Խծաբերդի խոսվածքը (քերականություն)

Spread the love

Քերականական կարգերը, ձևերը հակիրճ բնութագրելիս հարմար է դյուրին դարձնելու համար գործածել խոսվածքի բառեր ու նախադասություններ՝ պահպանելով բարբառների գրության կանոնները:

Հոլովում

Հոգնակի մասնիկներ՝

էր — տուն – տունէր, շուն – շունէր, հավ – հավէր, ղազ – ղազէր, խօզ – խօզէր, կավ –

կավէր (հիշենք հնչյունափոխությունը՝ տուն > տօն > տնէր, շուն > շօն > շնէր, կով > կօվ

> կավ > կավէր)

նէ – (գրական լեզվի ներ հոգնակերտի ր-ի անկումով). ոսկոր – վըսկըռնէ, աման –

ըմըննէ, պառավ – պըռվըռնէ, քավթառ – քըվթըռնէ, կ^յը^էռնուկ – կ^յըռնուկնէ, ոջիլ –

ոջլոտ > վո̈ւչլո̈ւտ > վո̈ւչլո̈ւտնէ:

օտէք^յ/օտէնք^յ – դանա «մոզի» — դընօտէնք^յ, բուրդ – բրդոտ > պի՛րթօտէնք^յ (Պի՛րթօտէնք^յ

վըխչըրնէն տար ծա՛խի = պո̈ւրթպո̈ւրթօտնին ծախի), բալա – բըլօտէնք^յ:

ք/ք^յ. – ջորի > ճօ̈րէ — ճօ̈րէք, ճանապարհ > հըղէ/հըղըցէ – հըղէք^յ/հըղըցէք^յ

էրք. աղջիկ > ախչիկ/ախչիգ^յ – ըխչըկէրք:

անէք^յ. կին – կանայք > կընէգ^յ – կընանէք^յ:

էք^յ. հալվա – հըլվէք^յ, ֆերմա > փիրմա̈ – փիրմէք^յ, շորվա «ջրիկ ճաշ» — շորվէք^յ, հա̈ բգ^յա̈ —

հա̈բգ^յէք (-էք)/հըբգ^յէք, պղինձ > ղըզղան – ղըզղընէք^յ:

էնք^յ. եզն > յը^էզնը — յը^էզէնք^յ, երեխա > խօխա – խօխէնք^յ, աղիք > տռաղէ – տրղօտէնք^յ

/տռաղէ(ն)ք^յ:

անք. ձի > ծի – ծիանք, փշուր – փշրանք, Ղըվալանք,Մկրտեչանք:

աք/անք. Մկըրտեչաք, Թի՛մրա̈զանք, Կ^յըվուրքանք, Շեղաք, Բիդա̈լա̈ք:

ուք/ունք. — Սա̈ք^յուք, Բադուք, Պը^էտուք/ունք, Ուլուք/ունք:

աց/ա̈ց, ուց/ունց. – Մընասաց, Ք^յիրա̈մա̈ց, Պը^էտուց, Ուլուց/ունց:

իք^յ. մարդ > մարթ – մարթիք^յ. օր.՝ «Լափ «հենց» ասօր տօնը. տը^էղը կուրցրած մարթիք^յ

հինչը՞ն ըրիս, հինչը՞ն մտըծիս»՝ «Հենց այսօր տունը-տեղը կորցրած մարդիկ ի՞նչ են

անում, ի՞նչ են մտածում»:

Հոլովում – Ինչպես գրական լեզվում, այստեղ ևս հոլովումը կատարվում է հոլովիչներով, որոնք որոշվում են սեռական հոլովաձևից, որը, բացի հոլովիչից, ստանում է ն որոշիչ հոդ, սակայն նույն բառը եթե գործածվում է անորոշության իմաստով, հոդ չի ստանում:

Օրինակ՝ արջ > արչ – Արչէն պո̈ւնը ճո̈ւր ա̈ լըցվալ. Արչու թա̈նթո̈ւլ ըմ տը^էսալ: Առաջին օրինակում արչէն սեռական հոլովաձևում է ձայնավորը հոլովիչ է, ն-ն՝ որոշիչ հոդ, երկրորդ օրինակում արչու սեռականում ու ձայնավորը հոլովիչ է, և ն հոդ չկա: Այդպես էլ՝ ընկույզ, ընկուզենի > ճուղուպուր, ճուղպօրի. Ճուղպօրուն տակավը կ^յը^էտ ա ք^յինիս և — Ճուղպօրու տակռէ տը^էած կա՞ս:

Հոլովները յոթն են՝ ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, բացառական, գործիական, ներգոյական: Բացառականն ունի –ան, -անա/ա̈ ն, ա̈ նա̈ վերջավորություններ. օրինակ՝ սարան, ծօ̈րա̈ ն, ք^յը^էզ անա/ք^յըզ անա, ինձ ա̈ նա̈: Գործիականն ունի ավ/ա̈վ (գրաբարի -աւ) վերջավորություն՝սարավ, սըրէրավ, ծօ̈րա̈վ, ծո̈ւրերա̈վ, իսկ ներգոյականը՝ —ըմ, որից հետո կարող է ավելանալ ը կամ ն որոշիչ հոդ, օրինակ՝ Սարըմ հինչ ա̈ լա̈լ. Սարըմը հո̈ւր ըս տը^էսալ. Ունդո̈ւրա̈ սարըմն ը՞ս տը^էսալ: Ներգոյականի իմաստն արտահայտվում է սեռականով և մաչին կապով՝ Լափ ծօ̈րէն մաչին թօրքերը մարդկանց կուտուրիս ըն լա̈լ:

Հոլովումներ – Հոլովումները որոշվում են հոլովիչներով, որոնց դերով հանդես են գալիս ձայնավորներ կամ հնչյունակապակցություններ:

է(ն) – սարէն տակէն, Ըշօտէ սղան, թօրքէն կարկաժը, Սիրօժէ նագանը.

ա(նը) – աղջիկ > ախչիգ^յ– ըխչըկա խասյաթ օնի, ըխչկա(ն/ը) բախտը կտրալ ա. Ցօրա

զա̈րդա̈ն շա՛տ լա̈վ ա̈. Ըռըքէլա կ^յինին չտը^էսնված ա.

ու – գող > կ^յօղ — կ^յօղու ճի՛րա̈ք^յ ա̈, հընգերու պէն չի, էշու, ծիու նալ, գարի > կ^յա̈րի,

կ^յա̈րու ծը^էղ.

ա/ա̈ (ներդրական) – շօն. շան վը^էսկըռ. Քու հա̈ր շօն տը^էռնա (անեծք).

է/ու – Քարէն յըրա ծը^էտ ա նստալ. Քարու նման/ մնան ա (նմ > մն).

ու/ի – էշու քօռակ. փխբ. Էշին հինչ ասըս. լոբի – լոբու ք^յուլուսար.

վա – գիշեր > քի՛շէր – քի՛շերվա կեսին, օրվա, տարվա ամսվա/ամսէն, ցերեկ > ցիրէկ

— Ցիրըկվա պէնը քիշէրը կարըն, ծմըռվա պէնը՝ ամը^էռնը.

ց/աց/անց, ուց/ունց, ա̈ց — Կ^յըվուրքանք — Կ^յըվուրքանց, Հրունաց, Մկրտէչա̈ց,

Բադուց/ունց, Ուլուց/ունց, Շեղաց, Պը^էտուց, Սիմուց.

ան – ձի > ծի – ծիան/ծիու մազէր, ծիաւ:

Հոլովման օրինակներ

Եզակի

Ուղղ. ճո̈ւր (ը) Կը^էտէն ճո̈ւրը սա̈ մսէն ցըմաքալ ա:

Սեռ. ճի՛րին/էն Ըխպրին ճի՛րին կըլխէն կանանչ արտ կա:

Տրակ. ճի՛րին/էն Ծիանքը նըստած հըսալ ընք էն վարար ճի՛րին:

Հայց. ճո̈ւր (ը) Ք^յո̈ւսրա̈թօղէն յը^էզէնք^յը լա̈վ ճո̈ւր ըն խըմալ:

Բաց. ճի՛րա̈ն Մուք տը^էսանք, վէր արչը ճի՛րա̈ ն տո̈ւս յը^էկավ ք^յինա̈ց:

Գործ. ճի՛րա̈վ (ը) Խօխէնք^յը կ^յը^էտէն ճի՛րա̈վը խաղ ըն րիս:

Ներգ. ճի՛րըմ (ը) Հանելուկ. «Օբըմը (վրանում) յը^էրքըմ ա, կ^յը^էտըմը՝ ճի՛րըմը

լըղանըմ» [գորտ].

Հոգնակի

Ուղղ. ճի՛րէր (ը) Կ^յարունքը ճի՛րէրը վրըրիս ըն:

Սեռ. ճի՛րէրէն Մը^էր ճի՛րէրէն շատը թօրքէն ա հըսնիս:

Տրակ. ճի՛րէրէն Կէծծակը ճի՛րէրէն վընաս չի տա:

Հայց. ճի՛րէր (ը) Դընօտէնք^յը ճի՛րէրը խմիս ըն, ուռչիս:

Բաց. ճի՛րէրա̈ն – Ա՛ խօխէք^յ, բօլ ա, ճի՛րէրա̈ն տո̈ւս յը^էկէք^յ:

Գործ. ճի՛րէրա̈վ Ըրցախէ ճի՛րէրա̈վը ա̈րո̈ւն ա̈ ք^յինիս:

Ներգ. ճի՛րէրըմ (ը) Թօրքէն ճի՛րէրըմը օխցէրը շատ ըն:

Եզակի

Ուղղ. քէնի (ն) – Քէնիտ Թիփլիզա̈ յը^էկալ ա՞: – Պա հինչ ա րալ:

Սեռ. քէնու (ն) Սա̈ք^յան ապէրը քէնուն տըրխընէն սարքալ ա:

Տրակ. քէնուն Աթո̈ւն ալ մա̈րդի օթին քէնուն դօ̈շլիգ^յ ա̈ նի՛վիրա̈լ:

Հայց. քէնուն, քէնի Սամսօն մին քէնի օնի, էտ քէնուն ալ շատ ա հըրգիս:

Բաց. քէնուց Բարսը^էղ դա̈յին Սօփի քէնուց բօլ-բօլ գոհ ա:

Գործ. քէնա̈վ (ը) Աթա քէնա̈վը լա̈վ խըբըրնէ ա ղարկալ:

Ներգ. (քէնու մաչին), քէնըմը Բըլըսանէ քէնըմը խը^էլքու կըտօր կա վէչ:

Ծանոթ. 1. – Բացառականը կունենա և «քէնուն ա̈ նա̈» զուգաձևությունը:

Ծանոթ. 2. – Հոգնակին հոլովվում է -է(ն) հոլովիչով՝ քէնինէրէն, քէնինէրա̈ն,

քէնինէրա̈վը/ քինէցա̈վը…

Եզակի

Ուղղ. ծի (ն) Ծին մարթու հընգէրըն ա:

Սեռ. ծիանը / ծիու Ծիանը թա̈րք^յին նըստավ / ծիու կա̈շի:

Տրակ. ծիանը Ծիանը հինչքան պէռնըս, կըտանի:

Հայց. ծի (ն) Ծին բիդի լա̈վ պահըս, մուրազ ա:

Բաց. ծիանա(ն) / ծիու ա̈նա̈ Կ^յո̈ւլն ալ ա ծիանան վըխիս:

Գործ. ծիանավ / ծիավ Հա՜յ գիդի, ծիավ սարէրը ման կ^յա̈ս հա՜:

Ներգ. ծիանըմ, ծիանը մաչին Ծիանը մաչին շատ օժ կա:

Հոգնակի

Ուղղ. ծիանք (ը) Ծիանքը կանանչ խօտ ըն ըրըծիս, կըտըղիս:

Սեռ. ծիանց (ը) Ծիանց նալէրը թա̈զա̈լա̈միշ ըրինք:

Տրակ. ծիանցը Կ^յո̈ւլէրը ծիանցը մուտացալ ըն, համա վըխեցալ ըն վնաս տան:

Հայց. ծիանք (ը) Ծիանքը կօշտ պահըք, վէր լա̈վ պինըցընըք:

Բաց. ծիանց ա̈ նա̈ Արջերը ծիանց ա̈նա̈ վըխիս ըն, մըրթմըրթա̈լա̈վ փըխչիս:

Գործ. ծիանցավ Ասլան ծիանցավ մը^էզ տարալ ա Բաշարաթ՝ թօրքէն հըրսանէք^յը:

Ներգ. ծիանցըմը, ծիանց մաչին Ծիանցը մաչին մը^էր ծին ճուկվիս ա̈ լա̈լ.

տո̈ւրա̈ հէտ է ալ բանակ ըն տարալ 1944թ. հունիսին (Մը^էրէն նհէտ ա̈լ՝

Բադուց, Հուռուց Ըռըստամաց ծիանքը):

Եզակի Հոգնակի Հոգնակի

Ուղղ. կընէգ^յ (ը) կընանէք^յ (ը) Շեղաք Բադուք

Սեռ. կընգան (ը) կընանուց Շեղաց Բադուց

Տրակ. կընգան (ը) կընանուց (ը) Շեղաց Բադուց

Հայց. կընէգ^յ, կընգանը կընանէք^յ (ը), կընանուց (ը) Շեղաց Բադուց

Բաց. կընգան(ըն) ա̈ նա̈ կընանուցան, կընանուց ա̈ նա̈ Շեղաց ա̈ նա̈ Բադուց ա̈ նա̈

Գործ. կընգանավ (ը) կընանուցավ Շեղաց ա̈նա̈վ Բադուց ա̈նա̈վ

Ներգ. կընգանըմ (ը) կընանուցըմ, կընանուց մաչին Շեղաց մաչին Բադուց մաչին

Եզակի Հոգնակի Եզակի Հոգնակի

Ուղղ. հէր (ը) / հա̈ր հա̈րէր (ը) քույր, քուր քըվէրք

Սեռ. հօր (ը) հի՛րէրէն քըվէր քըվէրց

Տրակ. հօրը հի՛րէրէն քըվէր քըվէրց

Հայց. հէր, հա̈ր հա̈րէր (ը) քուր, քըվէրը քըվէրք, քըվէրց

Բաց. հօր ա̈ նա̈ հի՛րէրա̈ ն, քըվէր ա̈ նա̈ քըվէրց ա̈ նա̈

Գործ. հօր ա̈նա̈վ հի՛րէրա̈վը քըվէրա̈վը քըվէրցա̈վը

Ներգ. (հօր մաչին) (հի՛րէրէն մաչին) (քըվէր մաչին) (քըվէրց մաչին)

Թվականներ

Մին, էրկու, իրէք, չօրս/չօ̈րք, հէնգ^յ, վէց, օխտը, օթ, իննը, տասսը, տասնըմին, տասնէրկու, տասնիրը^էք, տասնըչօրս, տասնըհէնգ^յ, տասնըվէց, տասնօխտը, տասնօթ, տասնիննը, քըսան, քըսանըմին, ………, յէրէսսուն, քառասսուն, իցցուն, ուխտանասսուն, ութանասսուն, իննա̈սսո̈ւն, հա̈րո̈ւր, հազզար, միլյօն, միլյարդ………:

Առաջին, յորգրորթ, յոռորթ, չօռորթ, հինգ^յյոռորթ, վէցյոռորթ…………….:

Դերանուններ

Անձնական դերանուններ

Եզակի Հոգնակի Եզակի Հոգնակի

Ուղղ. յը^էս մուք տու տո̈ւք^յ

Սեռ. իմ մը^էզ քու ծէր

Տրակ. ինձ մը^էզ ք^յը^էզ ծէզ

Հայց. ինձ մը^էզ ք^յը^էզ ծէզ

Բաց. ինձ ա̈նա̈ մըզանա քըզանա ծէզա̈նա̈, ծէզնա̈

Գործ. ինձա̈նա̈վ մըզանավ քըզանավ ծէզա̈նա̈վ, ծէզնա̈վ

Ներգ. ինձա̈նըմ մըզանըմ քըզանըմ ծէզա̈նըմ, ծէզնըմ

Անձնական + որոշյալ՝ մուք լօխ = մենք բոլորս, տո̈ւք^յ լօխ = դուք բոլորդ:

Ցուցական դերանուններ

Եզակի Հոգնակի Եզակի Հոգնակի

Ուղղ. էս ստո̈ւք, ստրանք էտ ըտո̈ւք, տրանք

Սեռ. ստո̈ւր ստո̈ւց, ստրանց ի՛նդո̈ւր ըտո̈ւց, տրանց

Տրակ. ստո̈ւր ստո̈ւց, ստրանց ի՛նդո̈ւր ըտո̈ւց, տրանց

Հայց. ստո̈ւր ստո̈ւց, ստրանց էտ, ի՛նդո̈ւր ըտո̈ւց, տրանց

Բաց. ստո̈ւր ա̈ նա̈ ստո̈ւց ա̈ նա̈ ի՛նդո̈ւր ա̈ նա̈ ըտո̈ւց ա̈ նա̈

Գործ. ստո̈ւր ա̈նա̈վ ստո̈ւց ա̈նա̈վ ի՛նդո̈ւր ա̈ նա̈վ ըտո̈ւց ա̈նա̈վ

Ներգ. ստո̈ւր ա̈նըմ ստո̈ւց ա̈նըմ ի՛նդո̈ւր ա̈նըմ ըտո̈ւց ա̈նըմ

Եզակի Հոգնակի

Ուղղ. էն ո̈ւնդո̈ւք, ընդրանք

Սեռ. ո̈ւնդո̈ւր ո̈ւնդո̈ւց, ընդրանց

Տրակ. ո̈ւնդո̈ւր ո̈ւնդո̈ւց, ընդրանց

Հայց. ո̈ւնդո̈ւր ո̈ւնդո̈ւց, ընդրանց

Բաց. ո̈ւնդո̈ւր ա̈նա̈ ո̈ւնդո̈ւց ա̈նա̈

Գործ. ո̈ւնդո̈ւր ա̈նա̈վ ո̈ւնդո̈ւց ա̈նա̈վ

Ներգ. ո̈ւնդո̈ւր ա̈նըմ ո̈ւնդո̈ւց ա̈նըմ

Հարցական – ո՞վ > հո՞ւ(վ), ի՞նչ > հի՞նչ, ինչո՞ւ > հինչո՞ւ, ե՞րբ > հի՞բ, ինչպե՞ս > հինչ

թա̈հր, քանի՞> հինչքա՞ն, որքա՞ն > վէրքա՞ն.

Հարաբերական – որ > վէր. վէր խօսի, վէր ծըծաղի, վէր պլէթո̈ւն անի.

Ժխտական – ոչ ոք > վը^էչ մինը, ոչինչ > վը^էչ մին պէն.

Անորոշ – մի > մին(ը), ինչ-որ կամ որևէ > հի՞նչ վէր մարթ, օրիշ.

Որոշյալ – ամէնքը, բոլորը > լօխ յը^էկան, ամբողջ > սաղ (ժողովուրթը).

Փոխադարձ – իրար > ո̈ւրո̈ւր, միմյանց, մեկմեկու > մինը մինէն սիրիս ա̈:

Բայ

Վերևում նշվեց, որ Խծաբերդի խոսվածքը Ս ճյուղի՝ Հադրութի բարբառի մեջ է մտնում, ունի հետևյալ դերբայները.

Անորոշ – ասիլ, խօսիլ, կ^յիրիլ, կարթալ, մնալ, գ^յիդա̈լ.

Անկատար – ըսիս, խուսիս, կ^յիրիս, կըրթիս, մնաս, գ^յիդա̈ս.

Ապառնի – ըսլական, խուսլական, կ^յիրլական, կըրթլական, մընլական, գ^յիդլական.

Վաղակատար – ասալ, խօսալ, կ^յիրա̈լ, կարթալ, մնացալ, գ^յիդա̈ցա̈լ.

Հարակատար – ասած, խօսած/խուսացած, կ^յիրա̈ծ, կարթած/կըրթացած, մնացած, գ^յիդա̈ցա̈ծ.

Ենթակայական – ասօղ, խօսօղ, կ^յիրօղ, կարթօղ/կըրթացօղ, մնացօղ, գ^յիդա̈ցօղ.

Խոնարհում

Սահմանական եղանակ

Ներկա

Ասել – ըսիս ըմ ըսիս ընք/ըք մնալ – մնաս ըմ մնաս ընք/ըք

ըսիս ըս ըսիս էք^յ մնաս ըս մնաս էք^յ

ըսիս ա̈ ըսիս ըն մնաս ա մնաս ըն

Անցյալ անկատար

Էի, էիր, էր, էինք, էիք, էին օժանդակ բայերի փոխարեն լա̈լ բառ-մասնիկն է:

ըսիս ըմ լա̈լ ըսիս ընք լա̈լ մնաս ըմ լա̈լ մնաս ընք(ըք) լա̈լ

ըսիս ըս լա̈լ ըսիս էք^յ լա̈լ մնաս ըս լա̈լ մնաս էք^յ լա̈լ

ըսիս ա̈ լա̈լ ըսիս ըն լա̈լ մնաս ա լա̈լ մնաս ըն լա̈լ

Ապառնի

ըսլական ըմ ըսլական ընք մընլական ըմ մընլական ընք

ըսլական ըս ըսլական էք^յ մընլական ըս մընլական էք^յ

ըսլական ա ըսլական ըն մընլական ա մընլական ըն

Անցյալ ապառնի

ըսլական ըմ լա̈լ ըսլական ընք լա̈լ մընլական ըմ լա̈լ մընլական ընք լա̈լ

ըսլական ըս լա̈լ ըսլական էք^յ լա̈լ մընլական ըս լա̈լ մընլական էք^յ լա̈լ

ըսլական ա լա̈լ ըսլական ըն լա̈լ մընլական ա լա̈լ մընլական ըն լա̈լ

Հարակատար-վաղակատար և անցյալ հարակատար-վաղակատար

ասած ըմ ասած ընք/ըք ասած ըմ լա̈լ ասած ընք/ըք լա̈լ

ասած ըս ասած էք^յ ասած ըս լա̈լ ասած էք^յլա̈լ

ասած ա ասած ըն ասած ա լա̈լ ասած ըն լա̈լ

Ուրեմն՝ ասած ըմ = ասել եմ, ասած եմ. ասած ընք/ըք = ասել ենք, ասած ենք.

ասած ըմ լա̈լ = ասել էի, ասած էի. ասած ընք/ըք լա̈լ = ասել էինք, ասած էինք.

Այդպես էլ խոնահվում է մնալ բայը. մնացած ըմ = մնացել եմ, մնացած եմ. մնացած ըս = մնացել ես, մնացած ես. մնացած ա = մնացել է, մնացած է. մնացած ըմ լա̈լ = մնացել էի, մնացած էի. մնացած ըս լա̈լ = մնացել էիր, մնացած էիր…..

Անցյալ կատարյալի սովորական ձևերը չկան. նրանց իմաստով գործածվում են գրական լեզվի վաղակատարի ձևերը.

ասալ ըմ = ասացի ասալ ընք/ըք = ասացինք մնացալ ըմ = մնացի

ասալ ըս = ասացիր ասալ էք^յ = ասացիք մնացալ ըս = մնացիր

ասալ ա = ասաց ասալ ըն = ասացին մնացալ ա = մնաց

Հրամայական – ա՛սի, ըսէ՛ցէք^յ, մնա՛, մնա՛ցէք^յ

Ըղձական – Ապառնի Անցյալ ապառնի

ասըմ ասըք/ընք մնամ մնաք/անք ասիլ ըմ լա̈լ ասիլ ըք լա̈լ

ասըս ասէք^յ մնաս մնաք ասիլ ըս լա̈լ ասիլ էք^յլա̈լ

ասի ասըն մնա մնան ասիլ ա̈ լա̈լ ասիլ ըն լա̈լ

Պայմանական – Ապառնի՝ կասըմ, կասըս, կասի, կասըք, կասէք^յ, կասըն

Անցյալ ապառնի՝ նույնն է ըղձականի հետ՝ ասիլ ըմ լա̈լ = կասեի

Հարկադրական – Ապառնի՝ բիդի ասըմ, բիդի ասըս, բիդի ասի, բիդի ասըք….

Անցյալ ապառնի՝ բիդի (պիտի) եղանակիչն ավելանում է

ըղձականին՝ բիդի ասիլ ըմ լա̈լ (= պիտի ասեի), բիդի ասիլ ըս լա̈լ,

բիդի ասիլ ա̈ լա̈լ, բիդի ասիլ ըք լա̈լ, բիդի ասիլ էք^յ լա̈լ….

Ժխտական խոնարհում

Բայի վերլուծական (բաղադրյալ) ձևերի ժխտական խոնարհումը կազմվում է չ + օժանդակ բայ կառույցով՝ չըմ, չըս, չի, չըք/չընք, չէք^յ, չըն, իսկ համադրական (պարզ) ձևերի ժխտականը կազմվում է հետադաս ժխտական բառով՝ վէչ – ասըմ վէչ (= չասեմ), բիդի ասըմ վէչ (= չպիտի ասեմ):

Հրամայականի արգելականը կազմվում է մի՛ արգելականի հետադաս կիրառությամբ, օր.՝ ք^յինի՛ (գնա՛) – քինի՛լ մէ (մի՛ գնա), քինի՛լ մէք (մի՛ գնաք):

Սահմանական եղանակ

Ներկա – ըսիս չըմ, ըսիս չըս, ըսիս չի, ըսիս չըք/չընք, ըսիս չէք^յ, ըսիս չըն

Անցյալ անկատար – ըսիս չըմ լա̈լ, ըսիս չըս լա̈լ, ըսիս չի լա̈լ, ըսիս չըք լա̈լ….

Ապառնի – ըսլական չըմ, ըսլական չըս, ըսլական չի, ըսլական չըք/չընք….

Անցյալ ապառնի – ըսլական չըմ լա̈լ, ըսլական չըս լա̈լ, ըսլական չի լա̈լ….

Վաղակատար-հարակատար – ասած չըմ, ասած չըս, ասած չի…. ասած չըմ լա̈լ….

Անցյալ կատարյալ – ասալ չըմ (= չասացի), ասալ չըս (= չասացիր)….

ասալ չըք/չընք (= չասացինք), ասալ չէք^յ (= չասացիք)…..

Ըղձական – Ապառնի Անցյալ ապառնի

ասըմ վէչ ասըք/ընք վէչ ասիլ չըմ լա̈լ = չասեի ասիլ չըք լա̈լ = չասեինք

ասըս վէչ ասէք^յ վէչ ասիլ չըս լա̈լ = չասեիր ասիլ չէք^յլա̈լ = չասեիք

ասի վէչ ասըն վէչ ասիլ չի լա̈լ = չասեր ասիլ չըն լա̈լ = չասեին

Պայմանական – Ապառնի

ասիլ չըմ – չեմ ասի ասիլ չըք/չընք լա̈լ = չենք ասի

ասիլ չըս – չես ասի ասիլ չէք^յլա̈լ = չեք ասի

ասիլ չի – չի ասի ասիլ չըն լա̈լ = չեն ասի

Անցյալ ապառնին նույնն է ըղձական ապառնիի հետ՝ ասիլ չըմ լա̈լ = չէի ասի,

ասիլ չըս լա̈լ = չէիր ասի, ասիլ չի լա̈լ = չէր ասի…..

Հարկադրական – Բիդի (պիտի) եղանակիչը հնչում է նաև բէդի ձևով.

Ապառնի՝ բիդի/բէդի ասըմ վէչ – չպիտի ասեմ,

բիդի/բէդի ասըս վէչ – չպիտի ասես,

բիդի/բէդի ասի վէչ – չպիտի ասի,

բիդի/բէդի ասըք/ասընք վէչ – չպիտի ասենք….

Անցյալ ապառնի՝ բիդի/բէդի ասիլ չըմ լա̈լ = չպիտի ասեի,

բիդի/բէդի ասիլ չըս լա̈լ = չպիտի ասեիր,

բիդի/բէդի ասիլ չի լա̈լ = չպիտի ասեր,

բիդի/բէդի ասիլ չըք/չընք լա̈լ = չպիտի ասեինք….

Այսպիսով՝ Խծաբերդի խոսվածքի հարցում կարևորեցինք հնչյունաբանության, քերականության բաժնից՝ հոլովման և խոնարհման համակարգերի համառոտ բնութագրումները:

Այժմ խոսվածքով մի փոքր պատմություն, որից ընթեցողը որոշի բայաձևերը:

Բաբան ա պըտմիս. – Մին տարէ՝ մայիս ամսէն, յը^էս, Բադուց Տիկրան, Ըվանաց Սիմօն, Կ^յըվուրքաց Կօստի, մին ա̈լ Մանգուց Իլիք^յսա̈ն՝ հէնգ^յ հօքավ, ծիյանցավ ք^յը^էցալ ըք թօրքէրը հընձըվարզի. 200 վերսա̈ն ա̈վէլ ընցալ ըք Տօղա տըվէր, Քօնդա̈լա̈նէն թա̈րա̈փը: Շատ փիս տաք տը^էղ էր: Մին թօրքու տան ըք լա̈լ: Սիվթա̈ էս թօրքը լա̈վ ա̈ յէշա̈լ, պայց յը^էտնան սկսալ ա մը^էզ սուղանէն կապիլ: Տիկրան թա դէ.

– Տը^էսէք^յ՝ թօրքէն կըլօխը հինչ օյին ըմ պիրլա̈ կան:

– Ա՜, տօնտ չքանդվի, Տիկրա՜ն, հի՜նչ Տիկրան:

Թօրքը ղալըմը վըէխչար լա̈լ պըհիս: Տիկրան քիշերը յը^էր ա կընաս, ք^յինիս ղալէն մաչին մին փութ տըմակավ ղոչեն վէզը հո̈ւլո̈ւրիս, կուտրիս, քըցիս տափէն, ա̈լլա̈ կ^յա̈ս, նի մընաս տը^էղը: Թօրքը քիշէրա̈վ ք^յինիս ա̈ տըսնաս, ըհա̈տ ծէն ա̈ տաս Տիկրանէ. թա̈.

Տիկրա՛ն ք^յիշի, գ^յա̈լ գ^յօ̈ր բու նա̈ ազար դը (Արի տես՝ սա ինչ հիվանդություն է):

Տիկրան ք^յինիս ա̈, ղօչէն վիզա̈ն փըռնիս, կըլօխը կախ քըցիս, ըհա̈տ թա̈.

Բու վիզըհօռ ազար դը (Սա վէզը հլօ̈րածի հիվանդութո̈ւն ա̈):

Տիկրան թօրքէն վըխըցընիս ա̈, թա̈ փիս, վարակիչ ազար ա, բիդի մօրթի, մը^էսը պիժօ̈նի, մատաղ անի, վէր հիվանդո̈ւթո̈ւնը տարածվի վէչ: Տըրա̈նա̈ յը^էտնը մուք խըրավածնի, մին ա̈լ մըսավ ճա̈շէր կէրանք:

Բաբան պատմեց, որ Տիգրան դային էլի ուրիշ օյինբազություններ է արել: