Խծաբերդի խոսվածքը (հնչյունաբանություն)

Spread the love

Հնչյունաբանություն

Այս խոսվածքը Հադրութի բարբառի բաղադրիչ է, իսկ վերջինս Ս ճյուղի բարբառ է, որ նշանակում է, թե բայի սահմանական եղանակի ներկա և անցյալ անկատար ժամանակաձևերում ս բաղաձայնը դերբայական կազմություններում էական դեր ունի, օրինակ՝ խոսում եմ – խուսիս ըմ (ներկա). խոսում էի – խուսիս ըմ լա̈լ (անցյալ անկատար): Երևում է, որ անկատար դերբայի -ում մասնիկի փոխարեն -իս է գործածվել, իհարկե, կան նաև հնչյունական այլ փոփոխություններ, բայց գլխավորը ս-ի կիրառությունն է:

Խծաբերդի խոսվածքում, բացի ճյուղային այս պատկանելությունից, կան հնչյունական բազմաթիվ գործածություններ, որոնց գրությունը և արտասանությունը կարևոր են բառերի իմաստները ճիշտ հասկանալու և պատկերացնելու համար:

Դրանցից ներկայացնենք մի քանիսը:

Գրական լեզվի ա, ու, օ ձայնավորները քմայնանում են՝ տարբերվելով արտասանությամբ և գրությամբ, պայմանական նշաններ են գործածվում՝ ա̈, ո̈ւ, օ̈, որոնց արտասանությունը կարելի է ցույց տալ ադրբեջաներեն տառերով ու բառերով:

ժ/ա̈ — ժлժ/ա̈լա̈ «գերազանց», լա̈վ, Ք^յա̈րա̈մ, ա̈զի «տատ», տա̈ս «դաս».

ո̈ւ –թո̈ւլք^յո̈ւ «աղվես», ո̈ւզո̈ւմ «խաղող» / հո̈ւն «հոն», պո̈ւն «բույն», ա̈խպո̈ւր «աղբյուր».

օ̈ — օ̈լո̈ւմ «մահ», օ̈ք^յո̈ւզ «եզ» / ծօ̈ր «ձոր», օ̈զա̈լ ա̈ «ուզել է» (Տումա խոսվածք):

Գրական լեզվի գ, կ, ք, հետնալեզվային բաղաձայնները քմայնանում են և գրությամբ տրվում են պայմանական նշանով՝ յ բաղաձայնով՝ գ^յ, կ^յ, ք^յ.

գ^յուղ «գյուղ», գ^յիդա̈ց «իմացավ», գ^յուրգ^յ «գիրկ», գ^յիլըհան անիլ, բա̈գ^յ «բեկ», կ^յանք «կյանք», կ^յա̈րմո̈ւր «կարմիր», կ^յին չօնի «գին չունի», ք^յինիս ա̈ «գնում է», ք^յի՛րի «քերի՛ր», պէք^յի «բոխի», հա̈ք^յի «պոչ».

Բարբառներում օ հնչյունը գրվում է օ տառով, իսկ ո տառը հնչում է ուօ, օրինակ՝ խոտ-ը հնչում է խուօտ, իսկ եթե օ է հնչում, գրվում է խօտ:

Քանի որ Խծաբերդի խոսվածքում ո-ն ուօ չի հնչում, ուստի գործածում ենք գրական լեզվի ո-ն: Սակայն ճիշտն այն է, որ բարբառային տեքստերում պարզ օ հնչյունը պետք է գրել օ գրով՝ տառով. օր.՝ խօտ, մօտ, կարօտ և այլն:

Բարբառներում տարբերակվում են բաց (է) և փակ (ե) ձայնավորները, օր.՝ պէն, կետ:

Խծաբերդի խոսվածքում հանդիպում է ը^է (ը և է խառն արտասանություն) երկբարբառային ձայնավորը, օրինակ՝ մը^էր (գրակ. մեր), բայց ծէր «ձեր», ք^յը^էցեալ ա «գնացել է» (Ունենք քմայնացած բաղաձայն՝ ք^յ, և երկբարբառային ձայնավոր՝ ը^է), կ^յը^էցալ ա «հագել է», խը^էղճ ա «խեղճ է», վէր «որ» / վը^էր «հոր» (գրությունները իմաստային տարբերություններ են դրսևորում):

Երկբարբառային է ի՛-ն (ը+ի), օր.՝ պի՛րինձ «բրինձ», ք^յի՛նի «գնա», ճի՛լըպէց. ը^օ-ն ստորին բարձրացման ձայնավոր է, օր.՝ ծը^օտաճօտ, թը^օթվավը^էտ «թթվի հոտ»:
Անսահման շատ են շեշտից կախված, դիրքային, փոխազդեցական, անկման, հավելման և այլ հնչյունափոխությունները: Դրանք բազմազան են. և՛ հետաքրքրական են, և՛ զարմանալի, և՛ կանոնավոր են, և՛ արտառոց, բայց պիտի հասկանալ, որ դրանք պատահականություններ չեն, այլ մարդու բերանի խոռոչի արտասանական նրբագույն հնարավորությունների արդյունք՝ արգասիք են: Դրանք առանձին ուսումնասիրության նյութ են:

Այստեղ դրանցից ներկայացնենք մի քանիսը:

Ձայնավորներ

Ա > է. բան > պէն, բաց > պէց, բարձ > պէրց, գազար > կ^յէզա̈ր, դանակ > տէնակ, դատարկ > տէրտակ, ձախ > ծէխ, շալակ > շէլակ, ջրաղաց > ճէղաց:

Ա > ա̈. լավ > լա̈վ, կալ > կա̈լ, ժանգ > ժա̈նգ^յ, կարմիր > կ^յա̈րմո̈ւր, գարի > կ^յա̈րի:

Ա > ի. ավել > իվիլ, ալևոր > հիլիվէր:

Ա > ը^է. գափ > կ^յը^էփ:

Ա > ը. ասելով > ըսիլա̈վ, ամաչել > հըմանչիլ, պատահել > պըտահիլ / պըտահալ:

Ե > ը. ասեղ > ասըղ, տաշեղ > տաշըղ, երես > իրըս ա̈ քցալ, մեռնելիս > մըռնիլիս:

Ե > ը^է. մեր > մը^էր, մեծ > մը^էծ, խելք > խը^էլք, թեփ > թը^էփ, ճեղ > ճը^էղ:

Ե > ի. ցել > ցիլ, թել > թիլ, տերև > տիրև, հեշտ > հիշտ, ցերեկ > ցիրեկ, երբ > հիբ:

Ի > է. ածիկ > ածէգ^յ, ամիս > ամէս, վիզ > վէզ, թի > թէ, ցից > ցէց, հինգ > հէնգ^յ, կացին

> կացէն, ծիրան > ծէրա̈ ն, կնիկ > կնէգ^յ, ծաղիկ > ծաղէգ^յ, ջորի > ճօ̈րէ, տարի > տարէ,

քամի > քամէ, կռզնենի > կռզնենէ, քիթ > քէթ, պեխի > պեխէ:

Ի > ը^է. ծիտ > ծը^էտ, ծիծ > ծը^էծ, միս > մը^էս, սիրտ > սը^էրտ, կռիվ > կռը^էվ, միտք > մը^էտք,

պինդ > պը^էնդ, ծիր > ծը^էր:

Ի > ու/ո̈ւ. թոնիր > թուրուն, ոջիլ > վո̈ւչո̈ւլ:

Ի > օ̈. սիրուն > սօ̈րո̈ւն:

Ո > ու. քո > քու, խոսելով > խուսիլա̈վ, ախոռ > ախուռ, քոսոտ > քուսուտ, խոփ > խուփ,

մոմ > մում, ծոմ > ծում, կեղտոտ > յը^էխտուտ, կոտրել > կուտորիլ:

Ո > օ̈. ձոր > ծօ̈ր, չոր > չօ̈ր, շոր > շօ̈ր, շլոր > շի՛լօ̈ր, խնձոր > խնձօ̈ր:

Ո > ը^է. ոտն > վը^էննը, որս > վը^էրս, հող > վը^էղ:

Ո > ո̈ւ. ոլորել > հո̈ւլօ̈րիլ, ոջիլ > վո̈ւչո̈ւլ:

Ո > ա. կով > կավ:

Օ > ու. Օհան > Ուհան, Օհաննես > Ուհաննէս:

Ու > օ/օ̈. ութ > օթ, ուղտ > օղտ, ուրախ > օրախ, ուրիշ > օրիշ/օրէշ, ունի > օնի, թուշ >

թօշ, թութ > թօթ, թուղթ > թօխտ, թուրք > թօրք, թուր > թօր, թուխպ > թօխպ, թուխ > թօխ,

թուխս > թօխս, գլուխ > կլօխ, կուտ > կօտ, կուշտ > կօշտ, ծուռ > ծօռ, ծունկ > ծօ̈յնը

/ծօնգնը, մուխ > մօխ, շուն > շօն, սուր > սօր, սուտ > սօտ, տուն > տօն, նուռն > նօռնը,

քուռակ > քօռակ, թթու > թթօ, կծու > կծօ, ուռի > հօռէ, ուլ > հօ̈լ, դուռն > տօ̈ռնը,

ուրբաթ > օ̈րփաթ, ուրիշ > օ̈րիշ:

Ու > ո̈ւ. բուրդ > պո̈ւրթ, լուծ > լո̈ւծ, ուշ(ք) > հո̈ւշ, բրդուճ > փրթո̈ւշ:

Երկբարբառներ

Այ > է. այս > էս, այդ > էդ, այն > էն, լայն > լէն, կայծակ > կէծծակ, ձայն > ծէն, հայր > հէր,

այգ՝ այգուց > էք^յո̈ւց, եղբայր > ախպէր:

Այ > ա/ա̈. մայր > մար, այսօր > ասօր, Պայծառ > Պածի, փայտ > փադ, այլօր > ա̈լօ̈ր:

Իւ > ո̈ւ. ձիւն > ծո̈ւն, սիւն > սո̈ւն, արիւն > ա̈րո̈ւն, աղբիւր > ա̈խպո̈ւր, ընկերութիւն >

հընգրեթո̈ւն, վատութիւն > փիսեթո̈ւն, ալիւր > ա̈լո̈ւր/ա̈լէր:

Ոյ > ո̈ւ, ու. լոյս > լո̈ւս, բոյն > պո̈ւն, քոյր > քուր, կապոյտ > կ^յա̈պո̈ւտ (գոյն > ռանգ^յ),

Ոյ > օ. ոյժ > օժ, օժավ/օժժավ, կոյր > քօռ:

Բաղաձայններ

Բաղաձայնները ևս հնչյունափոխական բազմազանություն են դրսևորում:

Գ, կ, ք հետնալեզվային բաղաձայնները բառի բոլոր դիրքերում կարող են քմայնանալ, որը գրավոր խոսքում պայմանականորեն նշվում է յ բաղաձայնով՝ գ^յ, կ^յ, ք^յ, որոնք հանդիպում են թե՛ հայերեն և թե՛ փոխառյալ օտար բառերում: Օրինակ՝

Գ^յ – գ^յառ «գեղեցիկ», գ^յո̈ւրդօ̈ն «գերան, կոճ, կոճղ», գ^յա̈դա̈ «տղա, փխբ. անզուսպ», գ^յիդա̈սըս «իմանում ես, գիտես», գ^յա̈լմա̈ «դրսից եկած», գ^յիրդա̈բիլ «սղոց», գ^յիրթ «կտրուկ, հանկարծ», կնէգ^յ «կին», ա̈ նգ^յա̈լ «ծույլ, պատուհաս», կծեգ^յ «կծիկ»:

Կ^յ – կ^յօղ «գող», կ^յօռնուկ «գորտ», կ^յո̈ւզ «մեզ», կ^յա̈րի «գարի», կ^յա̈ս ա̈ «գալիս է», կ^յը^էփ «գափ, փխբ. ատամ, ոտք», կ^յո̈ւլ «գայլ», Ակ^յա̈լ (մականուն է), կ^յի՛րմի՛րա̈վո̈ւն «կարմրավուն», պատկ^յէր «պատկեր», կ^յինի «գինի»:

Ք^յ – ք^յօ̈հլա̈ ն «արագընթաց», ք^յա̈լա̈մ «կաղամբ», ք^յա̈լա̈ «ցուլ», ք^յա̈լլա̈ «գլուխ», ք^յա̈ նդիր «պարան», ք^յօ̈թիգ^յ «կոճղ՝ վառելիք», մարաք^յ «մարագ», էք^յ «էք», Սա̈ք^յա̈ ն ա̈մի, սա̈ք-սա̈ք «դասավորված», ցա̈ք^յ «փուշ՝ փշոտ թուփ», կարաք^յ «կարագ», ք^յա̈թա̈ «գաթա», ք^յո̈ւթ «թոնրի ընկած հաց, փխբ. թույլ, անկարող», ցա̈ք^յա̈ ն «ցաքան»:

Ձայնեղ բաղաձայնները՝ բ, գ, դ, ձ, ջ, բառասկզբում խլանում են՝ փոխվելով պ, կ, տ, ծ, ճ խուլերի, սակայն լինում են բացառություններ ու շեղումներ. օտար բառերում կայուն են, տարբեր դիրքերում կայուն են մնում կամ փոխվում այլ հնչյունների:

Օրինակ՝

Բ – բան > պէն, բամբակ > պէմբակ, բողկ > պէխկ, բիզ > պիզ, բայց՝ բեղ, բօզ, բօլ,

բուխարի, բալա (մ), բո̈ւրդա̈ն, բօղազ, բաթմիշ, բեդասլ, բեմարիփաթ, բեշնօրք,

բադյա, բախտ, բա̈զի «ինչ-որ (մարթ)», բա̈լի, բա̈լք^յի «գուցե», Բա̈դա̈լ, սակայն՝

արբենալ — հա̈րփիլ (բ>փ)

Դ – դարման > տէրման, դատարկ > տերտակ, դուրս > տո̈ւս, դու > տու, դուք > տո̈ւք^յ,

դանակ > տէնակ, դես ու դեն > տէս ու տէն, տեստեն, դոխ > տօ̈ խ:

Բայց շատ գրական, օտար և բարբառային բառերում դ-ն անփոփոխ է մնում:

Օրինակ՝ դէղ, դերասան, դրախտ, դժօխք, դա̈րդ, դանա «մոզի», դա̈զգ^յա̈հ, դո̈ւք^յա̈ն,

դրբըզա, դավա «կռիվ, բողոք», դա̈ստա̈ «խումբ, բաժին», դա̈լա̈, դա̈լի «սուտասան»,

դունի «հիմար», դմբօ, դէբիլ, դօնգլի, դէր (նաև տէրտէր), դա̈րզի:

Ձ – ձու > ծու, ձոր > ծօ̈ր, ձէթ > ծէթ, ձեռք > ծերք, ձի > ծի, ձախ > ծէխ, ձիգ > ծիք^յ,

բայց՝ բարձ > պէրց, բարձր > պէցո̈ւր, խուրձ > խօռհնը/խօրհթնը, որձ > վը^էրց, որձակ

> վը^էրցակ, հունձ > հօնձ, կուձկունձալ, կլօնձ, արձան, վարձ > հախ:

Ջ – ջուր > ճո̈ւր, ջուխտ > ճօխտ/ճօխտակ «զույգ», ջրաղաց > ճէղաց, ջիլ > ճիլ, ջորի >

ճօ̈րէ, բայց՝ ջան, ջիգ^յա̈ր, ջիլա̈վ, ջի՛հա̈ նդա̈մ, ա̈ նջո̈ւկ, պէնջակ, պէնջա̈ր:

Գ – Պարզ խուլի՝ կ-ի չի փոխվում. քմայնանում է կամ մնում անփոփոխ:

Օրինակ՝ գարուն > կ^յարունք, գետ > կ^յը^էտ, գենաց > կ^յը^էնաց, գիժ > կ^յիժ, գեջ > կ^յը^էճ,

գին > կ^յին և այլն:

Պարզվում է, որ գ ձայնեղ հնչյունն ունենում է գ^յ և կ^յ քմայնացումներ, այսինքն՝ դրսևորվում է և՛ ձայնեղ քմայնացում, և՛ խուլ քմայնացում (դա̈զգ^յա̈հ/կ^յիժ):

Խծաբերդի խոսվածքում գրաբարյան հնչյունաբանական և ձևաբանական իրողություններ են արձանագրվում: Վկայենք մի քանի օրինակ:

Տո̈ւզնը, հո̈ւր, հօր(ա՞), հո՞ւ, լա̈լ, ուրկօքան, չո̈ւրեքան, հինգ^յեքան, ըսիլա̈վ, խուսիլա̈վ բառերն ու բառաձևերը գրաբարյան կազմություններ են.

տո̈ւզնը. դոյզն «քիչ, փոքր ինչ, չնչին, աննշան» մակբայ է, որի դ>տ, ոյ>ու>ո̈ւ հնչյունափոխումներով և ը հոդով դարձել է տուզնը «սոված»:

հո̈ւր «ո՞ւմ». գրաբ. ո՞վ դերանվան եզակի սեռականն է՝ ո՞յր «ո՞ւմ». ոյ>ու>ո̈ւ հնչյունափոխումով և հ-ի ավելացումով ստացվում է հո̈ւր «ո՞ւմ»:

հօր(ա՞) «ո՞ւր է». ո՞ւր դերանվան ու>ո>օ փոփոխմամբ, հ-ի հավելումով և ա հանգույցով ունենք հօր(ա՞) «ո՞ւր է», կնշանակի նաև «ինչո՞ւ»:

հո՞ւ «ո՞վ». ո՞ «ո՞վ» դերանունն է՝հ-ի հավելումով, օր.՝ Հո՞ւ եկավ «Ո՞վ եկավ»:

ուրկօքան «երկուսն էլ». գրաբարում երկու թվականի անձներական տեսակն է՝ -եքին, -եքեան ածանցներով՝ երկոքին, երկոքեան «երկուսը միասին». ե>ու, ու>ո>օ և եա>ա հնչյունափոխություններով դարձել է ուրկօքան (լա̈վ են): Ուրեմն՝ չորեքեան > չո̈ւրեքան «չորսը/չօ̈րքը միասին», հնգեքեան՝ հինգ^յեքան (միասին):

լա̈լ «եղել». գրաբարի լինել բայի անցյալ դերբայն է՝ լեալ «եղած, եղել»:

ըսիլա̈վ, խուսիլա̈վ. Գրաբարում եզակի գործիական հոլովն ունի աւ վերջավորություն՝ ավ, որը -ով (գրելով, խոսելով) վերջավորության համարժեք է: Եվ ահա Խծաբերդը այդ աւ (ավ)-ը գործածում է -ով-ի փոխարեն՝ նրա իմաստով: Գոյականներն էլ են ստանում -ավ՝ ծիավ, էշա̈վ, ճօ̈րավ, սուղանավ, հընգէրա̈վ: