Ժիրայր Միրումյան Վերիշենի Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին Հայաստանի միանավ ամենախոշոր եկեղեցին է[1]: Նրա երկարությունը 27, 3 մ է: Սրահի երկարությունը ներսից 23,65 մ է, լայնությունը` որմնախորշերից 5,65մ, իսկ հենապատերից 3, 45 մ: Եկեղեցին ամբողջությամբ պահպանված է և իր տեսքով հիշեցնում է Նոյան տապանը: Խիստ ձգված համաչափություններով դահլիճի երկայնական պատերին հնգական կամարակապ որմնախորշեր են: Արևելքում այն ավարտվում է ներսից և դրսից կիսաշրջանաձև խորանով: Եկեղեցին ունի երկու մուտք` հարավային և արևմտյան: Եկեղեցու հարավարևմտյան ճակատային պատի վրա պահպանվում է քիչ վնասված արևի ժամացույցը:
Մուտքի բարավորների վրա կան արձանագրություններ: Սկզբից այն ունեցել է մեկ մուտք` հարավային կողմից: Դժբախտաբար այդ մուտքի բարավորի վրա եղած արձանագրությունը հնարավոր չէ ընթերցել մուտքի քարերը սպիտակ ներկով ներկված լինելու հետևանքով: Արևմտյան մուտքը հավանաբար կառուցվել է 16-րդ դարի սկզբին: Ամեն դեպքում հարավային և արևմտյան կողմերի կառուցման ոճերը զգալիորեն տարբերվում են իրարից, ինչը վկայում է վերակառուցման ժամանակ կատարված փոփոխությունների մասին: Դրա վերաբերյալ կարելի է հետևություն կատարել նաև եկեղեցու արևմտյան մուտքի վրա որպես բարավոր դրված խաչքարի արձանագրության տարեթվից` (ՋԾԸ-1509): Ըստ երեույթին արևմտյան մուտքի կառուցումը ավարտվել է 1509թ.: Ներկայացնում ենք Ս. Բարխուդարյանի կողմից հրապարակված այդ արձանագրությունը[2]՝
ԹՎ. ՋԾԸ ՍԱՀԱԿ ԵՐԵՑ ԿԱՆԿՆԵՑՐԻ ԶԽԱՉՍ Ի ՓՐԿՈՒԹԻ ՀՈԳՈՅ ՀԱԻՐՆ ԻՄՈՅ ՄԱԹՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅԻ ԵԻ ՀԵԿՔԱՆԻՆ ՀԻՇԵՑԵՔ Ի ՔՍ
Ցավոք եկեղեցին քիչ է ուսումնասիրված: Նրա կառուցման ժամանակի վերաբերյալ կոնկրետ տեղեկություններ չկան ո՛չ եկեղեցու քարերի արձանագրությունների մեջ, ո՛չ էլ մատենագրական աղբյուրներում: Որքան էլ զարմանալի է, եկեղեցու մասին տեղեկություններ չկան նաև Ստ. Օրբելյանի «Սյունիքի պատմության» մեջ, կամ գուցե այլ անուն է ունեցել և որով հիշատակել է պատմիչը, որը չի հասել մեր օրեր: Մի շարք փաստեր վկայում են, որ եկեղեցին, ամենայն հավանականությամբ, կառուցվել է 4-5-րդ դարերում` հեթանոսական տաճարի տեղում՝ հընթացս քրիստոնեության տարածման: Նախկինում այստեղ հեթանոսական մեհյանի գոյության մասին է վկայում այն փաստը, որ 2007թ. Վերիշենի գյուղապետարանի կողմից իրականացված եկեղեցու բարեկարգման աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվել են մի քանի սյուներ և խախոյակներ, որոնք ունեն գեղեցիկ զարդանախշեր (պատկերված են կակաչներ կամ շուշաններ): Խոյակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ եկեղեցին կառուցվել է սյուներով զարդարված նախկին մեհյանի տեղում: Այս դեպքում, ենթադրում ենք, հնարավոր չէ, որ մեհյանը գոյություն ունենար 4-5-րդ դարերից ավելի ուշ, և հետևաբար նրա տեղում էլ կառուցվել է Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին:
Եկեղեցու բակում ներկայումս կա նաև մեջտեղում փորվածքով մի քառանկյունաձև սանդանման քար, որի մոտ հավանաբար տեղի են ունեցել կրոնական զոհաբերություններ: Զոհ մատուցված կենդանիների արյունը հավանաբար լցվել է այդ փորվածքի մեջ, որից հետո տեղի են ունեցել կրոնական որոշակի ծիսակատարություններ: Եկեղեցու հին լինելու կամ նրա տեղում մեհյանի գոյության մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ նրա շուրջը մի քանի հարյուր մետր շրջագծով հայտնաբերվել են բազմաթիվ գերեզմաններ, որոնց տապանաքարերը բնորոշ են հեթանոսական կամ վաղ քրիստոնեական տապանաքարերի ձևերին: Իսկ պատերի շարվածքում օգտագործված են նախնական կառուցվածքի բեկորներ[3]: Կարծում ենք՝ մեհյանի գոյությունը չպետք է զարմանք հարուցի, քանի որ Սյունիքում, ըստ էության, մեծ թիվ են կազմել հեթանոսական տաճարները, իսկ Սյունիքի մի շարք գավառների և բնակավայրերի, մասնավորապես Հաբանդ գավառի շատ տեղանուններ ստուգաբանվում են հեթանոսական անունների և ծեսերի հիման վրա[4]: Եկեղեցու խոշոր լինելը և նրա բակում տապանաքարերի առատությունը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ այն բավականին նշանավոր է եղել, չնայած, ինչպես նշվեց, Սյունյաց պատմիչի աշխատության մեջ եկեղեցու մասին ոչ մի տեղեկություն չի հանդիպում:
Եկեղեցու խոշոր լինելը մեզ հիմք է տալիս մեկ այլ կարևոր ենթադրություն կատարելու: Հնարավոր չէ, որ եկեղեցու մոտակայքում որևէ նշանավոր բնակավայր գոյություն չունենար: Մինչև այժմ հստակ որոշված չէ՝ Հաբանդ գավառի նշանավոր Ձագեձոր գյուղի և բերդի տեղադրությունը: Ստ. Օրբելյանը նշում է, որ Ձագեձորի բերդը կառուցվել է Վարարակն գետի մոտ[5]: Կարծում ենք` հիմնավոր չէ Ս. Բարխուդարյանի այն տեսակետը, ըստ որի Ձագեձորի բերդը գտնվել է Գորիսի հարավում գտնվող Լաստի խութ կոչվող ժայռի գագաթին, իսկ Ձագեձոր գյուղը Գորիսից հյուսիս-արևմուտք գտնվող Ծակերի ձորում[6]: Այս առումով կարծում ենք` ճիշտ է այն ենթադրությունը, ըստ որի Ձագեձոր գյուղը կարող էր լինել ներկայիս Վերիշենը[7]:
Ըստ մեր ենթադրության` Ձագեձորի բերդը գտնվել է Վերիշենից 200-300 մ հյուսիս-արևելք գտնվող` Վերիշենից դեպի Վաղատուր տանող ճանապարհի վրա իշխող Ղլըքերծ կոչվող բարձունքի վրա: Իսկապես, այդ բարձունքին մի քիչ հեռվից (հատկապես արևմուտքից` Ակներից) նայելու դեպքում հստակորեն ուրվագծվում են պաշտպանական կառույցներին նմանվող ինչ-որ ամրությունների շղթա: Իսկ Ղլըքերծ (Ղալքերծ, Ղալաքերծ) անունը, որ հետագայում է ստացել օտար բաղադրիչ, ստուգաբանվում է որպես ամրացված (թուրքերեն ղալ, ղալա` ամրություն, բերդ քերծ` ժայռ, լեռ): Այդ մասին են վկայում նաև գյուղի տարեց բնակիչները (Է. Միրումյան` 75 տարեկան. Ս. Սարգսյան` 78 տարեկան), որոնք վկայում են, որ իրենք ևս Ղլըքերծ ասելով հասկանում են ամրացված վայրեր: Բացի այդ, բարձունքը անմիջականորեն գտնվում է հին Վերիշենի անմիջական մոտակայքում, ինչը գյուղի բնակչությանը հնարավորություն կտար անմիջականորեն պաշտպանվել մոտակա ամրոցում: Գյուղացիների շրջանում այժմ էլ ենթադրություններ կան, ըստ որի նախկինում քարանձավներից դեպի այդ բարձունքը գոյություն է ունեցել ստորերկյա գաղտնուղի:
Եկեղեցու շրջակայքում գոյություն են ունեցել մի շարք օժանդակ շինություններ, որոնց մեծ մասը գոյություն չունի: Պահպանվել է միայն եկեղեցուց դեպի հյուսիս-արևելք մոտ 20 մ հեռավորության վրա գտնվող, 6 մ երկարության և 4 մ լայնություն ունեցող կառույց (այն գտնվում է Ժորժիկ Միրումյանի տնամերձ հողամասում): Այդ կառույցը նախկինում հավանաբար օգտագործվել է որպես վանական սեղանատուն: Կառույցը եղել է երկհարկանի: Գետնափոր առաջին հարկը ներկայումս լցված է հողով:
Եկեղեցում տարբեր ժամանակներում իրականացվել են վերանորոգման աշխատանքներ: Վերջինը իրականացվել է 17-րդ դարում (1621)[8]: Հետաքրքիր մեկնաբանությունների տեղիք է տալիս այն փաստը, որ այդ ժամանակ իրականացված վերանորոգման աշխատանքների ընթացքում եկեղեցու ներսի կողմի հենապատի մեջ դրվել են խաչքարեր, որոնցից մեկի զարդանախշերի մի մասը պարզ երևում է:
2007թ. եկեղեցու ներսում հայտնաբերվել են լավ պահպանված երեք մեծ խաչքարեր, որոնցից մեկի վրա պարզ ընթերցվում է պատրաստման տարեթիվը` ՋՂԹ (1550): Մյուսի թվականը վնասված է, պարզ ընթերցվում է միայն Ղ (90) տառը: Իսկ երրորդի արձանագրությունը խիստ վնասված է: Հայտնաբերվել են նաև մի քանի խաչքարերի բեկորներ, որոնց վրա նույնպես կան արձանագրություններ և գեղեցիկ զարդաքանդակներ: Նմանատիպ գեղեցիկ զարդաքանդակներով և արձանագրություններով խաչքարերի բեկորներ, ինչպես նաև երկու տասնյակից ավելի տապանաքարեր, որոնց մի մասը նույնպես ունեն արձանագրություններ և թվագրված են, հայտնաբերվել են 1980-ական թթ. մասնավոր անձանց կողմից ինքնակամ կատարված պեղումների ժամանակ: Դրանք ներկայումս գտնվում են եկեղեցու բակում:
Ս. Բարխուդարյանի կողմից վերծանված և 1960թ. «Դիվան հայ վիմագրության» II պրակում հրատարակված Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցու խաչքարերը և տապանաքարերը ներկայումս գոյություն չունեն կամ հայտնի չէ նրանց գտնվելու վայրը[9]: Վերջերս գտնված խաչքարերի և տապանաքարերի արձանագրություններից ոչ մեկը դեռևս վերծանված կամ հրատարակված չեն:
Տապանաքարերի մի մասի արձանագրությունները հեշտությամբ ընթերցվում են: Դրանցից մեկի արձանագրությունը բաղկացած է երկու տողից` ԱՅՍ/ Է / ՀԱՆԳԻՍՏ /ՇԱՀՆԱԶԱՐԻՆ ԹՎ / ՌՂԷ (1648), մյուսինը՝ մեկ տողից՝ ԱՅՍ / Է ՀԱՆԿԻՍՏ ՀՈԱՆԻՆ / ԹՎ / ՌՃՄԻ(1871):
Եկեղեցու բակում հայտնաբերվել են նաև մի շարք անարձանագիր տապանաքարեր, որոնք, սակայն, իրենց յուրահատուկ քանդակներով պակաս հետաքրքրություն չեն ներկայացնում: Դրանցից մի քանիսի ստորին մասում պատկերված է կենաց ծառը, իսկ մարդու քանդակները եզերված են երկրաչափական նախշերով:
Եկեղեցու ներսում 2007թ. հայտնաբերված երեք խաչքարերն էլ աչքի են ընկնում յուրահատուկ ինքնատիպությամբ: Դրանցից մեկի արձանագրությունը մեկ տող է և, դժբախտաբար, խիստ վնասված: Կարդացվում է միայն մի քանի տառ, ինչը հնարավորություն չի տալիս վերծանել ամբողջ գրությունը: Մյուս երկուսը ավելի քիչ են վնասված, որը հնարավոր է դարձնում արձանագրությունների վերականգնումը: Խաչքարերից մեկի արձանագրությունը, որը բաղկացած է երեք տողից հետևյալն է`
եՍ / ՏՐԴԱտ / ԵԻ ԹորոՍ / ԿԱՆԿԵցի / Ռ [Ւ][…]ԻՑ /Ի / ՇԱՀ / ԶՀՈԳՈՒՅՍ / ՓՐԿՈՒԹեիՆ / ԽԱՆԻՆ / աՇԻՆԻ / ՀԻշԵՑԷՔ / Ի / Քրիստոս / ԹՎ / ՋՂԹ (1550)
Վերծանության մեջ ԿԱՆԿԵցի -ի փոխարեն կարելի է կարդալ նաև ԿԱՆԿԵցիք՝ նկատի առնելով, որ ԿԱՆԿԵ— բառի վերջի ջնջված տառը կարող էր լինել կապգրություն` Ի և Ք տառերի համադրությամբ, մանավանդ, որ արձանագրության մեջ օգտագործված են մի քանի կապգրություններ, ինչպես նաև ենթադրվում է՝ խաչքարը երկու հոգու կողմից է կանգնեցված: Արձանագրության մեջ մեծ դժվարություն է ներկայացնում ՈԻ[…]ԻՑ բառի վերականգնումը: Քանի որ մեզ չհաջողվեց ՈԻ կամ Ռ հետո համապատասխան տառը գտնել, ապա այն թողել ենք առանց վերականգնման [10]:
[1] Մ. Հասրաթյան, Հայաստանի արտաքուստ շեշտված աբսիդով միանավ հուշարձանները,«ԼՀԳ», 1976, էջ 11, ՀՍՍՀ հանրագիտարան, հատ. 6, Երևան, 1981, էջ 407:
[2] Դիվան հայ վիմագրության, պր. II, կազմեց՝ Ս. Բարխուդարյան, Երևան 1960, էջ 76:
[3] Շ. Հակոբյան, Մ. Հասրաթյան, ՀՍՍՀ հանրագիտարան, հատ. 6, էջ 407:
[4] Ս. Ումառյան, Սյունիքը դիցարան, Երևան, 1981, էջ 37:
[5] Ստ. Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երևան, 1986, էջ 71:
[6] Դիվան հայ վիմագրության, պր. II. էջ 78-79:
[7] Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ 1893, էջ 261: Ս. Հախվերդյան, Գորիսի ամփոփ պատմություն, Երևան 2005, էջ 28-29, 164:
[8] Շ. Հակոբյան, Մ. Հասրաթյան, ՀՍՍՀ հանրագիտարան, հ. 6, էջ 407:
[9] Խաչքարերից մեկը գտնվում է Գորիսի Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու բակում:
[10] Արձանագրությունը հետագայում ճիշտ վերծանել է Ս. Խուրշուդյանը` ԵՍ ՏՐԴԱՒԻԹՍ ԿԱՆԿԵՑՈՒՑԻ ԶԽԱՉ ՀՈԳՈՅՍ ՓՐԿՈՒԹԵ[…] ԽԱՆԻՆԱԶԻՆ ԻՇԵՑԵՔ Ի [ՔՍԹՎ] ՋՂԹ(1550), տես` Ս. Խուրշուդյան, Նորահայտ արձանագրություններ Վերիշենից. Սեդրակ Բարխուդարյանի հետքերով, Սեդրակ Բարխուդարյան – 120. Գիտական հոդվածների ժողովածու, Երևան, 2019, էջ 47:
