ 13:

[6]           «Ալիք», 19 հունվարի, 1970, թիվ 13:

[7]           Աճեմյան Հ., Դեպի Ղարադաղ, «Ալիք», 27 հուլիսի, 1967. թիվ 160:

[8]           «Ալիք», 1969, 17 սեպտեմբերի, թիվ 207:

[9]           Ըստ ամերիկաբնակ վինեցի Վահե Տեր-Ստեփանյանի, ով Ստեփան Մելիք-Ստեփանյանի կրտսեր եղբոր կնոջ եղբայրն էր, Մելիք-Ստեփանյանները նախկինում Մելիք-Մուշկամբարյաններ էին, որոնք փոխել են իրենց ազգանունը: Մելիք-Ստեփանյանների և Մելիք-Մուշկամբարյանների ազգակցական կապը հաստատվել է նաև գիտնական, պատմաբան, քաղաքագետ Հովան Սիմոնյանի կողմից վերջիններիս սերունդներին իրականացրած ԴՆԹ թեստի արդյունքում (Հ. Սիմոնյանի հետ բանավոր խոսակցությունից, 23.06.2012, ք. Երևան):

[10]          «Ալիք», 1969, 17 սեպտեմբերի, թիվ 207:

[11]          Աճեմյան Հ., Դեպի Ղարադաղ, «Ալիք», 1967, 27 հուլիսի, թիվ 160:

[12]          «Ալիք», 1970, 19 հունվարի, թիվ 13:

[13]          «Ալիք», 1970, 19 հունվարի, թիվ 13:

[14]          «Ալիք», 1969, 17 սեպտեմբերի, թիվ 207:

[15]          «Ալիք», 1970, 19 հունվարի, թիվ 13:

[16]          «Ալիք», 1985, 4 փետրվարի, թիվ 28 (Էմիլ Յակոբյան՝ Ղարադաղ կամ Փայտակարան):

[17]          «Ալիք», 1985, 4 փետրվարի, թիվ 28:

Սերգեյ Ջհանգիրյան

See author's posts