Էդուարդ Մկրտչյան Տող բերդաքաղաքի թիկունքին՝ Դիզակի գավառի հռչակավոր Գտիչ վանքում, վարդապետ Առաքել Կոստանդյանցը 1850-80-ական թվականներին բազմաթիվ ձեռագրեր է թողել: Նա միաժամանակ նշում է, որ վանքի մի գրչագրության մեջ ուշագրավ տեղեկություններ են արձանագրված Ագարի գավառի Եկեղեցաձոր եկեղեցու և Օձաբերդ ավանի մասին, որոնք «մոտ և կից են Հայաստանին, մի ձորակի՝ դեպի հարավային կողմն ընկած, Դիզափայտ լեռան ստորոտում, Դիզակ նահանգում, որ հնում Հաբանդ էին անվանում, որովհետև մտնում էին Փոքր Սյունիքի մեջ: Բայց բնակության տեղը միանգամայն լեռնային էր, օդը՝ պարզ, մաքուր և բուրումնավետ, ջուրը՝ սառնափայլ և առողջարար, դաշտերը՝ ծաղկազարդ և խոտավետ»[1]:
Այդ լեռնային տեղը Օձաբերդ ավանն է՝ հետագայի Խծաբերդը[2]:
Եկեղեցաձորը այդ տարածքի ամենանշանավոր եկեղեցին էր՝ 1600 բնակչությամբ, և հարկատու էր Գտիչ վանքին, որը կառուցել էին այդ եկեղեցու եպիսկոպոսներ Վրթանեսն ու Սարգիսը: Իսկ Ագարի (Հագարի) գավառի իշխան՝ եկեղեցաձորցի Վարդանը, որ ունևոր էր և հարգված, կնոջ՝ Եղիսաբեթի հետ մտահոգ էր. երեխա չունեին: Նա Ամարաս վանքի մոտ այգի էր հիմնադրել և կաթողիկոս Գրիգորիսի գերեզմանին մատաղներ էր անում, որ կինը ծնունդ ունենա: Կինը տղա որդի է ունենում, կոչում են Գրիգոր: Սակայն հրեշտակը նրանց երազում հայտնում է, որ այդ տղան մահանալու է օձահարությունից: Վարդանը Օձի բերդ է կառուցում՝ 40 ոտնաչափ բարձր, 10 ոտնաչափ լայնքով, որդուն փրկելու համար: Պատմությունը երկար է, հակիրճ. Ամարասի այգուց կողովի մեջ օձ է մտնում, հետո էլ՝ Գրիգորի տեղաշորի տակ, որը սակայն չի խայթում, քանի որ Գրիգորը երկսայրի սրով օձին սպանած է լինում:
Այս պատմությունը կարևոր է Խծաբերդ անվան բացահայտման համար: Շահեն Մկրտչյանը նշում է, թե Խծաբերդ-ը ծագել է Եկեղեցաձոր-ից: Մեզ համար դա անընդունելի է, սխալ է. ի՞նչ կապ կա հատկապես ձոր և բերդ արմատների միջև:
Ճիշտը հետևյալն է, որ հաստատում ենք լեզվաբանական և հնչյունաբանական՝ գիտական, վերլուծությամբ. Ղարաբաղի բարբառում օձ-ը օխց է, հետևապես Օձաբերդ-ը բարբառում Օխցաբերդ է, իսկ բարբառներում գործում են հնչյունների անկման, հավելման, հնչակցության օրենքներ: Ուստի համոզված ենք հաստատապես օ ձայնավորի անկման և ց>ծ փոփոխության հնչյունական իրողությունների, ինչպես նաև Օձաբերդ-ից Խծաբերդ-ին անցնելու հարցում[3]:
Իսկ բնակչության մասին Առաքելը գրում է. «…մենակյացներ և անօրենների սրից փախած առանձին մարդիկ են բնակվել: Այժմ ևս այնտեղ բնակվում են Ղարադաղից եկած օտար գաղթականների 20 գերդաստան» (էջ 123): Ճիշտ է նշված, Խծաբերդը հիմնադրել են Պարսկաստանի Ղարադաղից եկած գերդաստանները: Դա հստակ երևում է հենց խծաբերդցիների խոսակցությունից, որ կտեսնենք «Խծաբերդի խոսվածքը» շարադրանքից:
[1] Տե՛ս Առաքել Կոստանդյանց, Պատմություն Արցախի (Աշխատասիրությամբ Էդուարդ Մկրտչյանի, Երևան, 2019, 123):
[2] Տե՛ս Եկեղեցաձոր – Խծաբերդ (Խծաբերդ անուան ծագման մեկնաբանութիւն) («Գանձասար». Հալեպի Ազգային առաջնորդ. պաշտօնաթերթ, մայիս Ա, 2001, 11 էջաչափ):
[3] Տե՛ս Եկեղեցաձոր – Խծաբերդ (Խծաբերդ անուան ծագման մեկնաբանութիւն) («Գանձասար». Հալեպի Ազգային առաջնորդ. պաշտօնաթերթ, մայիս Ա, 2001, 11 էջաչափ):
Տեսնել նաև՝
https://youtu.be/AgFpkffNgik
