Մհեր Քումունց Հարցի պատմությունից
Մեհտիշենի բարբառին առնչվող ամբողջական գիտական ուսումնասիրություն դեռևս բացակայում է։ Բարբառագիտական որոշ աշխատություններում մասնակի անդրադարձ կա բարբառի լեզվական առանձնահատկություններին։ Կարո Դավթյանի «Լեռնային Ղարաբաղի բարբառային քարտեզը»[1] աշխատության տարբեր գլուխներում Արցախի բարբառների քննության համատեքստում խոսվում է նաև Մեհտիշենի բարբառի հնչյունաբանական, բառագիտական, քերականական հատկանիշների մասին։ Գ․ Ջահուկյանի «Հայ բարբառագիտության ներածություն»[2] աշխատության մեջ Մեհտիշենի բարբառին բնորոշ հատկանիշները տեսնում ենք բարբառային զուգաբանություններում։ Մեհտիշենի բարբառով բանահյուսական նմուշներ են հանդիպում Ա․ Սարգսյանի «Արցախի բանահյուսությունը»[3] աշխատանքում, բարբառային հասկացական զուգաբանություններ (478 բառ) հավաքված են ՀՀ ԳԱԱ Հ․ Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի բարբառագիտության բաժնի կողմից։ Սույն աշխատանքը կարևոր է առանձնապես հայ բարբառների համակողմանի ուսումնասիրության և մասնավորապես Արցախի բարբառային միավորներին սպասվող ռազմաքաղաքական վտանգների տեսանկյուններից[4]։
Բնակավայրի պատմական նկարագիրը և անունը
Մեհտիշենի բարբառը, ըստ հայերենի բարբառների բազմահատկանիշ դասակարգման, ընդգրկվում է ում խմբակցության Ղարաբաղ-Շամախիի միջբարբառախմբի մեջ։ Մեհտիշեն (այսօր՝ Լուսաձոր) բնակավայրը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Ասկերանի շրջանում։ Լեռնային այս բնակավայրը հարուստ է հայկական նախաքրիստոնեական շրջանի հուշարձաններով՝ բնակատեղի (մ.թ.ա. II-I հազ.), դամբարանադաշտ (մ.թ.ա. II-I հազ.), մատուռ-սրբատեղի (մ.թ.ա. II-I հազ.)։ Մեհտիշենի պատմությանը, ժողովրդագրությանը, ազգագրությանը վերաբերող ուսումնասիրությունները նույնպես բացակայում են։ Կ․ Դավթյանը գրում է, որ բնակիչները եկել են Խոյից 1829թ․-ին[5]։ Ըստ ավանդազրույցների՝ Մեհտիշեն անունը առաջացել է անձանունից՝ Մեհտի[6] (հմմտ․՝ Մեհտի-Մահդի < արաբ․ Mahdi (مَهْدٕ) մահմեդական իմամի անուններից, որ բառացի ունի «նվիրյալ» իմաստը, հմմտ․՝ Մէլիք Մահտի[7]), հմմտ․՝ մահդեսի > մուղդուսի։ Մեհտիշեն անունը առաջին անգամ հանդիպում է 19-րդ դարի սկզբներին։ Մինչ այդ ինչ է եղել բնակավայրի անունը՝ հայտնի չէ։ Ավելի հավանական է, որ այն առաջացած լինի արաբ․ պրսկ․ mahd (مهد) «օրրան, ակունք» բառից, որ դուրս է մնացել բարբառային բառապաշարից, պահպանվել է տեղանվան մեջ և հետագայում առնչակցվել գյուղում տարածված ավանդազրույցին․ «Վէր սըփթա փախած էկէր էն [մէր շինացիք], Չընգըլի դո̈ւզո̈ւմ վէր էն կացէ, յօթ ընտանիք էն լէ՝ Պօղօսյան, Պէտրօսյան, Սարքըսյան, Հարությունյան, Մէսրօփյան, Կարապէտյան, [․․․] քարէ—մարէ քանդէր էն, տէ սըկըսէ։ Մին մարթ էկէ տըղօ անց կացէ, տըրանց տէսէ, ասէր է՝ էս տէ ինչ էք անըմ, բալա՛, էս ճըզէրը մէխկ էն էս ցըրտում։ Ասէր էն՝ դէ փախած մարթիկ էնք լի, տէսնանք շտէղ էնք կարըմ։ Ասէլօ վէր իփր թուրք է լէ էտ, էս տարածքը Շուշվա գավառին ա լէ յէշէլիս։ Ասէր ա յէկէք—տանէմ ծէզ գավառապէտին կօխկը, ծէզ տէղ տա, տուն շինէք, ապրէք։ Բայց էտ յէկօղնին էլ շատ վօսկի ա լէ ո̈ւրա̈նց։ Տըանք կաշառ էն յէր կալէ, քյա̈ցէ Շուշի՝ գավառապէտի կօխկը։ Յէկէր էն չափէ, ասէր էն՝ դէ ըստէ տուն շինէք։ Հէտօ քյա̈ցէր էն տէղ, յէկէր էն չափէ, տուվէ ո̈ւրա̈նց։ Էտ վէր յէկէր է, մէր շինէցուց տէսէ յէ, ասէ, վէր ստէ ինչ էք անըմ, անըմը Մէհտի յա լէ։ Տա հէտի էլ իփըր վէր սաբաբ ա տա̈ռէ, տունը շինէ, տէղը շինէ, անըմը տրէ Մէհտիշէն»[8]։
Հնչյունական համակարգ
Մեհտիշենի բարբառի ձայնավորներն են՝ ա, ա̈, ու, ո̈ւ, օ, օ̈, ուէ, ի, ի՝, է, ը, ըէ (վըէրցակ)։ Սրանցից ուէ հազվադեպ է պատահում, (խաղուէղ || խաղուղ, սուքավուէր || սըքըվէր || սուքուվէր), իսկ ի՝-ն, որ արտասանվում է թույլ՝ ը-ին մոտ (պի՝ցրանալ), լսվում է տարեցների խոսքում։ Բաղաձայնները գրաբարատիպ են, հավելյալ՝ գյ, կյ, քյ։ Ֆ հնչյուն նույնպես հանդիպում է սակավաթիվ բառերում, որ, ինչպես տեղացիներն են նշում, «տա նօր էն ասում ջահէլնին» (ֆարդա)։ Գրաբարում արձանագրվող երկբարբառները բացակայում են։ Համեմատած Արցախի մյուս բարբառներին՝ Մեհտիշենում տարածված է տարբեր ձայնավորների ը-ի վերածման՝ ջախջախել > ճըճախէլ, վարդավառ > վըրթավուր, ապա սղման երևույթը՝ աղաչել > || ըղաչէլ (նաև՝ ղաչէլ), որոտալ > ըրօտալ (նաև՝ րօտալ), ուղարկել > ըղարկէլ (նաև՝ ղարկէլ)։ Բաղաձայնական համակարգում առկա են որոշ առանձնահատկություններ։ Նշենք մի քանիսը․
- Բառասկզբի ձայնեղ պայթականների և կիսաշփականների վերածում խուլերի՝ բան > պա̈ն, բերել > պէրէլ || պիրէլ,
- Ինչպես գրական հայերենում, ր-ից հետո ձայնեղ պայթականների և կիսաշփականների շնչեղ-խլացում բառի որոշ դիրքերում՝ արջ > արչ, երգ > յէրք։
- Քմայնացած ետնալեզվայինների առկայություն՝ կյա̈ռըն, կյիրէլ, կյու/ո̈ւտէլ, ախճիգյը, անգյուն, քյինա̈լ։
- Բառավերջին դիրքում քմային գյ, կյ, քյ հնչյունների ոչ շատ տարածում՝ հակառակ Արցախի բարբառային շատ միավորների, հմմտ․՝ Մարտակերտ՝ կընանիքյ, ծա̈քյ, Մեհտիշեն՝ ծա̈ք, կընանիք։ Թերևս ժամանակի ընթացքում ազդեցությունների հետևանք է, քանի որ Կ․ Դավթյանը վկայում է, որ քյ ավելի շատ է հանդիպում Մեհտիշենում[9]։
- Տ-ի առնմանական փոփոխության երևույթ ն, ր, ռ ձայնորդների ազդեցությամբ՝ ինչպես՝ մատ-մատ || մանը, մատներ-մաննէր, մատնոց-մնանուց, մտնել-նիմնէլ, ոտներ-վըննէր։
- Հ-ի հավելում բառասկզբում՝ ամաչել — հըմանչէլ, ագի — հա̈քո̈ւ, աներ-հանէր։
Արցախի մյուս բարբառների համեմատությամբ՝ Մեհտիշենում արտասանությունը (բառային հնչակազմը) առավելապես մոտ է գրականին, հմմտ․՝ Մարտակերտում և այլուր՝ տար, Մեհտիշենում՝ տէր, այդպես և՝ մաշք — մէշկ, մաչ – մէչ, ախտէլ || յախնէլ, յէխնէլ-հախթէլ, օ̈րթո̈ւմ || վըէրթումն || վուրթում || ուրթումնը-յէրթում, անիսկ -անէցք, չա̈միչ || չամէնչ-չամիչ, վըէղ-հօղ։ Բառային շեշտը միշտ վերջադիր է։
Բառագիտություն
Բառակազմական եղանակները ընդհանուր են Արցախի մյուս խոսվածքների հետ։ Սակայն կան որոշ բառեր կամ բարբառային տարբերակներ, որ բնորոշ են հենց Մեհտիշենին և ծագումնաբանորեն տեղաբաշխվում են տարբեր շերտերում, ունեն առաջացման կամ ձևավորման յուրահատուկ պատկեր, ինչպես՝
Ա․ Ծագումնաբանական շերտեր
- Հնդեվրոպական շերտից՝ լէթվիլ «երես առնել»․ հոմանիշ կամ իմաստով առնչակից է Սյունիք-Արցախում տարածված լկստած «անամօթ, չափազանց երես առած», լկռտած — սկռտած[10], լղլղ(էլ)[11] բառերին։ Լէթվէ/իլ (> լըթվօթուն) «1. շփանալը, 2. լրբանալը» բառերը, փաստորեն, կարող են օրինակ լինել *sl-, *sm-, *sn- (շարժուն *s-ի առկայությամբ) նախադիր հնչյունախմբով սկսվող բառերի հարցը քննելիս: Ինչպես գիտենք, հնդեվրոպական մի շարք լեզուներ՝ լատիներեն, հունարեն, ալբաներեն, կորցրել են նախադիր *s-ն հատկապես *-l, *-m, *-n ձայնորդներին նախորդող դիրքում, սակայն բարբառի (այլև՝ բարբառախմբի) օրինակները վկայում են, որ երևույթը (ս-ի անկումը) ամբողջությամբ չի գործել նաև Սյունիք-Արցախի բարբառներում, կամ պահպանվել են այնպիսի ձևեր և իմաստներ, որոնք կրում են նախահայերենի լեզվական երևույթները և տակավին ուսումնասիրության կարիք ունեն: Օնգնը «ունկ» < *ous- «ականջ»։
- Հին հայերենից կամ ընդհանուրհայերենյան շերտից եկող և Սյունիք-Արցախի բարբառներին բնորոշ բաղադրությամբ ձևավորված բառեր՝ ճըտանուց «վզից կախվող զարդարանք», մըշկասէռ «ողնաշար», յըղօլի «եղան», ո̈ւրգյո̈ւնա̈հաց «ընթրիք», պըտըրհան «սենյակում պատի մեջ երեսը բաց պահարան» < պատուհան, վըհրըկալէլ «թարախակալել», քըշըհանա «առավոտ»։
- Անհայտ ծագում ունեցող բարբառային տարբերակներ՝ կյըզէլ «ձաղկել» < հին հայերենից՝ գէզ, սուրհէ «սնամեջ գլխով դդում», փանփըռէգյ «թմբլիկ» < փափուկ բառից, հըռըշնէլ «երեսը կարմրել», էլհան «դարձյալ», հմմտ․՝ արաբ․ ألحان (alḥān) «մեղեդի», այլև՝ հ․-ե․ *alio- «այլ, ուրիշ»։
- Այլ լեզուներից՝ ա̈վա̈զ «փոխարեն» < արաբ عِوَض (iwaḍ) «փոխարենը», զա̈մբո̈ւլ «զամբյուղ» < պրսկ․ زنبیل (zanbil), մըղափո̈ւն «ափսոս» < արաբ․ mağlūb مغلوب «պարտված, պարտություն կրած», յումբրուղ «բռունցք» < թյուրք․ yudruk «բռունցք», շէմթո̈ւլ «դեղձ» < պրսկ․ شفت آلو (şaftālu) «դեղձ», զախօտ «զուգարան» < ռուս․ заход «մտնել» բայից։
- Բնաձայնույթից առաջացած՝ բօ || բօվ «բու», ըրճղըրճան «կրճիկ»։
Բ․ Բառաստեղծման այլ միջոցներ ու եղանակներ
- Համաբանությամբ՝ զամբյ «ջրաղացքարի չորս կողմը նստած փոշի» > ենթադրվում է՝ ամպ բառից է։
- Պատկերավորությամբ՝ ըկըռէվի սաղունձ «խեժ», ըռըխկալի «խցան» < բերան կալող (ըռէխ) և վերցնող (կալ), ծըռըկուտկուտ || ծըռըկակաչ «փայտփորիկ», կարկաժ «դդում», կըծըպըտօկ «պզուկ», կընըշկարմո̈ւր «ծիածան», կյէռհնուկ «գորտ», կյո̈ւլ է ցընում «արև եղանակին բարակ կարկուտ», մախծ «ցոգոլ», մուղան «փայտյա կոթավոր գործիք, որով կալսած կալը ժողովում են մի տեղ» < արդյոք աշխարհագրական անվանումից է, որ համեմատվում է լեռների միջև եղած տարածքին, թե՞ անհայտ ծագում ունի, մօլաբըդի (|| քըրըքարէ) «քարկտիկ», սըրտըմա ինէլ «զզվել», սըրփա̈նք «ընկերք», վէռհնը «որդ», քարկէծ «թարախոտ կոշտ վերք, որ գոյանում է կրունկի վրա»
- Բաղադրությամբ, մասնավորապես՝ իսկական բարդություններ՝ թուռուծըհան «մի ծայրը ճանկավոր, մյուսը թաթի ձևով ձող թոնրից հաց հանելու համար» < թոնիր > թուռ և ծըհան։ Հայերենի բարբառներում տարածված ակիշ[12] «թոնրից հացը հանելու, տաշտին մնացած խմորը քերելու գործիք՝ մի ծայրը կեռ, մյուսը սուր կամ հարթեցրած» բառի[13] փոխարեն գործածական է ծըհան—ը՝ «թաթակիշ, հացհան», որ վկայվում է միայն Սյունիք — Արցախում[14]: Խըլուպուզ «գարեկ» (կոպերի եզրի այտուցը), կըրթակի «կտուր տոփանելու գլանաձև քար»։
- Փոխազդեցական հնչյունափոխությամբ առաջացած բարբառային տարբերակներ՝ կակըռան «փոցխ» < հմմտ․՝ տակռահան, կըծօ̈րի «լուսատիտիկ» > կայծոռիկ, կուկուզ կէնալ «պպզել» < կուզ-կուզ > կուկուզ։
Քերականություն
Մեհտիշենի բարբառում գոյականի հոգնակին կազմվում է -էր, -նէր, -նի և -ք մասնիկներով։ Գրաբարաձև հոգնակիներից առկա են -ց-ով ձևեր՝ ախպօրց(ը), նաև՝ ախպէրների, հիլօց(ը), խօխօրց(ը) (այլև սրանց որոշյալ ձևերը[15])։ Մարթօց, Մարթիկնէրի ձևերը սակավադեպ են։
Մեհտիշենի բարբառն ունի յոթ հոլով և ութ հոլովիչ՝ -ի, -ու, -վա, -օչ, -ց, -օ(ր) || օ̈(ր), -ա(ն)։ Գոյականները հոլովվում են և՛ որոշյալ, և՛ անորոշ ձևերով։ Համեմատած Արցախի բարբառային մյուս միավորներին՝ սեռական հոլովը հոդառու չէ։
Հատուկ անուններում նկատվում են ա հոլովիչով ձևերը՝ Բաքվա, Նահատակա ծօ̈ր։
Բացառականի համար կա նաև —է ձևույթը դերանուններում՝ ինձանէ, քէզանէ, կապական կառույցներում, ինչպես՝ դարդէ (Կըրճատէր էն խըրէգ ինէլի դարդէ)։ -Ան մասնիկով բացառականը սակավադեպ է հանդիպում (խօնչան յօր ա ունում հարթնի հէտան պըրծընըմ)[16]։ Երբվանից բառաձևի համար կա հիբանց բարբառային տարբերակը, գործիական հոլովը գործառվում է նաև —օ վերջավորությամբ՝ վ—ի անկմամբ (…իրէք ախպէրօ, էմինը նըրան յէշէլօ-յէշէլօ…), ներգոյականի իմաստով գործածվում է նաև —է-ն՝ «Հէն էնք իլէ քաշէ» (նէրքևում ենք եղել)։ -Ա հոլովման ենթարկվում են ինչպես տուն, շուն («Ըստահանց տան ադաթը ըստի յա․․․»)[17], այնպես էլ -ություն ածանցով բառերը («․․․ո̈ւրա̈ հարըստութան կէսըն էլ էտ տըղին ա տամ»)[18]։ -Ն վերջնահանգով հին հայերենից ավանդված բառերը, որոնք ուղիղ ձևերում չունեն հանգը (ն), ունենում են կյա̈ռան, մըկան, մատան, այլև՝ կյառի, մուկի, ծո̈ւկի թեքված ձևերը։ -Օ հոլովման են միայն մայր, եղբայր, հայր, հորեղբայր բառերը։ Այլաձև հոլովումներից հաճախական քույր բառը այսպես է հոլովվում՝ քո̈ւր, քըվօր, քըվօրը, քըվօրը, քըվօրից || քըվօր անից || քըվօր նէստից, քըվօրօվ || քըվօր անօվ, քըվօրում, քըվօր մէչ || քըվօր միչում։
Ընդհանուր պատկերը տե՛ս աղյուսակ 1-ում։
Գոյականները, դերանունները և փոխանվանաբար հանդես եկած մյուս խոսքի մասերը ստանում են որոշիչ հոդ ուղիղ և թեքված ձևերում։ Որոշիչ հոդի բացակայությունը սեռական հոլովում նկատվում է ոչ միայն գոյականներում, այլև փախանվանաբար գործածված բառերում։ Բարբառումս անորոշ հոդի նշանակություն ունի մի դերանունը։ Արցախի մյուս խոսվածքներում առկա մին, մըն, մէ ձևերը գրեթե չեն ներթափանցել տեղացիների խոսքի մեջ։ Որոշիչ հոդերն են՝ -ն, -ը (ղուշը, պապան), ստացական, դիմորոշ և ցուցական հոդերի (-ս, -տ, -ը(-ն) կիրառությունների մեջ առանձնահատկություններ չկան՝ ցուցական՝ յէրգյիրումս դո̈ւզ պա̈ն չըկա, «Էտ թաքավէրըտ ուրան օխծին էնչանք ա սիրըմ»[19], ստացական՝ տըղաս, տըղատ, տըղան, ինչպես՝ «Իմ ախճիգյըս պիտի քէզ տամ»[20], «բայց էտ ղըշինգյօ̈թո̈ւնը կըլօխըտ սաղ վախտը օյին ա պէրէլու»[21], դիմորոշ՝ «Շինացիքս օրէրօվ քաղում ինք․․․»:
Ածականի համեմատության համար (բաղդատական) Մեհտիշենում գործածվում են՝ ավելի․․․, քան (ավէլի ղաշանգ ա իլէ, քան․․․), բացառականի -ից, -է, -անից մասնիկները (էն տըրանից լավ ա), բացառականով դրված բառ + լափ՝ (ստէղից լափ լավ տէղ ա լէ)։ Գերադրականի համար առավել տարածված է ամէնից լա̈վ կառույցը, մասամբ նաև՝ լօխչի անից (բոլորից) ձևը (մէր տունը լօխճի անից մէծ ա լէ)։
Անձնական դերանունների գծապատկերը տե՛ս աղյուսակ 2-ում, ցուցական դերանունները՝ աղյուսակ 3-ում։
Ցուցական դերանունների բաղադրյալ ձևերից են՝ էսէնց, էտէնց, էնէնց, ընդի, էսքան, էտքան, էնքան, ստէղ || ըստէղ, տէղ || ըտէղ, նէղ || ընդէղ, էս յանը, էտ յանը, էն յանը և այլն։ Այստեղ, այդտեղ, այնտեղ իմաստով դերանունների գործածության մեջ նկատվում է նաև ղ-ի անկում՝ ստէ, տէ, ընդէ։ Հարցահարաբերականներից «ով» իմաստով առկա են հօվ, օվ, հու տարբերակները, թեքված ձևերից՝ ում, հում։ Ինչ || հինչ դերանունը —ի հոլովմամբ է՝ հինչ, հինչի, հինչին, հինչը, հինչից, հինչօվ, հինչում։ «Որտեղ» իմաստով են շտէղ || ըշտէղ, վըրդէղ, հուր։ Փոխանուն դերանունները ենթարկվում են —ի հոլովման՝ եզակի՝ իմը || իմ, իմի, իմին, իմը || իմին, իմից, իմօվ || իմին անօվ, իմի մէչ, հոգնակի՝ իմօնք, իմօնց, իմօնց, իմօնց || իմօնք, իմօնցից || իմօնց անից, իմօնցօվ, իմօնց անօվ, իմօնց մէչ։
Օժանդակ բայն ունի հետևյալ պատկերը՝ ներկա՝ էմ, էս, է || ա, էնքյ || էնք, էքյ || էք, էն, անցյալ՝ ի, -իր, -էր, -ինքյ, -ինքյ, -իքյ, -իքյ, -ին։ Կ․ Դավթյանը այս կերպ նշում է նաև Տեղ գյուղի խոսվածքում։ Նշենք, սական, որ այդկերպ օժանդակ բայը տարածված է նաև Գորիսի մյուս խոսվածքներում։
Բայական առանձնահատկություններից նշելի է, որ ենթակայական դերբայն ունի հիմնականում -օղ վերջավորությունը։ Համեմատած մյուս խոսվածքների, որոնցում -ացօղ վերջավորությունը սակավադեպ է, Մեհտիշենն -օղ-ին զուգահեռ ունի նաև -ացօղ՝ քինացօղ || քյա̈ցօղ, կարթօղ || կըրթացօղ, մընօղ || մընացօղ։ Չնայած Արցախի բարբառների մեծ մասում ժխտական դերբայը որպես այդպիսին հիմնականում բացակայում է, Մեհտիշենում գրականի նման գործուն է չէմ խըմի, չէմ մընա խոնարհման ձևեր որպես ենթադրականի ժխտման արտահայտություններ։ Անցյալ կատարյալի եզակի I դեմքում ավելանում է —մ մասնիկը՝ յէկամ, քյինա̈ցիմ, կարթամ || կա/ըրթացամ, ուշացամ։ Անցյալ կատարյալի հիմքի վերջադիր ձայնավորի զուգաձև գործածություն է նկատվում գնալ բայի եզակի I և II, հոգնակի I, II, III դեմքերում ՝ —ի կամ —ա, ինչպես՝ քյա̈ցա̈մ || քյա̈ցիմ, քյա̈ցա̈ր || քյա̈ցիր, քյա̈ցա̈վ, քյա̈ցա̈նք || քյա̈ցինք, քյա̈ցա̈ք || քյա̈ցիք, քյա̈ցա̈ն || քյա̈ցին։ Մյուս բայերում անցյալ կատարյալի վերջավորությունները հիմնականում ձևավորվում են -ամ, -ար, -ավ, -անք, -աք, -ան մասնիկներով։ Կ․ Դավթյանը բարբառիս գրառումները կատարելիս նկատել է, որ ա խոնարհման կանոնավոր բայերի անցյալ կատարյալը առհասարակ անցոյական հիմքով է ձևավորվում՝ կարթամ, կարթար, կարթավ, կարթանք, կարթաք, կարթան[22]։ Սակայն ցոյական հիմքով կազմությունները այսօր գերակշռում են ոչ միայն -ան, -էն սոսկանցավոր, այլև ե և ա խոնարհման պարզ բայերում, ինչպես՝ մընացիմ, մընացիր, մընաց, մընացինք, մընացիք, մընացին, կը/արթացիմ, կը/արթացիր, կը/արթաց, կը/արթացինք, կը/արթացիք, կը/արթացին, այլև զուգաձևություններ՝ կյիրա̈մ || կյիրեցիմ, կյիրա̈ր || կյիրէցիր, կյիրա̈վ || կյիրէց, կյիրա̈նք || կյիրէցինք, կյիրա̈ք || կյիրէցիք, կյիրա̈ն || կյիրէցին։ Խոնարհման ընդհանուր պատկերը տե՛ս աղյուսակ 4-ում։
Ամփոփում
Մեկ աշխատանքում հնարավոր չէ ամբողջացնել Մեհտիշենի բարբառի ողջ համակարգը։ Բայց հակված ենք կարծելու, որ համաժամանակյա լեզվավիճակով Մեհտիշենը շարունակում է ներկայանալ որպես բարբառային յուրահատկություններով միավոր Արցախի բարբառների և գրական հայերենի ազդեցությունների ներքո։ Շուրջ հիսուն տնտեսություն ունեցող գյուղում, ցավոք, երիտասարդները քիչ են, բարբառի գործառական շրջանակն էլ տարեցտարի փոքրանում է։ Մեր ձեռքի տակ եղած գրառումների, բանահյուսական նմուշների օգտագործմամբ և տեղում բարբառակիր հանրության հետ ունեցած շփումների արդյունքում հետագայում կշարունակենք առավել մանրամասնությամբ ներկայացնել Մեհտիշենի բարբառը։
THE DIALECT OF MEHTISHEN
SUMMARY
According to the multi-characteristic classification of Armenian dialects, the Mehtishen
dialect is included in the Karabakh-Shamakhi inter-dialect group of the faction “ում”. The
Mehtishen (today Lusadzor) settlement is located in Askeran region of Artsakh Republic. The
vowels of Mehtishen dialect are: a, ä, u, ü, o, ö, u e , i, í, ý, ý e (ա, ա̈, ու, ո̈ւ, օ, օ̈, ու է , ի, ի՝, է, ը, ը է ). In
addition to Armenian consonants, here there are g y , k y , q y (գ յ , կ յ , ք յ ).
The word formation methods of the Mehtishen dialect are common to other dialects of
Artsakh. The words included in the vocabulary belong to the Indo-European, Old Armenian
dialectal and literary layers. In the Mehtishen dialect, the plural of the noun is formed by the
particles -er, -ner, -ni (-էր, -նէր, -նի) and -q (-ք). The dialect has seven cases and eight case-
forming particles: -i, -u, -va, -och, -ts, -o || -ö, -a(n) (-ի, -ու, -վա, -օչ, -ց, -օ || -օ̈, -ա(ն)). The auxiliary
verb has the following form: present: em, es, e || a, enq y || enq, eq y || eq, en (էմ, էս, է || ա, էնք յ ||
էնք, էք յ || էք, էն), past: -i, -ir, -er, -inq y || -inq, -iq y || -iq, -in (-ի, -իր, -էր, -ինք յ || -ինք, -իք յ || -իք, -ին)։ The
Mehtishen dialect has peculiarities typical of the Artsakh and Khoi dialects, but even today it is
considered an independent dialect.
ДИАЛЕКТ МЕХТИШЕНА
РЕЗЮМЕ
Мехтишенккий диалект согланно многопризнаковой квалификацции армянаких
диалектов входит в группу УМ (ում) междиалектной группи Карабах-Шамахи. Мехтишен
(ннне Лусадзор) находится в Аскеранском районе Республики Арцах. Гласные
Мехтишенского диалекта: a, ä, u, ü, o, ö, u e , i, í, ý, ý e (ա, ա̈, ու, ո̈ւ, օ, օ̈, ու է , ի, ի՝, է, ը, ը է ). Кроме
армяанских согласных там есть g y , k y , q y (գ յ , կ յ , ք յ ). Словообразовательные методы
Мехтишенского диалекта общие с другими говорами Арцаха. Слова, входящие в лексику,
относятся к индоевропейским, древноармянским, диалектным и литературным словям. В
диалекте Мехтишена множественное число существительных образуется при помощи: —
ер, -нер, -ни и -к (-էր, -նէր, -նի) и (-ք).
Диалект имеет 6 падежей и 8 показателей склонения: -и, -у, -ва, -оч, -ц, -օ || օ̈, -а(н)
(-ի, -ու, -վա, -օչ, -ց, -օ || -օ̈, -ա(ն)). Вспомогательный глагол имеет следующий вид: настоящее
время: ем, ес, е || а, енк ь || енк, ек ь || ек, ен (էմ, էս, է || ա, էնք յ || էնք, էք յ || էք, էն), прошедшее
время: -и, -ир, -ер, -ннк ь || -инк, -ик || -ик ь , -ин (-ի, -իր, -էր, -ինք յ || -ինք, -իք յ || -իք, -ին). В
диалектах Мехтишена есть особенности диалектов Арцаха и Хоя, однаки и сегодня он
считается самостоятельным диалектом.
[1] Դավթյան Կ. Ս., Լեռնային Ղարաբաղի բարբառային քարտեզը, Հայկական ՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1966, 504 էջ (այսուհետև՝ ԼՂԲՔ):
[2] Ջահուկյան Գ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1972, 346 էջ:
[3] 1 (16), 2 (70, 188, 198բ, 200ա, 202ա, 209ա,), 3 (78), Սարգսյան Ա., Արցախի բանահյուսություն, «Էդիթ Պրինտ» հրատ., Երևան, 2015, 760 էջ (երկրորդ լրամշակված հրատարակություն, 2019, 784 էջ) (այսուհետև՝ ԱԲ):
[4] Վերջին շրջանում արցախցի Մ․ Ավետիսյանը հրապարակել է երեք աշխատանք, որոնք հեղինակը սիրով մեզ է տրամադրել ոչ հրապարակային կազմվածքով («Մեհտիշենի բարբառի առաջացումը Խոյի և Ղարաբաղի բարբառների հարաբերակցության արդյունքում», «Բառիմաստային առանձնահատկությունները մեհտիշենի բարբառում», «Մեհտիշենի բարբառի հոլովման համակարգը, հոլովների կազմությունը»)։
[5] ԼՂԲՔ, էջ 250։
[6] Իբր չորս եղբայրներ եկել են Պարսկաստանի Խոյ գավառից, այստեղ բնակություն հաստատել։ Նրանք ունեցել են հայ ծառա՝ Մեհտի անունով։ Այդ գյուղի առաջին գերեզմանը եղել է Մեհտիինը (բնակավայրի առաջին մահկանացուն կնքողը), որից էլ առաջացել է գյուղանունը (Ասացող՝ Արգեն Կարապետյան, 1953թ․, Լուսաձոր)։
[7] Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, Պետական համալսարանի հրատ., Երևան, հատ. Գ, 1940, էջ 170։ Այս առումով հմմտ․՝ Իբրահիմ «բռնավորին» փոխարինած Մեհտիղուլիխանին (հմմտ․՝ Առաքել Կոստանդյանց, Պատմություն Արցախի, աշխատասիրությամբ՝ Է․ Մկրտչյանի, Երևան, «Արմավ» հրատ․, 2019, էջ 218)։ Րաֆֆին Արցախի հողերի նվիրատվության վերաբերյալ ամբողջական պատմություն ունի, որ վերաբերում է Մեհտի խանին և իշխան Մադաթովին (Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, Երևան, «Հայպետհրատ», 1964, հատ․ 10, էջ 331-333)
[8] Ասացող՝ Է․ Սարգսյան, գյուղ Մեհտիշեն։
[9] ԼՂԲՔ, էջ 63։
[10] Աճառեան Հ., Հայերէն գաւառական բառարան («Էմինեան ազգագրական ժողովածու», հատ. Թ), Լազարեան ճեմարանի արեւելեան լեզուաց, Թիֆլիս, 1913, էջ 427 (այսուհետև՝ ՀԳԲ):
[11] ՀԳԲ, էջ 428:
[12] «Ակիշ «կեռ, երկաթի ճանկ» [< պրսկ. āgīš, ēgīš (ägīš)]» (տե՛ս Հովհաննիսյան Լ. Շ., «Եզնիկ կողբացու «Եղծ աղանդոցn»-ի լեզվի մի քանի առանձնահատկությունների շուրջ (Բնագիր և թարգմանություն), Լեզու և լեզվաբանություն, 1 (13), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ, «Գիտություն» հրատ., 2015, էջ 29:
[13] Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան (հատ. I, II, III, IV, 1969-1980), ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ։ Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, հատ. Ա, էջ 29:
[14] ՀԼԲԲ Բ, Էջ 414: Հ. Աճառյանը ծհան բառի գործածությունը նշում է նաև Ղարադաղում՝ հացհան: Հավանական ենք համարում, որ հացհան բառից է ծըհան-ը՝ հա նախադիր վանկի անկումով՝ երկրորդ հա վանկի տարնմանությամբ և հ-ի կողքին ց>ծ փոփոխությամբ (հմմտ․ նաև՝ ՀԳԲ, էջ 649):
[15] Ըստ Կ․ Դավթյանի՝ «ավելի շուտ շրջապատի խոսվածքների ազդեցության հետևանք են» (ԼՂԲՔ, էջ 113)։
[16] ԱԲ, էջ 236։
[17] ԱԲ էջ 148։
[18] ԱԲ էջ 148։
[19] ԱԲ էջ 279։
[20] ԱԲ էջ 147։
[21] ԱԲ էջ 230։
[22] ԼՂԲՔ, Էջ 163-164։
