Ինգա Մարգարյան Ս. Խանզադյանի «Մատյան եղելությանց» վիպակը[1] արժեքավոր է ոչ միայն հայ գրականության մեջ իր ժանրային առանձնահատկությամբ, այլև լեզվական իրողությունների բազմազանությամբ:
Սույն աշխատանքում քննվումեն վիպակի հարադրական կազմությունների բարբառային-խոսակցական դրսևորումները, որոնք հատկանշվում են հեղինակային նրբիմաստների կիրառությամբ:
Վիպակի լեզվի ժողովրդայնությունը պայմանավորված է ժողովրդական բառ ու բանի անսպառ հնարավորությունների տեղին օգտագործմամբ, խոսքի սեղմությամբ ու պարզությամբ: Գրողի գործածած բարբառային-խոսակցական կազմությունները հերոսների բերանում հղկված են. «բարբառն օգտագործվում է «քննադատաբար», վարպետորեն»[2]:
Գործածության հաճախականությամբ աչքի են ընկնում բայական հարադրությունները (հիմնականում հարադրական բայերը), որոնց ինքնատիպությունը ոչ միայն դրանց բարբառային-խոսակցական կիրառությունն է, այլև իմաստային բազմազանոությունն ու խոսքի պատկերավորությունը: Վերլուծական կառույցների մեջ, ըստ բաղադրիչների խոսքիմասային պատկանելության(բայական և անվանական), ելակետային միավորն է բառ-բաղադրիչը[3]:
Հարադրական բայերի տարաբնույթ կազմություններն ապահովում են վիպակի բարբառախոս հերոսների կենդանի ու անմիջական խոսքը, օր.՝ «Ճե՛լ արա, որդի՛….լույսը բացվում է»(արագացնել) (էջ 476), «Այնպես էր լոք-լոք անում, զռզռում» (ոստոստալ) (էջ 492), «Սպիրտի գլխին կարդա, որ տանը մնացած իրա թեորիան տեղաց անի» (տեղավորել) (էջ 533),«Կուռը տվեց, հորթը հորթատնից շունչը վրան հանեց» (ձեռքի հմուտ շարժում) (էջ 506), «Պարեն-պաշար կապած, զինքը տվեց Սրեդի Ազի» (գնալ) (էջ 499), «Մյուս օրը շալակն ավելի ծանր էր անում Ներսեսը» (էջ 534): Այդպես և՝ պար ածել, ճոճք անել, շաղ տալ, կոխ բռնել, զգույշ կաց, աղաչան անելև այլն:
Վիպակում կիրառության ինքնատիպությամբ առանձնանում են դարձվածային արժեքով բայական հարադրությունները, որոնք,հեղինակը մասնակի փոփոխության ենթարկելով, կերտել է նոր միավորներ: ժողովրդախոսակցական լեզվում տարածված, բարբառներում արձանագրված բայական հարադրությունների ու հեղինակային կազմությունների գործառական-ոճական տարբերություններն ակնառու դարձնելու միտումով փորձենք ներկայացնել պայմանական առանձնացումներով՝ ըստ ձևական կազմի նույնությամբ, բայց իմաստային տարբերությամբ, ըստ բայ բաղադրիչի տարբերությամբ, բայց իմաստային նույնությամբ, որոնց անվանական բաղադրիչը երեբեմն բարբառային փոխառյալ բառ է, և հարադրություններ, որոնք կազմությամբ և նրբիմաստային գործածությամբ անհատական-հեղինակային են:
Այսպես՝ ա) բայ բաղադրիչի տարբերությամբ, բայց իմաստով նույնըհարադրություններ (այսինքն՝ խոսակցական լեզվում հայտնի հարադրությունները վիպակում գործածված են հարադիրների տարբերությամբ, բայց իմաստային նույնությամբ). օր.՝ գազան դառնալ՝ «Բարև ես տվել, գնա բանիդ, էլի~: Գազան ես դառնալու ինձ խժռե՞ս» (էջ 482),կագազան կտրել-ը՝ գազանանալ, կատաղել, գազազել նույնիմաստ նշանակությամբ[4]:Նման կազմությունները «դարձվածային նշանակություն են ստանում առավելապես բայական բաղադրիչի (օր.՝ կտրել, դառնալ (գազան դառնալ//կտրել), ուտել (ծեծ ուտել)) շնորհիվ»[5]: Վիպակում գազան դառնալ կապակցությունը չունի փոխաբերական իմաստ, հակառակ սև թուղթ դառնալ(պատերազմում զոհվել) կազմության, որը բայական բաղադրիչի շնորհիվ ձեռք է բերել դարձվածային արժեք. «Ինչի՞ սև թուղթ դարձար, Ներսե~ս, անգո՛ւթ զավակ» (էջ 608): Խոսակցական լեզվում նույնարժեք տարածում ունի մարդդառնալ-ը (օր.՝ մարդ ես դառել, վրաս խոսում ես):
Մարդ մաշկել՝ «Դատախազ եղբորովդ ես մարդ մաշկում» (կողոպտել) (էջ 495), ԴԲ-ում հանդիպում է մաշկահան անել-ը (էջ 410):Մարդմաշկող դարձվածային արժեքով հարադրությունը հեղինակը կերտել է վիպակի հերոս Կաշի Ալեքսանին բնութագրող կաշի մաշկող, եղբորն էլ կմաշկի և այլ կազմություններիհամաբանությամբ:
Իզը բռնել՝ «Էս առավոտ իզը բռնեցի, գնացի» (էջ 552), կա՝ իզը ընկնել՝ հետքը գտնել, մեկի հետքերով գնալ (ԴԲ, էջ 244): Բարբառներում առավել տարածված է իզ ու թոզ բաղհյուսական բարդությամբ կազմված իզ ու թոզը կորչել՝ կտրվել՝ չերևալ՝ չլինել հարադրությունները (ՀԼԲ, հ.2, էջ 165):
Չրթմա խփել՝ «Ամեն քայլ գցելիս, իր ոսկրացած մատներով չրթմա էր խփում» (էջ 491): Բնաձայնական արմատով կազմված հարադրություն է՝ չրթիկ՝ բութ մատը և միջնամատը ուժեղ իրար քսելով առաջացած չրթ ձայնը[6]:
Գործ սարքել՝ «Մեր խեղճ ու անմեղ Փոստատար Նիկոլի դեմ էլ Հիմնարկ Ղևոնը գործ սարքեց» (էջ 600), գործ շինել՝ անօրինական ճանապարհով որևէ գործ կարգավորել (ԴԲ, էջ 176)դարձվածի համաբանությամբ ստեղծված հեղինակային կազմություն է:
Երես-երես լինել՝ «Ադունց Պետրու աղջիկը նրա հետ երես-երես է լինում. –Ես էլ կգնամ, տրիկոտաժի ֆաբրիկայում կաշխատեմ» (էջ 566), արմատի կրկնությունը նպաստել է դարձվածի կազմությանը՝ ընդգծելով հերոսուհու համառությունը: ԱՀԲ-ում արձանագրված է երեսին ասել-ը՝ դեմ առ դեմ, ճակատ առ ճակատ ասել, չքաշվել[7]:Գորիսի խոսվաքում առավել տարածված են՝ իրէս-իրէս ինէլ, իրէս անել, իրէսավ տալ, իրէս քիցէլ ձևերը[8]:
Կանկազմություններ, որոնց հարադիրը փոխառյալ բարբառային տարբերակ է, ինչպես՝ շառ (արաբ.՝ փորձանք)դնել՝ «Պետական հիմնարկի՞ն ես շառ դնում, փոշի՛» (էջ 495), կա՝ շառով տալ, սրանց նրբիմաստային տարբերությունը պայմանավորված է բայական հարադրով, որը դարձվածային արժեք ստանում է փոխաբերական կամ այլաբերական իմաստով գործածելու դեպքում[9]. առաջինը մատնանշում է մեղադրել լուրջ հանցանքի մեջ, աններելի հայտարարություն անել, իսկ երկրորդը՝ զրպարտել, վատաբանել (ԴԲ, էջ 460): Նույն մոտեցումն է նկատվում հերսից (հիրս-արաբ.՝ բարկություն, զայրույթ)ճաքել՝ «Զաքարը քար էր շպրտում նրա ետևից ու հերսից ճաքում, որ քարը չի հասնում գող շանը» (էջ 505) ևհերսը ելնել՝ չարանալ, բարկանալ (ԴԲ, էջ 358),թազի(պրսկ.՝ շուն, շատ նիհար)լինել՝ «Ես պատրաստ եմ Հայրապետ Մինայիչի համար գյադա չէ, շուն էլ լինել, թազի էլ»(էջ 497)ևթազիդառնալ՝ շատ նիհար[10] հարադրություններում:
բ) Ձևական կազմով նույնը, իմաստով՝ տարբեր հարադրությունները, օր.՝ գրաբարյան փոթ՝ կտորի ծալք բառը փոխաբերաբար գործածվել է փոթ մնալ՝ մանակուն դառնալ հարադրությամբ. «Այդ հայավարի «ճելը» փոթմնաց նրա տան վրա»(էջ 486),կանփոթ (փուտ)մնալ, դնելձևերը՝ թերություն, պակասություն վերագրել, վատաբանել իմաստներով[11]: Պատտալ՝ «Ոտքս ձիուս օրզանգումը դրի, մինչ էն մեկը պատտալս, հասա Շիշ թափա»(բարձրանալ) (էջ 531),հետաքրքրական է, որ հարադրության փոխաբերական իմաստը բխում է Հ. Աճառյանի Արմատական բառարանում արձանագրված պատուածել «վրայէ վրայ ընել, պատել» (հ.4 էջ 33) նշանակությունից: ԴԲ-ում պատտալ-ը նշված է փաթաթել, շրջապատել, պտույտ կատարել իմաստներով (էջ 497):
Աչքըչճպել՝ «Ճակատին ատրճանակ բռնես՝ աչքըչիճպի» (չվախենալ, համարձակ լինել) (էջ 540),այս կազմությունը հայտնի է աչքը խփել ու բանալ, թարթելիմաստով (ԴԲ, էջ 44)և այլն:
գ)Հեղինակային բայական հարադրություններ, որոնց մի մասը հատկանշվում է հարադրյալի անկախ գործածությամբ,օր.՝ ժողովրդախոսակցականում ակտիվ գործածություն ունեցող տրնգի[12],փափախ, աչքը բռնած(տեսած, հավանած, ԴԲ, էջ 41) բառային ձևերը,հեղինակային նորակազմություններում ամբողջությամբ վերցրած փոխաբերաբարգործածվելով, զուգահեռաբար ձեռք են բերում դարձվածի արժեք[13]: Այսպես՝ տրնգի պարել-ը գործածված է հերոսների՝ գարեջրից արբելով քայլել չկարողանալու, ոտքերը իրար ընկնելու նկարագրության ժամանակ. «Որ խմում ես, ոտքերդ իրենք-իրենց տրնգի են պարում», «Բայց թող այդ տրնգի պար ածող խմիչքի գործարանը տանեն» (էջ 576): Փափախանել (հափշտակել, գողանալ).այս հարադրության ստեղծումը կապված է ոչ թե համանուն հերոս Փափախ Ավագի անվան հետ, այլ վատ սովորության. «Փափա~խ: Նա սկի գլխարկ չէր դնում: Ամառ-ձմեռ գլխաբաց էր: Նրա ճակատին այդ պատվական փոթը նախշել են ձեռքն ընկած ձվից էլ մազ թռցնելու՝փափախանելու հանճարեղ ունակության համար» (էջ 493): Նույն իմաստով է գործածված նաև աչքըբռնածըչանթել-ը. Հերոսը, որդուն կորցնելով, մեղադրում է Աստծուն՝ աչքը բռնածը՝ հավանածը, դուր եկածը չանթելու՝ կյանքից զրկելուպատճառով. «Բա մի լավ բան չես թողնո՞ւմ մեզ: Աչքդբռնածըչանքում ես, անխի՛ղճ» (էջ 514):
Նմանօրինակ հեղինակային կազմությունների մյուս մասն էլ տարբերվում է փոխառյալ բառերի առկայությամբ: Բարբառներում գործածվող սովի տարի, մորեխի տարի բաղադրյալ անվանումների համաբանությամբ ստեղծվել էղաչաղի տարի լինել-ը (փախստական, իշխանության հետապնդումներից ապահով տեղ փախած, ՀԲԲ, հ.3, էջ 349). «Երեսուն թվականի ղաչաղիտարինէր» (թուրք.՝ գող, ավազակ) (էջ 478), բռաքհանել. «Ճառ Սիմոնի նոտար տղան բռաքհանվեց, մնաց» (բանակ տանելու համար անպիտան) (էջ 512):
Հերոսների տիպականացման, բնավորության որևէ հատկանիշ շեշտելու առումով առանձնանում են այն կազմությունները, որոնք հեղինակի կողմից բացատրվում են համատեքստում: Ինչպես՝ մի մազ հոգի ունենալ, մի նստելում, դաղբաշ անել, խտտել-պտտել, ռոճիկը փափուկ, բողազը՝ չոր: Բերենք բնագրային օրինակներ. «Պառավը մեռավ: Դե մի մազ հոգի ուներ» (անկարող, թույլ) (էջ 606),«Յոթ կին է ունեցել և մի նստելում մի խորոված հորթ է խժռել» (ճաշի ժամանակ) (էջ 498), «Սպիրտ Կառլենը ու Նոտար Բենիամինը ամեն օր շատից-քչից դաղբաշ են անում….Լափում են ռեստորանում, հետո լափածն առանց մնացորդի ետ տալիս հենց մայթի վրա» (էջ 602): Ժողովրդախոսակցականում հանդիպում է դաղբաշ-ի բաղադրիչների առանձին գործածություններ.դաղ-ը և՛ որպես հարադիր բայ՝ դաղ անել, դաղ գալ, դաղ դաղ լինել, և՛ որպես գոյական՝ խարան, վիշտ, կսկիծ[14], այդպես ևբաշ-ը (թուրք.՝ ծայր). Գորիսի խոսվածքում տարածված է բաշաբաշ-ը (հավասարը հավասարի, օր.՝ բաշաբաշ խոսել)և բարբառային արտասանությամբ՝ պաշ-ը[15] (բարձրություն, բարձունք):«Աղջիկներին խտտեմ-պտտեմ պարել տալով՝ գլխահանում է» (գրկախառնված) (էջ 561): «Դե, մենակ մարդ է, ռոճիկը փափուկ, բողազը՝ չոր: Մերժել չգիտի» (էջ 500):
Խոսքի շարժունությունն ապահովում են բայական հարադրությունների ուղիղ և փոխաբերական կիրառությունները, որոնց իմաստային փոփոխությունը ենթադրում է, որ այդ կազմությունները կարող են ընդգրկվել դարձվածային միավորների շարքում՝ պայմանավորված գործածության տարածվածությամբ[16]. «Երկու գավաթ գարեջուր կուլ տալուց հետո դուրս է գալիս՝ պատեպատ ընկնելով: Ոտքերը շաղվում են: Չի շաղվում միայն երգը» (բարբառներում տարածված՝ աչքերը շաղվել, խոսքը շաղվելհարադրությունների նմանությամբ՝ ոտքերը շաղվել՝ ծալվել, թուլանալ) (էջ 597): Գռեհկաբանական նշանակությամբ նշելի էռեխ(երախ՝ հնագույն արեխ արմատից ձայնավորի դրափոխությամբ) բաղադրիչով բայական հարադրությունները. «Պատշգամբի յուղաներկ պատին իրարռեխ կրծող երկու առյուծ են նկարվա՛ծ» (հոշոտել) (էջ 477),«Լեյտենանտ Յուրիկն էլի՛ աղջկա ռեխ է կրծել գիշերը» (համբուրել) (էջ 476), «Իր տնից դատախազություն է գնում շան ռեխ ընկած պայուսակը թևի տակ» (քրքրված, պատռված) (էջ 547):
Անվանական հարադրություններից առանձնացրել ենք բարբառային-խոսակցական կազմությամբ ու իմաստային յուրատեսակությամբգործածությունները: Անվանական հարադրությունները, չնայած ոճական ակտիվությամբ զիջում են բայականներին, այնուհանդերձ, հանդիպող կիրառություններըբնութագրականեն:Վիպակում հիմնականում հաճախադեպ են հարակցական, շաղկապական ու առդրականանվանականները, ինչպես՝ հախկ—հավը.«Ճել Ավան բիձան իր հախկ-հավը մաքրեց աշխարհի հետ ու պատրաստվեց մեռնելու» (էջ 611), ժողովրդախոսակցական լեզվում առավել գործածական է հախկ ու հաշիվ անվանական հարադրությունը, որի նշանակությունը պայմանավորված է հախկ-ի՝ ընկերակից գութանավարներից ամեն մեկին ընկած վարելահողի բաժին[17], վարելահող (Գորիսի խոսվածքում)[18] իմաստներով: Այս շաղկապական հարադրության իմաստային նույնությամբ էլ կազմվել է հեղինակային անվանական հարակցականը՝ աշխարհումիր առաքելությունը, մասնակցությունը ավարտելու իմաստով, որի նշանակությունը բխում է նաև հախկ-ի (հաղ>հաղ+ք>հաղք>հախկ)[19] հանգանակ՝ մասնակից, գործակից իմաստից[20]:«Այդ տուն-չարտանքը փողոցի վրա է» (տան տեսք չունեցող) (էջ 481), «Ցամաք գետնին, վեց չոր—ցամաք երեխա» (սոված) (էջ 478), «Ման է գալիս, քիթը խոթում ամեն քունջ ու պուճախ» (ամեն տեղ) (էջ 600),«Փեսան էլ շառ ու շիլթաղ չի» (կռվարար) (էջ 484),«Բաց են անում նրա բերանը (էշի)՝ ատամ-ազուին նայելով՝ տարիքը որոշելու» (ատամնաշար, ազու՝ սեղանատամ)(էջ 507),«Միշտ թաց, թռսխած է նաև Փայտ Հովագիմի քիթ-մռութը»(էջ 548), «Քաղաքը միկալ—կլոր հրապարակ ունի» (էջ 477):
Վերոնշյալ բայական ու անվանական հարադրությունների քննությամբ պարզ է դառնում, որ դրանց բարբառային-խոսակցական դրսևորումների ճիշտ ու տեղին գործածություններն ապահովում են վիպակի լեզվի ժողովրդայնությունը, որպես տիպականացման միջոցներ՝ խթանում հերոսների խոսք ու զրույցի կենդանի, անմիջական ու պատկերավոր արտահայտումը:
Аналитические или сопоставительные проявления диалектной-разговорной речи в повести С. Ханзадяна „Журнал происшествий”
Резюме
Произведение посвящено своеобразному стилю сопоставительного состава диалектной- разговорной речи в повести „Журнал происшествий”. Различные аналитическиеструктуры обеспечивает живую и непосредственную речь героев, говорящих на диалекте. Выделяются фразеологизмы и авторские, личностные словосочетания, которые придают высказыванию выразительность, служат средством создания образности речи.Например: „տրնգիպարել” (опянеть), „փափախանել” (ограбить), „դաղբաշանել” (вырвать), „ռեխկրծել” (поцеловать), „տուն-չարտանք” (лачуга), „շառուշիլթաղ” (драчливый) и др. Именные аналитические строение диалекта правильные и уместные проявления диалектной-разговорной речи и их использование обеспечивают народный язык повести, как типические средства стимулируют выражение образной речи.
The dialectical-colloquial manifestations of noun and verbal juxtapositions in the short story The Book of Being
Summary
The work is devoted to the stylistic uniqueness of the dialectical-colloquial manifestations of noun and verbal juxtapositions in the short story The Book of Being the diverse formations of the juxtaposition verbs ensure the vivid and true speech of the characters when speaking in a dialect. Particularly the juxtapositions of a phrasal value created by the author are noticeable, such as տրնգի պարել (to get drunk), փափախ անել (to rob), դաղբաշ անել (to burst into tears), ռեխ կրծել (to kiss), տուն-չարտանք (not like a house), շառ ու շիլթաղ (quarrelsome) etc. The proper and correct usages of the dialectical-colloquial manifestations of noun and verbal juxtapositions ensure the popularity of the story and promote the figurative expression of the speech.
[1]Ս. Խանզադյան, Երկերի ժողովածու վեց հատորով, Ե., 1983, հ. 5, էջ 473-615:
[2]Գ. Խալաթյան, Ավ. Իսահակյանի խոսքարվեստի ժողովրդայնությունը, Հայագիտական հանդես, Ե., 2008, N2-3 (8-9), էջ 3:
[3]Լ. Հովսեփյան, Բառակազմության տիպեր, եղանականեր և միջոցներ, Ջահուկյանական ընթերցումներ-2009, Ե., 2009, էջ 107:
[4]Ա. Սուքիասյան, Ս. Գալստյան, Հայոց լեզվի դարձվածաբանական բառարան, Ե., 1975, էջ 131:
[5]Ալ. Մարգարյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, Ե., 1990, էջ 92:
[6]Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Ե., 2007, հ. 4, էջ 443:
[7]Է. Աղայան, Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Ե., 1976, մ. 1, Էջ 340:
[8]Ալ. Մարգարյան, Գորիսի բարբառը, Ե., 1975, էջ 395:
[9]Ալ. Մարգարյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, էջ 91:
[10]Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Ե., 2002, հ. 2, էջ 59:
[11]Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Ե., 2012, հ. 7, էջ 92:
[12]Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Ե., 2010, հ. 6, էջ 240:
[13]Պ. Բեդիրյան, Ժամանակակից հայերենի ոչ փոխաբերական կայուն բառակապակցությունները (Դասախոսություններ), Ե., 1990, էջ 78:
[14]Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Ե., 2001, հ. 1, էջ 301:
[15]Ալ. Մարգարյան, Գորիսի բարբառը, էջ 505:
[16]Մ. Քումունց, Զուգաբայերը և բայական բաղադրիչների լեզվաոճական մի քանի հարցերի շուրջ (Ըստ Հ. Մաթևոսյանի երկերի), Լեզու և լեզվաբանություն, Ե., 2005, N1, էջ 75:
[17]Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Ե., 2004, հ. 3, էջ 231:
[18]Ալ. Մարգարյան, Ստուգաբանություններ, Ե., 2015, էջ 107:
[19]Ալ. Մարգարյան, նշվ. աշխ., էջ 106:
[20]Առձեռն բառարան հայկազեան լեզուի, Վենետիկ, 1865, էջ 471:
