Մհեր Քումունց Արցախի Հանրապետության ամենամեծ գետն է Թարթառը (Տրտու)։ Այն սկիզբ է առնում Սևանա լճի արևելյան ափերի լեռներից ու Արցախի հյուսիսի լեռնային ջրերից և, անցնելով Մարտակերտի, Թարթառի և Պարտավի (Բարդա) շրջաններով, թափվում է Կուր գետը։ Գետի երկարությունը 200կմ է։ Այս գետի վրա են կառուցված Սարսանգի և Մադաղիսի հիդրոէլեկտրակայանները։ Թարթառի խոշոր վտակը Թրղին է:
Թա̈թա̈ռ «պտտահողմ» բառի ծագումը անհայտ է նշվում: Հ. Աճառյանը այս բառին վերաբերող քննությունը եզրափակում է կարծիքով. հնարովի է և թյուրիմացաբար ընդգրկվել է գրականության մեջ[1]: Նախ նշենք, որ բառը գործածական է բարբառախմբում. Շին. թա̈թա̈ռ/ր «պտտահողմի մի տեսակ, որ շերտ-շերտ ձյուն կամ հող է բերում, 2. հողը, ձյունը գետնին ալիք-ալիք սարքող պտտահողմ»[2]: ՂԲԲ-ն նույնիսկ բանահյուսական տվյալներ է բերում. «Մին թա̈թա̈ռ ա ըսքըսըմ քյա̈րվանը մընամ ա ղումէն տակէն (Ձ)»[3]: Մենք խորամուխ չենք լինի լավագույնս ուշադրության արժանացած բառի քննության հարցում: Պարզապես բերենք որոշ վկայություններ բարբառային կազմությունների զուգադրությամբ, որ կարող են օգտակար լինել բառի առկայությունը, այլև հնարավոր ծագումը ճշգրտելու համար: Հին հայերենի դադար (*dher-)[4] բառի դ-ն բարբառախմբում տվել է թ, որի ազդեցությամբ ա-ն քմայնացել է, արդյունքում ձևավորվել է թա̈թա̈ր «դադար», դա̈դա̈րել > թա̈թա̈րէլ || թիթա̈րել || թիթրէլ: Սրա հնչյունական և բառակազմական համաբանությամբ հ.-ե. *dhor-[5] արմատի չորրորդական ձևը՝ «ցատկել, ցատկել ավելի քան, ցատկել այն կողմ, ճայթել, պայթել, տրաքվել, ցայտել, ոստնել» իմաստներով, բարբառախմբում կտա թա̈թա̈ր: Առկախ է մնում ր-ռ հարցը, որ թերևս կարող է բացատրվել որպես կրկնության հետևանքով փախազդեցությամբ ձևավորված հնչյունափոխություն: Բարբառախմբում վկայվող թա̈թա̈ռ «փոթորիկ» բառիմաստին զուգահեռում ենք Պոկոռնու բառարանի նույն բառահոդվածի ներքո դրված հուն. ձեռագրերում վկայվող θου̃ρος «փոթորկալից, փոթորկահուզ», այլև կենտ. իռլ. dar- «ջրել, ջրցանել» բառերը: Թերևս այստեղից կարող է բխել Թարթառ[6] գետանունը՝ որպես բարբառային տարբերակ, որ միջնադարյան աղբյուրներում հայտնի է Տրտու[7]. «…անտի չուեալ բանակեցան առ հեղեղատովն Տրտուայ մօտ ի գիւղն Դիւտական»[8], իսկ Տրտու գետի[9] վտակներից մեկը նշվում է Թութխու[10]: Նշված գետանունների արտաքին հնչյունական կազմից ենթադրելի է, որ գործ ունենք ձևով մոտ կամ նույն արմատից բխած հատկանվանական տարբերակների հետ՝ Տրտու, Թութխու, Թարթառ, հմմտ. տր-տ-ունջ < *der- կիմր. dordd «աղմուկ»[11]: Եվ այս բոլորի դիմաց հայերենի բառարաններում հանդիպում է տրտու (հզվդ.) թույ, մեղմ քամի[12]:
[1] ՀԱԲ II, էջ 138-139:
[2] Ռ. Մկրտչյան, Գորիս-Շինուհայր, 83 տ.:
[3] ՂԲԲ, էջ 183:
[4] ՀՍԲ, էջ 179, ՀԱԲ I, էջ 610-311:
[5] Pokorny, p. 256.
[6] ՀՀՇՏԲ II, էջ 420:
[7] ՀՀՇՏԲ V, էջ 132:
[8] Կաղանկատուացի Մ., Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, հատ. II, (1912 (տպագիր ՝ Մոսկվայի 1860թ. հրատարակության հիման վրա), Թիֆլիս, 1912, Էջ 150: Նշվում է նաև Տարտուական (Կաղանկատուացի Մ., Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի (բնագրային համաբարբառ: Կազմող` Լ. Ա. Գուլգազարյան), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, 2019, էջ 1996):
[9] Ստրաբոնի երկի քննությունից պարզվում է, որ Տրտու գետը եղել է Սակասենեի (Շակաշեն՝ Գարդմանք) սահմանը (Հարությունյան Բ., Հայոց արևելից կողմերի և Աղվանքի պատմության ու պատմական աշխարհագրության հարցեր, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2016, էջ 156):
[10] Յակոբեան Ա., Արքայատոհմերն ու իշխանատոհմերը Բուն Աղուանքում եւ Հայոց Արեւելից կողմանքում անտիկից մինչեւ ԺԳ դար (Պատմա-աղբիւրագիտական քննութիւն), ՀՀ ԳԱԱ «Գիտութիւն» հրատ., Երևան, 2020, Էջ 182, 195:
[11] ՀՍԲ, էջ 738:
[12] Աղայան Է. Բ., Արդի հայերենի բացատրական բառարան, հատ. II, «Հայաստան» հրատ. Երևան, 1976, էջ 1462:
