Մհեր Քումունց Բանալի բառեր – Մովսես Խորենացի, Ստեփանոս Օրբելյան, Ղազար Փարպեցի, քերթողական դպրոց, պատմություն, Սյունիք, Խորեա, Կոռնիձոր, բանահյուսություն:
Մուտք
Ս. Օրբելյանը միջնադարի այն հեղինակներից է, ովքեր քրիստոնեական առաջնորդությամբ անդրադարձել են այն բոլոր դեպքերին, որոնք հատկանշական են եղել Հայոց պատմության համար՝ Սյունիքի պատմության համատեքստում:
Հոգևոր և լուսավորչական գործունեությանը զուգահեռ Ս. Օրբելյանը ստեղծել է գիտական այնպիսի արժեքներ, որոնցում ընդգրկված փաստերն ու տեղեկությունները մինչ օրս գրեթե երկմտությունների տեղիք չեն տվել: Նրա «Պատմություն նահանգին Սիսական» կամ «Սյունիքի պատմություն» աշխատությունը կառուցվածքային և շարադրելու-փաստագրելու մեթոդաբանությամբ կրում է Սյունյաց քերթողական դպրոցի ավանդույթները, որոնց ժամանակին հետևել են մատենագիտական մեծարժեք աշխատությունների հեղինակները և, անշուշտ, ինքը՝ Ս. Օրբելյանը: Ինչպես Խորենացին, այնպես էլ Ս. Օրբելյանը հետևողական են եղել պատմության աղբյուրների ընտրության ու դրանց հավաստիության ճշգրտման առումով, ուստի հայ հեղինակների վկայություններով, տեղեկություններով ու մեկնաբանություններով չեն բավարարվել: Անհրաժեշտության և հնարավորության դեպքում օգտագործվել են նաև օտար պատմիչ-հեղինակների երկերը: Փաստերի ու իրադարձությունների համար հաճախ հիմնվել են վավերագրություն պարունակող փաստաթղթերի, թագավորների, իշխանների, կաթողիկոսների, եպիսկոպոսների՝ տարբեր ժանրերի գրվածքների, ժողովրդական ավանդապատում-զրույցների, հետագայում նաև՝ վիմական արձանագրությունների և այլ սկզբնաղբյուրների վրա[1]:
Ինչպես Մ. Խորենացին, այնպես էլ Ս. Օրբելյանը, մեր պատմությունը աղերսել են աշխարհի արարչագործության հետ: Սա չափազանց ուշագրավ մեթոդ է կամ համահավաք պատմության շարադրանքի համար պարտադիր սկզբունք: Եվ եթե ուշադրություն դարձնենք նրանց շարադրանքների «մուտքի» գաղափարական խտացմանը, ապա կնկատենք, որ պատմական երկու երկերում էլ առանցքային է խորհելու, մտածելու կարողության բանաձևումը, որ հակամետ է պատմական երկ շարադրելու պատրաստականությանը: Մ. Խորենացին գրում է. «… մենք բանականության պատճառով, ինչպես ասվում է, Աստծու պատկերն ենք, և մյուս կողմից՝ բանականության արդյունքը խոհականությունն է»[2], Ս. Օրբելյանը, ըստ էության, բյուրեղացնում է խոհականության գաղափարական խտացումը «ծանոթագրումով». «…բոլոր շնորհների սկիզբը խոհականությունն է…Խոհականությունն է շնորհների սկիզբը, որովհետև մարդկանց մեջ եղող բոլոր շնորհները՝ հոգեկան և մարմնական, խոսքով թե գործով, նախապես մտածվում են խոհականությամբ»[3]: Այս և այլ զուգադրումները խոսում են մի հետագծի մասին, որ սկզբունքորեն դիմագծում և շրջանակում է հայ քերթողական դպրոցի պատկերը: Ամենևին էլ ջանքեր պետք չեն ապացուցելու, որ Ս. Օրբելյանը խորենացիական դպրոցի լավագույն սաներից մեկն է, ով ոչ միայն հետևել, այլև զարգացրել է պատմագիտական մոտեցումները. Տեղագրություն (Սյունիք և հարակից տարածքներ), վիմագրական տեղեկությունների և փաստաթղթերի հրապարակում, անդրադարձ այլ ժողովուրդների պատմությանը (մոնղոլներ, Այսրկովկասի ժողովուրդներ և այլն): Նշվածներով չեն սահմանափակվում Սյունյաց դպրոցի դերն ու նշանակությունը: Այս և սրան առնչվող հարցերի մասին հրատարակվել են բազմաթիվ աշխատություններ, քննական երկեր, եղել են արժևորումներ, և գիտության հարաշարժությունը ենթադրում է, որ կլինեն դեռ նորերը՝ նոր բովանդակությամբ, նոր փաստերով ու գնահատականներով:
Դժվար է ասել, թե Ս. Օրբելյանի շրջանում ինչ տեսանկյունից է դիտարկվել Մ. Խորենացու պատմությունը, և որքանով են ծանոթ եղել պատմահոր կյանքի և գործի մանրամասներին: Ուշագրավ է նկատված, որ «ուշ ժամանակի հեղինակների հաղորդած տեղեկություններն (համենայն դեպս մեծ մասամբ՝ Մ.Ք.) անարժեք են իբրև անստույգ, նույնիսկ հակասող հեղինակի հաղորդած տեղեկություններին»[4]: Ս. Օրբելյանը պատմությունը շարադրելիս բավականին հետևողական է եղել, և հենց դրա համար ինչպես Մ. Խորենացու, այնպես էլ Ս. Օրբելյանի երկը, անշուշտ, պիտի համարվի քննական: Հավանաբար լավագույնս ծանոթ լինելով Մ. Խորենացու «Պատմությանը»՝ այնուամենայնիվ, ստուգել, զուգադրել է տեղեկությունը կամ շարադրանքը՝ անհրաժեշտության դեպքում նաև նշելով աղբյուրը կամ անուղղակի ձևով հղում տալով: Հավանական է, որ արդեն Ս. Օրբելյանի շրջանում Մ. Խորենացու կյանքին վերաբերող մանրամասները խնդրահարույց են եղել, և ինչպես հետագայում, իր օրոք էլ Սյունյաց պատմիչը չի նշում պատմահոր ծննդի մասին՝ հավանաբար ստույգ տեղեկությունների բացակայության պայմաններում կամ էլ հոգևոր որոշակի հայացքներից ելնելով: Բայցևայնպես, նրա ուշադրությունից դուրս չի մնացել Մ. Խորենացու «Հայոց պատմությունը»: Հնարավոր է, ինչպես ասվեց, կրոնական որոշ ըմբռնումներ՝ քաղկեդոնականությանն առնչվող, որ հետագայում վերագրվել է Մ. Խորենացուն, հետ են պահել հոգևորական հայացքներին խստորեն հետևող Սյունյաց եպիսկոպոսին: Այս և նման հարցեր կարող են պարզաբանվել Ս. Օրբելյանի «Սյունիքի պատմության» այն հատվածներում, որոնք վերաբերում կամ անուղղակի աղերսվում են Մովսես Խորենացուն[5]:
Քերթողահայր Խորենացին և քերթող Պետրոս եպիսկոպոսը՝ ըստ Ս. Օրբելյանի «Պատմության»
Ս. Օրբելյանի «Պատմության» մեջ Մովսես Խորենացուն վերագրվող տեղեկությունների, նաև դրանց շուրջ մինչև օրս եղած ուսումնասիրությունների վերաբերյալ մեր քննությունը կարող է նաև նպաստել պատմահոր կյանքի ու գործի հետ կապված որոշ հարցերի լուսաբանմանը: Իհարկե, Մ. Խորենացուն նվիրված աշխատանքները բավականին շատ են, և ճիշտ է նկատված՝ «Ամեն մի բանասեր, որ զբաղվել է հայոց գրականությամբ, շատ կամ քիչ զբաղվել է և Խորենացիով, նրա պատմությամբ»[6], բայց մեր նպատակն է Մ. Խորենացու՝ Սյունիքում ծնված կամ ապրած լինելու, այդտեղից՝ Խորենացի անունը կրելու տեսակետի ամրապնդումը: Մինչև օրս խնդրահարույց են Մ. Խորենացու՝ 6-րդ դարի Սյունյաց եպիսկոպոս Մովսեսին ուսուցչություն անելու, Սյունյաց քերթողական դպրոցի ստեղծման, կյանքին և գործին վերաբերող մի շարք հարցեր: Իհարկե, մեկ աշխատանքում հնարավոր չէ այդ ամբողջը պարզաբանել, բայց փորձ է արվում համոզիչ դարձնել որոշ տեսակետներ, ինչպես նաև ներկայացնել մեկնաբանություններ, որ մինչև օրս չեն հանդիպել այլ աշխատանքներում:
Ս. Օրբելյանը Մովսես անունը հիշատակում է բազմիցս. Սյունիքի Մովսես եպիսկոպոս, Ցուրտավի Մովսես եպիսկոպոս, Մովսես կաթողիկոս, Մովսես II Եղվարդեցի, Մովսես մարգարե, Մովսես և Մովսես (Մովսես Խորենացի): Վերջինս Ա. Աբրահամյանի թարգմանությամբ հրատարակված Ս. Օրբելյանի «Սյունիքի պատմություն» գրքում նշվում է երեք անգամ: Ա. Աբրահամյանը Մովսես անունով անձնավորության համար մի դեպքում ծանուցում է Մ. Խորենացուն, մյուս դեպքում՝ ուղղակի նշում է Մովսես[7]՝ «տե՛ս Խորենացի Մովսես» հղումով, իսկ մի դեպքում էլ հասցեագրում՝ «Խորենացի Մովսես»:
Այսպես՝ Ս. Օրբելյանը «Պատմության» ԿԹ գլխում, որտեղ հերթականությամբ նկարագրվում են նեստորականության և քաղկեդոնականության դեմ ժողովները, Դվինի ժողովի մասնակիցների շարքում նշում է նաև քերթողահայր Մովսեսի աշակերտ Սյունյաց մետրոպոլիտ Պետրոսին: Վերջինիս մասին տեղեկություններ տալու նպատակով ծանուցվում է, որ Սյունյաց մետրոպոլիտ Պետրոսը, ով մասնակցել է Դվինի 554թ. ժողովին, ուրիշ Մովսեսի աշակերտն է, որին Ս. Օրբելյանը համարել է քերթողահայր. «Սա Սյունյաց Մակար եպիսկոպոսին հաջորդած Պետրոս եպիսկոպոսն է (6-րդ դար), որ մասնակցել է Դվինի 554 թվականի ժողովին: Նրան պատմիչը համարում է քերթողահայր Մովսեսի աշակերտը: Ըստ երևույթին, այս «քերթողահայր Մովսես»-ը ուրիշ է, տարբեր 5-րդ դարի հռչակավոր պատմահայր Մովսես Խորենացուց»[8]: Ա. Աբրահամյանը նույն գրքի ծանոթագրության մեջ հղում է Հ. Աճառյանին, որ առանձին բառահոդվածով հիշատակում է «Մովսես քերթողահայր, ուսուցիչ Պետրոս եպիսկոպոսի Սիւնեաց»[9]:
Այս առումով մեր մոտեցումներն այլ են, և փորձենք եզրահանգումների գալ:
- Կարծում ենք՝ Հ. Աճառյանը նշված Մովսեսին տարբերակել է Մ. Խորենացուց[10], քանի որ հեղինակը հիմք է ընդունել Մ. Խորենացու՝ ծագումով Տարոնից լինելը[11]: Բայց հետաքրքիր մոտեցում ունի Հ. Աճառյանը Մ. Խորենացու ծննդի և մահվան տեղի հետ կապված[12]. ա/ նշում է, որ Մ. Խորենացին Տարոնցի է «ըստ ավանդության». «Ըստ ավանդության Մ. Խորենացին Ե Դարից է, Տարոնի Խորոնք գյուղից»[13]: Կարծում ենք՝ եթե Հ. Աճառյանը Մ. Խորենացու ծննդի կամ մահվան տեղի վերաբերյալ հավաստի տեղեկություն կամ մատենագիտական աղբյուր ունենար, ապա հղումով կնշեր, բ/ Հ. Աճառյանը հստակ նշում է, որ Մ. Խորենացուն վերաբերող ուսումնասիրությունների ամփոփումն են Ս. Մալխասյանցի երկու հիմնական աշխատությունները[14]. «Խորենացու մասին եղած գրականությունը չափազանց շատ է. կարևորագույններից հիշենք (նշվում են աղբյուրներ՝ Մ.Ք.), իսկ ամենավերջինն է Ստ. Մալխասեանի աշխարհաբար թարգմ. Խորենացու պատմության, ընդարձակ ներածությամբ, կենսագրությամբ և բազմաթիվ ծանոթություններով ճոխացրած… Կարող ենք ասել, որ Մալխասեանցի այս աշխատությամբ բացատրվում են Խորենացուն վերաբերյալ բոլոր հարցերը»[15] (ընդգծումը մերն է՝ Մ.Ք.): Ս. Օրբելյանի «պատմության» թարգմանության «ծանոթություններից» հասկացվում է, որ Ա. Աբրահամյանը, հավանաբար, նույնպես հետևել է Մ. Խորենացու ծննդի հետ կապված ավանդությանը[16], ըստ այդմ էլ հղում է կատարել Հ. Աճառյանից, բայց Ս. Մալխասյանցն էլ, փաստորեն, բարձրարժեք աշխատանք է կատարել խորենացիագիտության ասպարեզում[17], որ արժանացել է նաև Հ. Աճառյանի հավանությանը[18]:
- Ժամանակագրական առումով, կարծում ենք, անտրամաբանական ոչինչ չկա, եթե նույն Պետրոսը մասնակցած լիներ Դվինի ժողովին[19] և համարվեր Մ. Խորենացու աշակերտը. «Ժամանակագրորեն այս տեղեկությունը ոչ մի դժվարության չի հանդիպում։ 5-րդ դարի ութսունական թվականներին ապրող ծերունի Մովսես Խորենացուն կարող էր մանկության օրերում աշակերտ լինել Պետրոս եպիսկոպոսը, որ մատենագրեց 6-րդ դարի առաջին կեսում»[20]: Եթե ընդունենք, որ Մ. Խորենացին մահացել է 490-ական թվականներին[21], ապա այդ ժամանակ Պետրոսը կարող էր աշակերտել Մ. Խորենացուն և հասուն տարիքում մասնակցել Դվինի ժողովին[22]: Այս և նման հանգամանքներ խնդիր են առաջացրել նաև պատմահոր ապրած ժամանակաշրջանի շուրջ: Այս հարցը, կարծում ենք, բացարձակ լուծված չէ՝ մատենագրական աղբյուրներում հանդիպող հակասությունների հետևանքով: Այս խնդրի լուծման համար ենթադրություններ ունի Մ. Օրմանյանը, և ամենևին հարկ չկա այդ մանրամասնությունները քննելը, որովհետև պարզ է դառնում, որ Պետրոսի ուսուցիչը եղել է նույն Մովսես Խորենացին, ինչը և նկատի է ունեցել Ս. Օրբելյանը: Այս փաստը «Պատմության» հետագա էջերում ամրագրվում է: Ս. Օրբելյանը բոլորի մասին նույն հիացմունքով չի խոսել այնպես, ինչպես Մ. Խորենացու աշակերտ Պետրոսի. «…բազմերջանիկ, մարդկանց հետ անհամեմատելի, քերթողահոր աշակերտ, հմուտ հռետոր ու անպարտելի փիլիսոփա՝ լի իմաստությամբ ու կատարյալ առաքինությամբ, հայոց վարդապետներից առաջնակարգ, քերթող ու թարգմանիչ»[23]: Ակնհայտ է, որ «քերթողահոր աշակերտ» լինելու հանգամանքը վստահեցրել է Ս. Օրբելյանին՝ գովաբանական խոսքեր շռայլի:
Բացի այս՝ մի այլ հատվածում Ս. Օրբելյանն ինքը հստակ նշում է, որ Պետրոսը եղել է քերթողահոր աշակերտը՝ վերջ դնելով կասկածանքին. «Զայս ցուցանէ մեզ սուղ ինչ Մովսես քերթողահայրն և զբովանդակն ճշգրիտ աշակերտ նորին՝ Պետրոս եպիսկոպոս Սիւնեաց»[24]:
- Ս. Օրբելյանի «Պատմության» մեջ, ըստ ծանոթությունների և անձնանունների ցանկի, Մովսես անվանումներից միայն երեքն են վերագրվում Մ. Խորենացուն (ըստ Ա. Աբրահամյանի)[25]: Քննենք դրանք առանձին-առանձին: Ս. Օրբելյանը գրում է. «Ապա գնացեալ սոցա խնդրեցին իւրեանց առանջնորդ. եւ ետ (խոսքը Լուսավորչի մասին է՝ Մ.Ք.) այր մի տարօնաց Մօսես անուն…»[26] («Ապա սրանք գնացին և իրենց առաջնորդ խնդրեցին, և [Լուսավորիչը] տվեց մի տարոնացի մարդու՝ Մովսես անունով»[27]): Ա. Աբրահամյանի ծանոթագրության մեջ վկայակոչվում է Ս. Օրբելյանի փարիզյան հրատարակությունը[28]: Կարծում ենք՝ շփոթություն է նշված Մովսեսին նույնացնելը Մ. Խորենացու հետ, կամ գուցե հիմք է վերցվել «տարօնաց Մօսես»-ը: Նշենք, որ որևէ այլ մասում Ս. Օրբելյանը Մ. Խորենացու մասին խոսելիս չի նշել «տարօնացի»: Փաստորեն՝ Ս. Օրբելյանի «Պատմության» «տարօնաց Մօսես»-ը որևէ կապ չունի Մ. Խորենացու հետ: Խոսքը բոլորովին այլ եպիսկոպոսի մասին է, որի հիշատակությունը, կարծում են, հակասական է, շփոթություն կա Գրիգորիսի՝ Սյունյաց առաջին եպիսկոպոսի հետ, ինչը մեր քննության առարկան չէ:
Մյուս երկու մասերում՝ «Պատմության» Ժ և ԺԷ գլուխներում, Ս. Օրբելյանը հղում է նույն Սյունյաց Պետրոսին՝ դարձյալ հիշատակելով, որ նա քերթողահոր աշակերտն է. «…զեկոյց մեզ ի ներբողմանն իւրում երանելին Պետրոս՝ Սիւնեաց եպիսկոպոս, քերթողահօրն Մովսեսի աշակերտ»[29] և, ինչպես վերը նշեցինք, «…Զայս ցուցանէ մեզ սուղ ինչ Մովսես քերթողահայրն»[30]: Այս առիթով Ս. Մալխասյանցը գրում է, որ «այս դարում (խոսքը 6-րդ դարի մասին է՝ Մ.Ք.) գրված է եղել Պետրոս Սյունյաց եպիսկոպոսի Պատմությունը, որ մեր ձեռքը չէ հասել։ Նշանակելու է սակայն, որ Օրբելյանն իր Պատմության մեջ երեք անգամ առիթ է ունենում Պետրոս Սյունյաց եպիսկոպոս-պատմագրի անունը տալու և երեք անգամն էլ հիշում է, թե նա եղել է Մովսես Խորենացու աշակերտը, հավանորեն այս տեղեկությունը հանելով Պետրոս եպիսկոպոսի Պատմությունից»[31]:
Ընդհանրացնելով Ս. Օրբելյանի պատմության՝ Մ. Խորենացուն հիշատակած մասերը՝ պետք է նկատել, որ երեք անգամ է հիշատակել պատմահորը և նույնքան անգամ էլ նշել քերթողահայր մակդիրով: Ոչ մի անգամ չի նշել քերթող. այն տրվել է մյուս երևելիներին, ինչպես՝ «Վրդանէս քերթող»[32], «քերթողն Սիւննեաց Մաթուսաղայ»[33]:
Եվ ինչպես Ս. Օրբելյանը, այնպես էլ մյուս հեղինակները այս անվանումներում չափազանց զուսպ են եղել: Մեր մատենագրության մեջ քերթողահայր պատվանունը զարդարում է միայն Մ. Խորենացուն:
Ս. Օրբելյանը «Պատմությունը» գրելիս սահմաններ և սկզբունքներ է ունեցել: Արդեն երևելի անձանց համար ավելորդ է համարել նշել ծագումը: Ավելին՝ Ս. Օրբելյանը ոչ մի տեղ չի նշել Խորենացի անունը, այսինքն՝ առավել հատկանշական է համարել հիշատակելու նրա վաստակը, որի շնորհով էլ ստացել է քերթողահայր մակդիրը: Վառ հոգևորականին բնորոշ դիմելաձևով հաստատել է, որ քերթողներ տվող դպրոցի ամենահայտնի ներկայացուցիչը Մովսես քերթողահայրն է՝ Մովսես Խորենացին:
Ղազար Փարպեցու՝ Մ. Խորենացուն վերաբերող տեղեկությունների հավաստիությունը Ս. Օրբելյանի պատմության զուգադրությամբ
Ղ. Փարպեցու՝ Մ. Խորենացուն վերաբերող տեղեկությունները բազմիցս քննարկվել են, և, ինչպես նկատում ենք, այլևս կասկածից վեր է, որ պատմիչը իր «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան»-ում խոսում է Մովսես Խորենացու մասին: Այս և սրա շուրջ ծավալված մեկնաբանություններին նույնպես չենք անդրադառնա: Միայն մեկ հարց կարող ենք դիտարկվել. Ս. Օրբելյանին արդյոք ծանոթ չեն եղել Ղ. Փարպեցու տեղեկությունները, որ նրան հիշում է միայն մեկ անգամ ԺԷ գլխում՝ Վասակին վերաբերող պատմությունը հղելով: Սյունիքի պատմությամբ զբաղվող հեղինակները ճիշտ են նկատել, որ Ս. Օրբելյանը մեծամասամբ ներկայացրել է Սյունյաց հոգևոր կյանքը[34], քանի որ տեղեկությունները, ըստ հեղինակի, սուղ են, աղոտ՝ «պատմագիրք մեր լռեն»: Ս. Օրբելյանը, անշուշտ, տեղյակ է եղել նշված հեղինակների գործերին, և պատմության բովանդակությունից պարզ հասկացվում է դա: Եվ չնայած Սյունիքի մասին քիչ տեղեկություններ չեն հաղորդում Ղ. Փարպեցին և Մ. Խորենացին, այնուամենայնիվ Ս. Օրբելյանը, «լինելով ողջանվեր հոգևորական»[35], այլ սկզբունքով է դիտարժան դարձրել դեպքերն ու դեմքերը: Նա առանձնապես չի քննել վաղ միջնադարի պատմիչների գործունեությունն ու կյանքի հետ կապված հարցերը: Այդուհանդերձ, եղած տեղեկությունների զուգադրմամբ որոշ հանգամանքներ պարզ են դառնում մեզ համար, որոնք էլ ենթադրել են տալիս, որ թե՛ Ղ. Փարպեցին, թե՛ Ս. Օրբելյանը իրենց երկերում խոսում են քերթողահայր Մովսես Խորենացու մասին: Օժանդակ դիտարկումները կարող են նպաստ բերել Մ. Խորենացու՝ Սյունիքում ապրած լինելու, Սյունյաց քերթողական և փիլիսոփայական դպրոցի հիմնադիրը համարվելու հետ կապված հարցերի լուսաբանմանը: Թե՛ Ղ. Փարպեցու, թե՛ Ս. Օրբելյանի պատմության մեջ, ըստ էության, Մ. Խորենացին համարվում է փիլիսոփա: Նորից հիշենք, որ այդ կոչումը, ինչպես քերթողը, շատերին բնութագրող մակդիր չի եղել: Այս հարցը տարբեր առիթներով քննարկվել է Մ. Խորենացուն վերաբերող աշխատանքներում: Այնուամենայնիվ, ցանկալի է հարցը մասնավորել Ս. Օրբելյանի և Ղ. Փարպեցու դիրքորոշումներում: Վերջինս միայն Մովսեսին է համարում փիլիսոփա. «Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որ արդարև մէնչդեռ էր ի մարմնի, ցանկ երկնային հզօրացն էր քաղարակից. ո՞չ ապաքէն ի տեղւոջէ տեղի աբեղեանդ Հայոց հալածական արարիէն»[36]՝ հստակեցնելով իր վերաբերմունքն ու գնահատականը: Ժամանակին գոյություն ունեցող կրոնական խնդիրներին քաջածանոթ Ս. Օրբելյանը փիլիսոփա է կոչում Պետրոսին, որ համարում ենք Մ. Խորենացու աշակերտը, և անշուշտ նույն դպրոցի հետևորդ Մաթուսազային[37]: Անուղղակի ձևով կամ ենթատեքստով Սյունյաց պատմիչը նկատի ունի Ղ. Փարպեցու նշած այն փիլիսոփային, որ ապրել և ուսուցչություն է արել Սյունիքում. այդ ժամանակի համար միայն Մ. Խորենացուն աշակերտածը կարող էր կոչվել «աշակերտ քերթողահօրն, քաջ հռետորն եւ անյաղթ փիլիսոփայն, լի իմաստութեամբ եւ կատարեալ առաքինութեամբ, նախաթոռ վարդապետաց Հայոց, քերթող և թարգմանիչ», որոնք նաև Մ. Խորենացուն են վերագրվում:
Փաստորեն՝ նկատում ենք, որ Ղ. Փարպեցին հենց Մ. Խորենացուն է նկատի ունեցել՝ հիշատակելով «երանելի փիլիսոփոս», որ ավելի պարզ և հստակ հաստատվում է Ս. Օրբելյանի կողմից՝ չնայած այն բանի, որ ոչ միշտ չի հղում քերթող-փիլիսոփային և, առավել ևս, անդրադառնում նրա կյանքին վերաբերող հարցերին:
Մ. Խորենացու մասին ավանդազրույցները և մատենագիտական տեղեկությունները
Մ. Խորենացու կյանքին և գործին վերաբերող ուսումնասիրություններում հաճախ ենք նկատում, որ իրական փաստերի կողքին գիտական և ոչ գիտական հարթակներում մեջբերում են նաև զրույցներն ու ավանդազրույցները: Օրինակ՝ Մ. Հասրաթյանը իր՝ Խ. Դաշտենցին ուղղված հանրահայտ հոդվածում նշում է, որ «այս ամենից հետո պետք է, սակայն, ասել, որ Դաշտենցի ամենազորեղ կռվանը այն է, որ ժողովրդական ավանդությունը պատմահոր գերեզմանը համարում է Մշո Աոաքելոց վանքը: Ահա, ա՛յս է, որ պետք է հարգել, գնահատել և միանգամայն հնարավոր համարել: Ոչ ոք իրավունք չունի կասկածի տակ առնելու այս մեկը։ Սյունիքում չկա այդ ավանդությունը (ընդգծումը մերն է՝ Մ.Ք.), բայց զորավոր կերպով կա Տարոնացի Վարդան Մամիկոնյանի գերեզմանի ավանդությունը՝ պատմական Անգեղակոթում: Կա Մխիթար սպարապետի գերեզմանի փաստն ու ավանդությունը, բայց չկա Սյունիքի հռչակված զորավար Դավիթ-Բեկի գերեզմանի մասին վկայություն կամ ավանդություն: Այո՛, Պատմահոր և այլ մեծերի գերեզմանի տեղը պետք է համարել Մշո Առաքելոց վանքը (մյուս ընդգծումները հեղինակինն են՝ Մ.Ք.)»[38]: Եվ ինչպես նկատում ենք, Մ. Հասրաթյանը նախ նշում է, որ կասկածի տակ չպետք է առնել ժողովրդական ավանդությունը, որը պատմահոր գերեզմանը համարում է Մշո Առաքելոց վանքը, ապա՝ Սյունիքում չկա այդ ավանդությունը:
Իրապես ավանդազրույցները (ավանդություն, առասպել, պատմազրույց, ավանդավեպ, զրուցավեպ, զրույց, ասք) կասկածի տակ առնելու խնդիր չկա, որովհետև դրանք շատ հաճախ հիմք են եղել անցյալի բազմաթիվ իրադարձությունները լուսաբանելու և պատմական հիմքերի վրա դնելու համար, ինչպես նշում են, ասենք, հայ հին գրականությամբ ու պատմությամբ զբաղվող գրեթե բոլոր հեղինակները, որ Խորենացին օգտագործել է նաև բանավոր շատ սկզբնաղբյուրներ՝ հայ և օտար առասպելներ, վիպերգեր և ավանդազրույցներ և այլն: Եթե շատ հաճախ որևէ հարց փաստելու համար կռվան է բերվում ավանդությունը, ապա ցանկալի է հիշել, որ Մշո Առաքելոց վանքի և նրա հետ կապված բազմաթիվ առասպելների կողքին Սյունիքում էլ կան զրույցներ, պատումներ, որոնք վերաբերում են Մ. Խորենացու կյանքին և գործին[39]: Դրանք առանձնապես չեն հրապարակվել և, որքանով տեղյակ ենք, քիչ են ուշադրության արժանացել խորենացիագիտության մեջ: Այնինչ կան բազմաթիվ զրույցներ, որոնք վերաբերում են Մ. Խորենացուն և նրա կյանքի ու գործի հանգամանքներին: Մեր կողմից հավաքագրված բոլոր ավանդազրույցների շարադրմամբ և մատենագիտական տեղեկությունների, ուսումնասիրությունների զուգադրմամբ կփորձենք ընդհանրացնել Խորենացու հետ կապված որոշ հարցեր:
Խորեա կոչվող հին բնակավայրում կա մի մատչելի ժայռ, որ կոչվում է Մովսեսի քերծ, որին տեղացիները «հաճախ էլ Խորենացու քերծ» են կոչում[40]: Ըստ ավանդության՝ ժայռը իր անունը ստացել է դեռևս Մովսեսի կենդանության օրոք, երբ բնակիչները նրան ցերեկները տեսնում էին նստած գիր անելիս: Ասում են նաև, որ «Հայոց պատմությունը» հենց այդտեղ է գրել:
Հին Կոռնիձորի հարակից տարածքում կա մի ձոր, որ կոչվում է Խորենացու ձոր: Ասում են, թե իբր Խորենացին, ջորին նստած, գնալիս է եղել այդ ձորի եզրով, որ ջուր բերի: Դեռ ջրին չհասած՝ ջորին աղբյուրի թփուտներում անհասկանալի երևույթից խրտնել է, և Մովսեսը չի կարողացել իրեն պահել ու ընկել է ձորը: Այդ օրվանից այն կոչվել է Մովսեսի կամ Մոսէսի ձոր, որ հավանաբար հետագայում նաև կոչել են Խորենացու ձոր:
Ամենից տարածված զրույցը կապվում է Սըռըեղցի[41] կոչվող սրբավայրի հետ: Ասում են, որ այն կառուցել է Մ. Խորենացին ճգնության մեջ լինելու ժամանակ: Խորեա գյուղից մոտ 3 կմ հեռու նա կառուցել է այդ ճգնարանը և հենց այդտեղ էլ շարունակել է գրել իր պատմությունը: Այն եղել է ամառանոց-կացարան, որ հետագայում վերածվել է մատուռի:
Մի այլ ավանդության համաձայն՝ Մ. Խորենացին սկզբնական շրջանում թաքնված ճգնելիս է եղել Հակարի գետի ափին մոտ գտնվող քարանձավներից մեկում: Քարանձավներից մեկը կոչվում է Եղցի (եկեղեցի), որի շուրջ կան այլ քարանձավներ: Այստեղ ամռանը շատ տաք է լինում: Պատմում են, որ Մովսեսը այդտեղ մնացել է այնքան ժամանակ, մինչև մոտակա ձորերից մեկի սեռին՝ «ձորի առանցքում», հոգևորականների և բնակիչների օգնությամբ ճգնարան-սուրբ է կառուցվել, և Մովսեսը այնտեղ է տեղափոխվել ու մնացել մինչև կյանքի վերջ: Այս վայրը բավականին հին է, այստեղ կան նաև գերեզմանաքարեր, դամբարան, տաճարի սյուներ և այլն: Ասում են, որ այն ավելի մեծ է եղել, բայց հետո քանդվել է երկրաշարժից կամ քանդել են: Որևէ անուն չունի, հետագայում տեղանքի շնորհիվ ստացել է Սըռըեղցի անունը և մինչև օրս էլ համարվում է տարածքի բնակիչների ամենազորավոր սրբերից մեկը:
Ավանդազրույցում պատկերված տարածքը ուղղակիորեն համապատասխանում է Ղ. Փարփեցու՝ Սյունիք գալու և Մովսեսի հետ քարայրում մնալու նկարագրությանը. «Եւ զհետ այնորիկ, որպէս թէ ձանձրացեալ յաշխատութենէ շփոթիցն՝ կամեցայ պարապել աղօթից և հանգչել։ Եւ երթեալ է Սիւնիս՝ կեցի անդ ամս երկուս, զձմեռն ի քարայրի, առ առն միում հռչակելոյ ի բնակչաց գաւառին յամենայն կրօնաւորութիւնս, որում անուն էր Մովսէս, և տեղին անձուկ. և զամառն, յաղագս տօթոյ տեղւոյն, քահանայապետ աշխարհին տէր Մուշէ տանէր զիս առ ինքն՝ ուր և լինէր ի հովու» (ընգծումները մերն են՝ Մ.Ք.): Այդ տարածքը իսկապես շոգ է, իսկ քարանձավները բավականին հարմար են ձմռանը պատսպարվելու համար: Դրանցից մեկը գուցե հենց այդ ժամանակ, գուցե և հետագայում եկեղեցու է վերածվել և հիմա էլ պահպանվում է: Պատմիչ Ղ. Փարպեցու նշած Մուշեն էլ, ըստ էության, համապատասխանում է Ս. Օրբելյանի նշած «Տեր-Մուշե»[42] եպիսկոպոսին: Եթե Պետրոսը եպիսկոպոս է եղել տասը տարի՝ 546-556թթ., և նրանից առաջ եղել են նախ Մակար եպիսկոպոսը և Երիցակը, հետո՝ Մուշեն, ապա ստացվում է, որ Ղ. Փարպեցին Սյունիքում եղել է 480 թվականից հետո[43]: Փաստորեն՝ ավանդազրույցում պահպանված տեղեկությունները, ըստ էության, ժամանակագրական, տեղագրական և այլ առումներով համապատասխանում են Ղ. Փարպեցու տեղեկություններին:
Կոռնիձոր և Խորեա բնակավայրերի շրջակայքում կա մի ձոր, որ կոչվում է Կիրաձոր: Ասում են, որ այն իր անունը ստացել է այստեղ եղած դպրանոց-անապատի անունից՝ գրի>գրչության, բարբառով՝ կիր>կրի+ձոր: Անվան հետագա փոփոխված տարբերակներից է Գրաձոր: Ձորը, ըստ ավանդության, իր անունը ստացել է շատ հնուց, քանի որ ուրիշ դպրոց կամ անապատ այս տարածքում հայտնի չէ, ինչպես, ասենք, Տաթևի կամ Հալիձորի անապատները: Երբեմն էլ տեղացիները ավելացնում կամ ենթադրում են, որ հավանաբար այստեղ դպրոց է եղել, որտեղ սովորել և հետագայում դասավանդել է Մ. Խորենացին: Կիրաձորով է անցնում Հարար-Ամարաս ամենակարճ ճանապարհը, որ դարեր շարունակ բանուկ է եղել:
Խորեա գյուղանվան համար էլ մի ուրիշ ավանդազրույց կա: Նշվում է, որ նախկինում բնակատեղին կոչվում էր Խորյա, որովհետև շատ խոր ձորում է եղել գյուղը: Հետո երկրաշարժից փլվել են ձորը շրջապատող «յէրղանները»[44], և ձորը փակվել-բարձրացել է: Բնակիչները տեղափոխվել են ուրիշ վայր: Հիմա նախկինի պես խորը չէ այդ ձորը: Այդ ժամանակից Խորյայից բացի հին բնակավայրը կոչվել է նաև Խորխուփ կամ Խուրխուփ (խորխուփին ղուզէ), որ նշանակում է «խորը փակված», ոմանք կոչում են Խորխորին (Խուռխուռին, Խորխուռին տըխտըկնէ), որ տեղացիները բացատրում են «խոր խորացած» ձևով:
Բավականին դժվար և միևնույն ժամանակ, մեր կարծիքով, ոչ պատշաճ է ավանդազրույցից գիտական հետևություններ անելը: Հարցը առավել կնճռոտ է դառնում, երբ խոսքը վերաբերում է այնպիսի ավանդազրույցների, որոնց հիմքերը մոտ հազար հինգ հարյուր տարվա վաղեմության են և երբևէ գրի չեն առնվել[45]: Հնարավոր ենք համարում, որ որոշ զրույցներ կարող էին ստեղծվել նաև այն ժամանակ, երբ շրջանառության էր դրվել պատմիչի ծննդավայրի հարցը: Ցավոք մատենագիտական աղբյուրներում էլ բավականին երկար ժամանակ չենք հանդիպում նման տեղեկությունների: Այսինքն՝ չեն եղել ժամանակներ, որ հարցի քննարկումով կամ վերհիշումով ուժ հաղորդեն ավանդազրույցներն, որպեսզի ամբողջովին պահպանվեն կամ հնարավոր մոռացությունից փրկվեն: Բայց պահպանվել են տեղանուններ, հուշարձաններ և որոշ տեղեկություններ, որոնք քիչ թե շատ համադրվում են գրավոր վկայություններին:
MOVSES KHORENATSI IN THE HISTORY OF STEPANOS ORBELIAN, IN THE “LETTER” OF GAZAR PARPETSI AND IN THE TRADITIONS
Orbelian’s “History of Syunik” is one of the best works of the Syunik school of poetry (qertokh, քերթող), where Bishop Bishop Petros is also represented. Orbelian does not represent M. Khorenatsi’s birth, death, and life-related details.
There is no doubt that Bishop Bishop Petros was a member of the National Assembly. Khorenatsi’s pupil and his / her education received in Syunik. This fact can contribute to M. Covering some of Khorenatsi’s life-related issues.
- Orbeli confirmed that the most prominent representative of the school, or perhaps the founder, was Movses Khorenatsi.
We are convinced that K. Parpés speaks of Movses Khorenatsi in “Paper on Vahan Mamikonyan”. Parpetsi called M. Khorenatsi “a blessed philosopher”, which is confirmed by St. Orbelian:
Very often M. The places of birth and death of Khorenatsi are defined by oral traditions, but the traditions that have been preserved in Syunik have also been ignored. Our oral stories refer to M. Khorenatsi’s life and work.
The information stored in the textbook corresponds to chronological, topographic and other aspects. Parpetsky’s information.
Names, monuments and other information have been preserved, which give reason to believe that M. Khorenatsi spent his last years in Syunik, which he thought was his birthplace.
МОВСЕС ХОРЕНАЦИ В ИСТОРИИ СТЕПАНОСА ОРБЕЛЯНА, В «ПИСЬМЕ» ГАЗАРА ПАРПЕЦИ И В СКАЗАНИЯХ
«История Сюника» С. Орбеляна одна из лучших работ Сюникской школы созидающей (кертогакан, քերթողական), где епископом Петросом представлен также М. Хоренаци. С. Орбелян не представил подробностей относитьелно рождения, жизни и смерти М. Хоренаци.
Нет сомнений, что епископ Петрос был учеником М. Хоренаци и получил оброзование в Сюнике. Этот факт может способствовать освешению некоторых вопросов связанных с жизнью М. Хоренаци. С. Орбелян подтвердил, что самым знаменитым представителем, или может даже основателем, школы является М. Хоренаци.
Мы уверены, что Г. Парпеци в своём труде «Письмо к Ваану Мамиконяну» говорит о М. Хоренаци. Г. Парпеци назвал его «блаженным философом», что подтверждает С. Орбелян.
Часто места рождения и смерти М. Хоренаци определяют по сказаниям, но игнорированы те сказания, которые сохранились в Сюнике. Собранные наши устные истории относятся к жизни и деятельности М. Хоренаци.
Сохраненные в сказаниях сведения по своим хронологическим, топографическим и другум значениям совпадают со сведениями Г. Парпеци. Сохранилось топонимы, памятники и другая информация, которые дают основание считать, что последние годы жизни М. Хоренаци провёл в Сюнике, где, как думают, он и родился.
REFERENCES
Abegh’yan M., Hayoc hin grakanutyan patmut’yun, girk A, Yer., “GA hrat.”, 1944.
Ac’’aryan H., Hayoc andz’nanunneri bar’aran, hat. 3, Yer., “Petakan hamalsarani hratarakch’ut’yun”, 1946.
Gandz’akeci K., Patmut’yun hayoc, Yer., “GA hrat”, 1961.
Xanzadyan S., Hayrenapatum, Girk A, Yer., “Hayastan”, 1980.
Xorenaci M., Patmut’yun hayoc, t’argm., nerac’., 7 c’anot’. S. Malxasyanci, Yer., “Hayastan”, 1997.
Haxverdyan S., Gorisi amp’op’ patmut’yun, Yer., “Zangak-97”, 2005.
1969.
Hasrat’yan M., “Vorn e Movses Xorenacu c’nndavayrǝ”, “Lraber hasarakakan gitut’yunneri”, t’iv 12, Yer.,
Malxasyanc S., Xorenacu ar’egh’c’vac’vac’i sh’urjǝ, Yer., “Armfan”, 1940.
Meliq-Baxsh’yan St., Hayoc patmut’yan agh’byuragitut’yun, Yer., “Yerevani hamals. Hrat.”, 1979.
Mush’egh’yan S., Movses Kh’orenacu darǝ, Yer., 2007.
Simonyan S., Kor’nidz’or, Yer., “Grigor Tat’evaci”, 2006.
P’arpeci Gh’., Patmut’iun hayoc ev t’uxt’ ar’ Vardan Mamikonean, T’iflis, “Tp. N. Agh’aneanci”, 1907.
Orbelyan S., Syuniki patmut’yun, t’argmanut’yunǝ, nerac’ut’yunǝ 7 c’anotutyunǝ A. Abrahamyani, Yer., Sovet. Grogh’“, 1986.
Orbelean S., Patmit’iun nahangin Sisakan, hat. A, P’ariz, “I gorc’atan K. V. Sh’ahnazareanc”, 1859.
Orbelean S., Patmut’iun tann Sisakan, Moskva, “Tp. Lazaryan c’’emaran”, 1861.
[1] Ս. Օրբելյանի աշխատության համար աղբյուր հանդիսացած ցանկը կարելի է տեսնել այս հղման տակ՝ Խորենացի Մ., Պատմություն հայոց, թարգմ., ներած., և ծանոթ. Ս. Մալխասյանցի, Եր., «Հայաստան», 1997, էջ 20-21:
[2] Խորենացի Մ., Պատմություն հայոց, թարգմ., ներած., և ծանոթ. Ս. Մալխասյանցի, Եր., «Հայաստան», 1997, էջ 20-68:
[3] Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 65:
[4] Խորենացի Մ., Պատմություն հայոց, թարգմ., ներած., և ծանոթ. Ս. Մալխասյանցի, Եր., «Հայաստան», 1997, էջ 5:
[5] Մ. Խորենացու կյանքին և գործին վերաբերող հայ և օտար ուսումնասիրողների բոլոր աշխատանքները հնարավոր չէ քննել մեկ հոդվածի շրջանակներում: Օգտագործել ենք այն սկզբնաղբյուրներն ու ուսումնասիրությունները, որոնք վերաբերում են քննվող թեմային:
[6] Խորենացի Մ., Պատմություն հայոց, թարգմ., ներած., և ծանոթ. Ս. Մալխասյանցի, Եր., «Հայաստան», 1997, էջ 4:
[7] Այս մասին տե՛ս Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 571:
[8] Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 530:
[9] Աճառեան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հատ. 3, Եր., «Պետական Համալսարանի հրատարակչություն», 1946, Էջ 434:
[10] Այս մասին տե՛ս նաև Մ. Հասրաթյանի բանավեճը. Հասրաթյան Մ., «Ո՞րն է Մովսես Խորենացու ծննդավայրը», Լրաբեր հասարակական գիտությունների, թիվ 12, Եր., 1969, էջ 81-90։
[11] Հայոց անձնանունների բառարանում Մովսես Խորանեցի բառահոդվածի ներքո որոշակի մանրամասնությամբ քննվում են Մ. Խորենացու հետ կապված բազմաթիվ հարցեր, հանգամանալից քննվում են որոշ աշխատանքներ, որ վերաբերում են պատմահորը, բայց չի ակնարկվում առկա այն տեսակետը, ըստ որի՝ Մ. Խորենացին Սյունիքից է կամ իր անունը ստացել է Հաբանդ գավառի Խորեա անունով գյուղից:
[12] Հ. Աճառյան, Մ. Աբեղյան և այլք գրեթե չեն խոսել Մ. Խորենացու կյանքի մանրամասներից:
[13] Աճառեան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հատ. 3, Եր., «Պետական Համալսարանի հրատարակչություն», 1946, Էջ 421:
[14] «Հայոց պատմություն» երկի աշխարհաբար թարգմանությունը և «Խորենացու առեղծվածի շուրջը», Եր., 1940:
[15] Աճառեան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հատ. 3, Եր., «Պետական Համալսարանի հրատարակչություն», 1946, Էջ 423:
[16] Մեր քննությունից դուրս է ավանդության վերաբերյալ դատողություններ անելը, որոշելը նրա հավաստի կամ ոչ հավաստի լինելը, բայց և կարծում ենք՝ այն գիտական համարելը և դրանով եզրահանգման գալը շահեկան չեն խորենացիագիտության համար:
[17] Հ. Աճառյանը, այլև Մ. Աբեղյանը, ինչպես նկատում ենք, ըստ էության ընդունել են Ս. Մալխասյանցի բոլոր դիտարկումները: Մասնակի վերապահումներ ունեն քաղկեդոնականության հարցում. այս մասին տե՛ս Աճառեան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հատ. 3, Եր., «Պետական Համալսարանի հրատարակչություն», 1946, «Մովսես Խորենացի» բառահոդվածի ներքո, Աբեղյան Մ., Հայոց Հին գրականության պատմություն, Գիրք Ա, Եր., «ԳԱ հրատ.», 1944., էջ 258, որի շուրջ Ս. Մալխասյանցն ամբողջական գլուխ է առանձնացրել. Մալխասյանց Ս., Խորենացու առեղծվածի շուրջը, Եր., «Արմֆան», 1940, էջ 130-144:
[18] Ս. Մալխասյանցի կարծիքին հետևող կամ չհետևող (օրինակ՝ Մուշեղյան Ա., Մովսես Խորենացու դարը, Եր., 2007 և այլն) այլ աշխատանքներ չենք նշում այստեղ՝ ավելորդ կրկնությունից խուսափելու և նյութից չշեղվելու համար:
[19] Սյունյաց մետրոպոլիտ Պետրոսի աշակերտելու մասին մատենագիտական այլ աղբյուրներ առանձնապես տեղեկություններ չեն հաղորդում: Հ. Աճառյանը հիշատակում է այն նույն Պետրոսին. /տե՛ս Աճառեան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հատ. 3, Եր., «Պետական Համալսարանի հրատարակչություն», 1946, էջ 242/, որի մասին պատմում է Ս. Օրբելյանը. «…սա վերցրել ենք Սյունյաց եպիսկոպոս երանելի Պետրոսի ներբողից, որ ստեղծել է վեհ Բաբիկի մասին…» (Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 88), իսկ նրան վերաբերող աշխատանքների քննությունը սույն հոդվածում չի ընդգրկվում:
[20] Մալխասյանց Ս., Խորենացու առեղծվածի շուրջը, Եր., «Արմֆան», 1940, էջ 147:
[21] Հայոց պատմությանը վերաբերող ակադեմիական գրականության մեջ կամ բացակայում, կամ էլ մոտավոր են նշվում Մ. Խորենացու ծննդի և մահվան թվականները, վայրը: Չափազանց կարևոր այս հարցը մինչև օրս լուծված չի համարվում:
[22] Պետրոսը եպիսկոպոս է եղել տասը տարի (546-556), և հետևելով նրա մահվան թվականին՝ մոտ 556թ, պետք է կարծել, որ նա մահացել է եպիսկոպոս եղած ժամանակ՝ խոր ծերության տարիքում` Դվինի ժողովից երկու տարի հետո:
[23] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Ա., Փարիզ, «Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց» 1859, էջ 131:
[24] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն տանն Սիսական, Մոսկվա, «Տպ. Լազարյան ճեմարան», 1861, էջ 39-40:
[25] Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 571:
[26] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Ա., Փարիզ, «Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց» 1859, էջ 62:
[27] Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 77:
[28] «Ինչպես նկատել է Կ. Շահնազարյանցը (փարիզյան հրատ., հ. 1-ին, էջ 318), սա հակասում է Օրբելյանի երկի Ե գլխում արված այն հիշատակությանը, ըստ որի՝ Գրիգոր Լուսավորիչը Սյունիքին տալիս է առաջին եպիսկոպոսը Գրիգորիս անունով, որը հիշվում է նաև պատմիչի երկի ՀԲ գլխում: Է գլխում ևս նշվում է, որ Սյունյաց եպիսկոպոսությունը սկզբնավորվել է Գրիգորիսից». Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 422:
[29] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Ա., Փարիզ, «Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց» 1859, էջ 78:
[30] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն տանն Սիսական, Մոսկվա, «Տպ. Լազարյան ճեմարան», 1861, էջ 39-40:
[31] Մալխասյանց Ս., Խորենացու առեղծվածի շուրջը, Եր., «Արմֆան», 1940, էջ 109:
[32] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն տանն Սիսական, Մոսկվա, «Տպ. Լազարյան ճեմարան», 1861, էջ 140, 143:
[33] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն տանն Սիսական, Մոսկվա, «Տպ. Լազարյան ճեմարան», 1861, էջ 156:
[34] Այս մասին կարելի է տեսնել Հախվերդյան Ս., Գորիսի ամփոփ պատմություն, Եր., «Զանգակ-97», 2005, էջ 43-49:
[35] Հախվերդյան Ս., Գորիսի ամփոփ պատմություն, Եր., «Զանգակ-97», 2005, էջ 47:
[36] Փարպեցի Ղ., Պատմութիւն հայոց եւ թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, Թիֆլիս, «Տպ. Ն. Աղանեանցի», 1907, էջ 436: Սա երկրորդ դրվագն է, որ վերաբերում է Մ. Խորենացուն. ծանոթագրության մեջ տարբերակված է՝ «Մովսես փիլիսոփա», «Մովսէս կրօնաւոր». Փարպեցի Ղ., Պատմութիւն հայոց եւ թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, Թիֆլիս, «Տպ. Ն. Աղանեանցի», 1907, էջ 452:
[37] Ստեփանոս Սյունեցու մասին նշում է, որ նա «վարժէր զցայգ և զցերեկ ի գիրս եւ յարհեստս նոցա ըստ փիլիսոփայական ոճոյն» (Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Ա., Փարիզ, «Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց» 1859, էջ 177), որ բնորոշ է Սյունյաց դպրոցին. «…Էին և վարդապետք աշխարհիս Հայոց ընտրեալք և լուսաւորք` տէր Եփրեմ և Անաստաս և Խաչիկ և Դաւիթ Հոռոմայրեցի, և մեծն իմաստասէրն Ստեփանոս Սիւնեցի, աշակերտ Մովսիսի» (Գանձակեցի Կ., Պատմություն հայոց, Եր., «ԳԱ հրատ», 1961, էջ 72): Սյունյաց փիլիսոփայական դպրոցի մասին խոսվում է նաև ԾԸ գլխում տեր Հովհաննեսի մասին խոսելիս. «Այս բազմերջանիկ եպիսկոպոսս զարդարեաց զեպիսկոպոսարանն՝ զմեծ նախագահ տունն Սիւնեաց զՏաթեւ զանազան զարդուք եւ մեծամեծ սպասուք և գեղեցիկ կարգօք աստուածայնօք. և ելից բազմութեամբ կրօնաւորօք, անյաղթ փիլիսոփայիւք եւ աննման երաժշտօք եւ բանիբուն վարդապետօք եւ աստուածազգեաց ճգնաւորօք, նաև յոգնապատիկ արհեստաւորօք» (Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Բ., Փարիզ, «Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց», 1859, էջ 55-56):
[38] Հասրաթյան Մ., Ո՞րն է Մովսես Խորենացու ծննդավայրը, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», թիվ 12, Եր., 1969, էջ 82:
[39] Սյունիքում՝ մասնավորապես Կոռնիձոր, Տեղ և Խնձորեսկ գյուղում, մարդիկ հաճախ են նշում Մ. Խորենացու սյունեցի լինելը՝ հիշելով կցկտուր կամ ամբողջական պատմություններ՝ հաճախ չպատկերացնելով դրանց սերնդեսերունդ փախանցված և ավանդազրույց լինելը:
[40] Սիմոնյան Ս., Կոռնիձոր, Եր., «Գրիգոր Տաթևացի», 2006, էջ 29 (այս և որոշ ավանդություններ գրի են առնվել Կոռնիձորի դպրոցի տնօրեն Ս. Սիմոնյանի կողմից, որոնց մի մասը ընդգրկված է նշված աշխատության մեջ: Մենք դրանք խմբագրել-համալրել ենք բանահավաքչության ժամանակ գրի առնված մանրամասներով և այլ պատմություններով):
[41] Սըռըեղցի բառի բացատրությունն այսպես է՝ սըռը (Սյունիք-Արցախի բարբառներում՝ սէռնը || սըէռ || սէռ) «ծայր, գագաթ, կատար», որ, հավանական է, ծագում է սայր բառից՝ այ >է, ապա ն հանգի ազդեցությամբ՝ ր >ռ, եղցի-ն (յէխ/ղծի) եկեղեցի բառի բարբառային տարբերակն է։ Սըռը (սայր) բառը ունի հ․-ե․ ծագում, որի համար Գ․ Ջահուկյանը վերականգնում է *k՛ē(i)- նախաձևը «սրել» (Ջահուկյան Գ․, Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ․, Երևան, 2010, էջ 666)։
[42] Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթությունները Ա. Աբրահամյանի, Եր., «Սովետ. գրող»,1986, էջ 385:
[43] Ըստ Ստ. Մելիք-Բախշյանի՝ Ղ. Փարպեցին Սյունիքում եղել է ավելի ուշ՝ 484-486թթ. (Մելիք—Բախշյան Ստ., Հայոց պատմության աղբյուրագիտություն, Եր, «Երևանի համալս. հրատ.», 1979, էջ 78):
[44] Հողե կտրտված շերտերը:
[45] Կոռնիձորից գրառված ավանդազրույցներ ունեն Ս. Խանզադյանը (Խանզադյան Ս., Հայրենապատում, Գիրք Ա, Եր., «Հայաստան», 1980, էջ 400) և ուրիշներ:
