Բ.գ.թ., դոցենտ Մ. Քումունց

Աղբյուրը՝ «Էջմիածին» հանդես

Ընդհանուր տեղեկություններ և տեղանվան տարբերակներ

 Շուռնուխ գյուղը գտնվում է հայոց գրչության խոշոր կենտրոններից մեկի՝ «Էջմիածնի Ավետարանի» գրչության վայրի՝ Բղենո Նորավանքի հարևանությամբ[1]: Գյուղի առաջին հիշատակությունները հանդիպում են Ս. Օրբելյանի աշխատության մեջ՝ Մյուս Բաղքի, որ կոչվում է նաև Քաշունիք, գավառի գյուղացուցակում՝ Շոռնոխոյ (8 միավոր հարկով)[2]: Այս նույն՝ Փարիզի 1859թ. հրատարակության մեջ Շորնոխոյ անվամբ գյուղանուն հիշատակվում է նաև Հաբանդ գավառում՝ 12 միավոր հարկով[3], որ հավանաբար գտնվում էր Շուռնուխի խաչեր կոչվող հնավայրի դամբարանաթմբի շրջակայքում՝ Կոռնիձոր գյուղից 2.5 կմ արևմուտք[4]: Մյուս հրատարակություններում երկուսն էլ նշվում են Շոռնոխոյ[5] (թարգմանության մեջ նույնպես տարանջատված են՝ Shornoxoy (ր) և Shor’noxoy (ռ))[6]: Այս և հետագա շրջանում գյուղանունը հանդիպում է Շոռնոխո, Շուռնուխ, Շոռնուխ, Շոռնուխա տարբերակներով՝ «Գյուղ Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհի Բաղք-Քաշունիք գավառում, այժմ՝ ՀՀ Գորիսի շրջանում»[7]: Սյունիք-Արցախ բարբառախմբում և ժողովրդախոսակցականում տարածված է Շուռնուխի, Շըրնուխի, Շուռնուխ, Շօռնուխ, Շըռնօխի, Շըռնուխ > շըռնուխէցի, շօռնուխցի և այլն[8]:  Օրբելյանից հետո գյուղի մասին տեղեկությունները բավականին քիչ են. գյուղը և գյուղանունը առանձնապես հիշատակվում է 20-րդ դարի սկզբի հայ-թյուրքական հակամարտությունների շրջանում[9]:

Հեռավորությունը Կապանից՝ 37կմ, Գորիսից՝ 28կմ: Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 1450-1500մ[10]։ Հարուստ է բնական ռեսուրսներով. ամբողջովին շրջապատված է բազմադարյան անտառներով, տարածքի բնությունը հարուստ է վայրի կենդանիներով և բույսերով[11]:

Նկատի ունենալով տեղանվան Շուռնուխ[ի] բառի առաջին վկայությունը (13-րդ դար) և գործածության ժամանակաշրջանը՝ սկսած 9-րդ դարից`«Սիւնեաց երկոտասան գաւառաց հարկ եկեղեցւոյ ըստ հին սահմանին»[12], բառի հնարավոր բաղադրիչները պետք է փնտրել մատենագրական աղբյուրներում և բարբառային՝ մասնավորապես Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքի բառապաշարի կազմում: Հավանական է, որ բառը բաղադրյալ է՝ կազմված շոր[ռ]+ն+ո[ու]խ բաղադրիչներից, որոնք էլ հիմնականում կդառնան բառաքննական մեր հումքը:

Շուռնուխ[ի] բառին ձևիմաստային հատկանիշներով մոտ կամ նման միավոր-կաղապարներ

 Շոր (շոր[ռ]+) արմատին արտաքնապես նման են ՆՀԲ-ում վկայվող շոր (-ի հոլ.) «ձորձ, հանդերձ», շոր(-իկ) «թափառական»[13], շուռ՝ ժուռ-շուրջ «շուրջ»[14], այստեղից՝ վաղաշխարհաբարյան շուր ու մուր «այս ու այն կողմ»[15] և այլն:

Ոխ (ո[ու]խ) արմատին ձևով մոտ են բնիկ հնդեվրոպական աւղի «օղի», աւղոց «հեռու» արմատները, ուղի «ուղի, ճանապարհ» [16], անհայտ ծագմամբ՝ ուխ «փայտե թակ, թակ», ուղէշ «ճյուղ»[17], ոխ, ող[18] և այլն: Առավել տարածված և բարբառներին անցած է ուղխ «ջրի հոսք» բառը, որ կքննվի ստորև:

Բարբառային վկայություններից քննվող արմատին մոտ ձևերն են՝ շորշոփ, շորոր (տալ)[19], շոռ «թանից պատրաստված հասարակ պանիր»[20], շոռ Ար. Արց. Ուր,. Կր. «1. լոռ, ժաժիկ, 2. Խրբ. կտրված թան, Ար. 3. պանրի տեսակ»[21], շոր || շոռ Հվր. (այլև՝ Սյունիք-Արցախ) «շոր, երեսը սպիտակող հող»[22], շ[ը]ռ > շռիկ «փոքրիկ աղբյուր», Սյունիք-Արցախում՝ շռնդու «պաղելուց անհամացած», շռ-ալ «առատորեն թափվող ջուր, հող և այլն»[23], շռան «մեծ ջրվեժ»[24], այլև տեղանուն՝ Շըռ[ռ]ան, շըռ-օթ, շըռութկան «փոքր ջրվեժ, 2. ջրի խողովակ տանիքների վրա»[25], շըռ(ռ)ալ, շռռալ, շըռ(ռ)ալի «1. առատ հոսել, 2. առատ (ջրի և այլնի մասին)»[26], նույն արմատից՝ շըռշըռ «բնական ջրվեժ»[27] և այլն:

Վերջադիր ոխ (ո[ու]խ)-ին բարբառներում ձևով մոտ են ուխար «կրակի կույտ, ուխարել «կրակի մեջ այրել» (հմմտ. Մուշ. օխգի «վառելու հատոկ խոտ»[28]), օխ || ուխ «սայլի երկու անիվներն իրար միացնող ձող, որ պահում է տախտակամածը» (հավանաբար օղ բառից), ուղխ || ուխ > օխ || օխնը և այլն: Վերջադիր բառի ծագումը պետք է որ բնիկ հայերեն լինի կամ թերևս այդպես ընկալվի՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ միջնադարյան վկայության մեջ դրվել է –ո[յ] հոլովման տակ՝ որպես հնդեվրոպական ծագում ունեցող բառ[29]:

Շուռնուխ[ի] բառի բաղադրիչների հայերն և օտար աղբյուրներում վկայվող զուգահեռներ

 Նշենք, որ դեռևս 13-14-րդ դարերում Հայաստանի, մասնավորապես Սյունիք-Արցախի տեղանունները նոր-նոր սկսել էին կրել թյուրքական[30] լեզվի ազդեցություններ հիմնականում Պարսկաստանի հյուսիսում ապրող ցեղերից, քանի որ թյուրքական տարրը այստեղ հիմնականում բնակություն է հաստատել սկսած 16-րդ դարից[31]:  Իսկ մինչ այդ տարաբնույթ շփումներ են եղել  հատկապես իրանական և կովկասյան  ժողովուրդների հետ[32]. Սյունիք-Արցախի տեղանուններում, օրինակ, կան հետքեր, ինչպես՝ Տյաք, Տորթնի[33] և այլն: Այդուհանդերձ՝ Շոռնոխոյ տեղանվան հիմքերը փորձենք գտնել այլ լեզուներում: Շոր կամ շոռ  հիմքով թյուրք. ծագմամբ բառ չկա[34]: Իրանական լեզուներում կա شور (šur) «աղի» (شور آب) «աղի ջուր»[35], քրդ. šur || şor[36] «աղի, դառը», միջին հայերենում շօր «աղի, շոռ, աղահամ»[37], որն էլ, հավանաբար, հնդեվրոպական *sol- «աղ, աղաջուր»[38] բառի ձևիմաստային ածանցումներից[39] մեկի արտացոլումն է միջին պարսկերենում՝ sōr (sōrag)[40] «աղ»[41] (խնդրահարույց է l > r  անցումը, որը հնդեվրոպական  լեզուներից հիմնականում արիական խմբին է բնորոշ՝ *sol> šur): Հայ մատենագրության մեջ մեզ չհանդիպեց նշված իմաստով արմատը[42], ուստի և հնարավոր է, որ այն բարբառային բնույթի փոխառություն է և բանավոր ճանապարհով է անցել հայերենի բարբառներին, այստեղից էլ (կամ իրանական լեզուներից)՝ թյուրքերենի բարբառներին[43]:

Ենթադրվում է, որ երկրորդ բաղադրիչը ուղխ «առատ հոսող ջուր, հեղեղատ»[44] բառի բարբառային տարբերակն է, որ Սյունիք-Արցախ բարբառախումբը պահպանել է ՝ օխ || օխնը տարբերակներով և «ջրամբար» իմաստով: Օտար աղբյուրներում այս բառին զուգահեռ և հնարավոր ձևերը առանձնապես բացակայում են, եղածներն էլ ձևով կամ իմաստով  անհամատեղելի են, ուստի քննության ենթակա չեն: Ուղխ նշվում է ուրարտական ulhu «դուրս հոսել, հեղեղել» արմատից[45], հմմտ. նաև՝ ուրարտ. ula- «գնալ, ընթանալ, հոսել, սահել»[46] < *lo-, ulḥu- < *ul- «վարել»[47]: Մատենագրության մեջ ուղխ հանդիպում է ուխ տարբերակով, որն էլ ու > օ փոփոխությամբ առկա է Սյունիք-Արցախում: Գրավոր տեղեկություններից հատանշվում է, որ ուղխ և բուղխ բառերը նույն հասկացության (հիմքով որպես բայանուն)  կրող են. համեմատնեք. «Զի պաշարեցին զիս ջախջախանք մահու,          ուղխք            անօրէնութեան տագնապեցուցին զիս»[48], «…որպէս արար զջրաբուղխսն եւ զջրմուղն…»[49], «… Ջուր մանուածոյ ծիծաղ ծավալ, / Կարկաչահոս, ուղխինահոս, / Ծայթինասէր, մանուածավալ…»[50]: Հ. Աճառյանը և Գ. Ջահուկյանը նշում են բուղխ (< բուխ) տարբերակի՝ ուշ շրջանից գործածությունը[51]: Զուգահեռաբար բերենք վաղ և ուշ շրջանի վկայություններ, քանի որ այս և վերոհիշյալ համեմատությունները կարող են օգտակար լինել բառի ստուգաբանական քննությանը (բնագրային տեքստերը անուղղակի տալիս են ուղխ և բուղխ բառերի իմաստային  մեկնությունը). «…եւ որպէս արար զջրաբուղխսն եւ զջրմուղն…»[52], «Ամպ թեթեւ յերկրային ցանկութեանց սուրբ Կոյս եւ վառարան Աստուածային բոցոյն, որ ըզցաւղն հայրաբուղխ անձրեւեցեր ի բանական երկիր, որով բնութեանս բուսան արդարութեան սուրբ բոյսք»[53], այլև՝ մըշտընջենաբուղխ[54], «առատաբուղխ»[55], «աստուածաբուղխ առատահոս անձրևօք»[56], «յորդաբուղխ»[57] և այլն: Այստեղից ունենք բխել հասկացությունը՝ ուղխ «հոսող ջուր. ջրի հոսանք, հեղեղ», բուղխ «դուրս տալի, մեջից առաջ բերելը (ջրի, ծլի)[58]», որ հավանաբար հետագա շրջանում բառային տարբերակների ձևավորումից ստացել են նաև իմաստային նրբերանգներ[59]: Իմաստային քննությանը հաջորդում են բառի ծագման հետ կապված որոշ հարցեր: Ինչպես արդեն նշեցինք, ուղխ արմատի համար բերվում է ուրարտական ulhu նախաձևը[60], որը տարբեր է բուղխ (< բուխ)-ի հիմքից՝ *bhukh-` *b(h)(e)u-: Սակայն նկատում ենք, որ այս երկու արմատները աղերսներ ունեն հնդեվրոպերենում՝ *u̯elk- (*u̯elg-)[61] «1. թաց, խոնավ, անձրևոտ, անձրև, ջուր,  տամուկ» հիմքի հետ՝ *u̯elk- «ջրհեղեղ» և այլն, հմմտ.՝ լատվ. valks «հոսող ջուր, խոնավ տեղ»,  ռուս. Wólga (Վոլգա գետ) և այլն: Թերևս խնդրահարույց է բուղխ-ը, որ կարող է ուրարտական ազդեցություն կրած լինի, եթե հաշվի չառնենք իրանական լեզուներում վկայվող *w>b տեղաշարժերը և դրանցով կազմված ձևերի հնարավոր ներթափանցումները, որ այս ուսումնասիրության սահմանում չէ:

Ստուգաբանական փորձեր

 Շուռնուխ[ի] || Շոռնոխոյ տեղանվան ընդհանուր տեղեկությունների, տեղանքի բնական հատկանիշների և տեղանվան տարբերակների համադրմամբ թերևս հնարավոր է դառնում կատարել բառաքննություն: Վերջինիս արդյունքում էլ ըստ էության առանձնացվում են Շուռնուխ[ի] բառին ձևիմաստային հատկանիշներով մոտ կամ նման միավոր-կաղապարները, բառի բաղադրիչների՝ հայերեն և օտար աղբյուրներում վկայվող զուգահեռները, որոնց արդյունքում էլ տեղանվան ստուգաբանության փորձ է արվում:

Ստուգաբանական կանխավարկածներ: Ա. Շոռնոխոյ բառը կազմված է շոռ[ր] «աղի, շոր» + ն (միավանկ բառերի վերջնահանգ կամ –ին ածանցի մնացուկ՝ շոր-ին (հմմտ.՝ Շօրին ծօ̈ր) և ուղխ (օխ) «ջուր, առատ հոսող ջուր, հեղեղատ, ջրամբար» բառերից՝ Շոռնօխ || Շo[ու]ռնօ[ու]խ: Տեղանվան ընդհանուր նշանակությունն է՝ աղի, շոր ջուր, առու կամ ջրամբար:

Ձայնավորական փոփոխությունները, անշուշտ, փոխազդեցության հետևանք են, որով պայմանավորված՝ առաջ են եկել տեղանվան բարբառային տարբերակները: Այսինքն՝ Շօռնօխ[ոյ]-ը Սյունիք-Արցախ բարբառախմբում ստեղծված բարբառային հատկանուն է՝ > շօ[ու]ռնուխ[ի],  ինչպես այս տարածքի շատ անուններ, որ հիշատակված են Ս. Օրբելյանի աշխատության մեջ:

Բ. Առաջին արմատը կարող էր լինել շըռ բնաձայնույթից ձևավորված բաղադրիչ, որ լայն տարածում ունի Սյունիք-Արցախ բարբառախմբում, ինչպես նշվեց վերևում: Շըռ արմատից հետո ընկած ն-ն, հնարավոր է, -ան ածանցից է՝ շըռ-ան (հմմտ. Գորիսում՝ Շռան թաղամաս, Քարահունջում՝ վայր-ձորանուն և այլն), որ հետագայում դարձել է շօռ[ր] || շուռ[ր] ՝  շըռան > շուռն՝ շեշտի ազդեցությամբ ա-ի սղումով՝ ա > 0, վերջադիր (ուխ || օխ) օ կամ ու հնչյունի փոխազդեցությամբ՝ ը-ն դարձել է օ կամ ու` Շըռ[ր]+ն+օխ > Շօռ[ր]+ն+օխ || > Շըռ[ր]+ն+ուխ > Շուռ[ր]+ն+ուխ): Բառակազմական այս կաղապարավորումից կձևավորվի «քչքչան առու, հեղեղատ, ջրամբար» նշանակությամբ տեղանուն՝ նկատի ունենալով գյուղի չորսբոլորը սփռված հեղեղատները, անտառների բնական աղբյուրները, գյուղ մտնող բնական ջրերից գոյացած աղբյուրները, որ հիմա շատ բարակ են:

Պարզաբանում: Բառաքննական այս երկու տարբերակներում խնդրահարույց է Ս. Օրբելյանի հիշատակած (Շոռնոխոյ) վերջադիր –ոյ-ը: Ուղխ || ուխ (օխ || օխնը) գրաբարում ենթարկվել է ի հոլովման[62]: Եթե տեղանունը ձևավորվել է ի վերջադիրով (ենթադրում ենք, որ հոլովական ցուցիչ է կամ դրանից բխած ածանց[63]՝ տեղանվան մեջ անցած —ու(ու>o)խ կամ ուղխ-ի հետ՝  ոխի՝ Շօռ+ն+օխ+ի, ապա այն պետք է վկայվեր Շօռնօխի (ինչպես որ է) և ոչ թե Շոռնօխոյ[64]: Եթե ուշադրություն դարձնենք Ս. Օրբելյանի պատմության մեջ ընդգրկված տեղանուններին, ապա կնկատենք, որ Տաթևին հարկատու գյուղերի ցուցակում և բուն տեքստում դրանք որոշակի փոփոխությամբ են հիշատակված: Երկի բովանդակության մեջ խոսակցական ծագմամբ տեղանունների հիմնական ձևը պահպանված է: Փորձենք համեմատել հենց Շուռնուխի շրջակայքը նկարագրող մի հատվածում ընդգրկված տեղանուններն ու ցուցակի անունները, որոնք հեղինակը հավանաբար վկայում է այնպես, ինչպես ինքն է քաղել. բովանդակությունից՝ «Սատանայի կամիջի կապն, ընդ որ յոյժ դժուարաւ ձին թամբով անցանէր, այժմ այնպէս քայքայել տուաւ և ետ նորոգել որ ձիք բեռամբ անցանեն. Շնհէրու և Հալիձորու  միջի Խութի կապն, այն եւս որ կարի դժուարին էր, ետ ուղղել, Նանախի այգւոյ հնձանն, Ղօշանցւոյ այգւոյ հնձանն ի հիմանէ ետ նորոգել. Շուանիձորու կարասատունն, և Մեղրու երկոքին այգիքն նորոգապէս ետ յորինել բազում խարճագնացիւք եւ աշխատակրութեամբ»[65], հին ցուցակի տեղանուններից՝ Շնոյ հերք, Հալէ և այլն: Օրբելյանի երկի՝ 1861թ. Փարիզի հրատարակության մեջ այս ցուցակը տողատակում մեկնաբանվել է[66]: Կարծում ենք՝ հին ցուցակում բարբառային կազմությամբ բաղադրյալ տեղանունը ենթարկվել է ո(յ) պարզ հոլովման, քանի որ՝ 1. «առհասարակ ո հոլովիչով հոլովւում են այն բառերը, որոնք վերջաւորւում են ու-ով եւ յաջորդող բաղաձայնով կամ բաղաձայներով»[67], ինչպես՝ անդունդ-անդնդոյ, գլուխ-գլխոյ և այն:  2. Հայտնի չէ, թե 9-րդ դարից առաջ տեղանունը ինչ վերջավորություն է ունեցել, բայց Շոռնոխի || Շուռնուխի (երկուսն էլ օտար ազդեցությունից զերծ տարբերակներ են)՝ վերջադիր ի-ով տարբերակը արտացոլում է Շոռնոխոյ բառաձևը: 3. Չենք բացառում, որ տեղանունը 9-րդ դարից առաջ և հետո կարող էր լինել ի վերջադիրով, որ հետագա հիշատակություններում հեղինակային մոտեցմամբ՝ քերականական նմանության հանգամանքով, գրական տեսք ստանար՝ ըստ վերոնշյալ կանոնի՝ Շոռնոխոյ (բարբառային ծագմամբ լինելը հաստատվում է շօր բարբառային բառով և ուխ > օխ տարբերակով), որի բաղադրիչները վերլուծելի չեն (չնայած դա առաջնային պայման չէ): Եվ այս երեք դիտարկումներից  տրամաբանվում է Ս. Օրբելյանի կողմից բառի՝ Շոռնոխոյ տարբերակի վավերագրումը, որը հենց 13-14-րդ դարերում (հաշվի առնենք նաև գրաբար-միջին հայերեն անցումը) եղել է Շուռնուխի կամ Շոռնոխի (ինչպես որ հիմա են անվանում, չնայած պետական, վարչական փաստաթղթերում նշվում է Շուռնուխ[68]):  Հետագայում գրական տեքստերում հիմնականում ընդօրինակել են Օրբելյանին՝ Շոռնոխոյ[69], Շոռնոխո[70], Շոռնոխոյ (Շուռնուխ)[71]:

Գ. Ենթադրվում է նաև, որ Շոռնոխ[ի] բառի առաջին բաղադրիչը բնիկ հայերեն շուրջ բառի բարբառային տարբերակն է՝ շօռ կամ շոր (մատենագրության մեջ նաև՝ ժուռ)՝ շուր-ջ[72]՝ շօռ կա̈լ, շօռ տալ, իսկ երկրորդ բաղադրիչը -օխ(ոյ), անշուշտ բարբառային օխ ||օխնը «ջրամբար» բառից՝ «շրջված, փակված, ջրազուրկ» աղբյուր նշանակությամբ տեղանուն: Այս դեպքում բաղադրիների մեջ գտնվող ն հնչյունի առկայությունն է կասկածելի, քանի որ շօռ || շուռ արմատը առանձին գործածություն չունի, հանդես է գալիս բայական հարադրություններում: Կարծում ենք՝ քիչ հավանական է շուրջն «շուրջ բոլոր» իմաստով ձևից ջ-ի անկումով կաղապարի առկայությունը՝ շուրջըն ուղխ > շոռ[ր](ջ)ն+օ[ու]խ:

Դ. Նկատի ունենալով Շոռնոխոյ տեղանվան արտասանական յուրահատկությունը, վերջին բաղադրիչի ուրարտական աղերսները՝ չենք կարող ստուգաբանական տեսակետները սահմանափակել լոկ բարբառային, մատենագրական և օտար աղբյուրների տվյալներով: Ինչպես գիտենք, տարածաշրջանի շատ տեղանուններ հիշատակված են համարվում ուրարտական արձանագրություններում՝ Ծղուկ, Գորիս, Գեղարքունիք[73] և այլն: Փորձենք Շոռնոխ[ի-ոյ] տեղանվան հիմքերը զուգահեռել նաև ուրարտական շրջանից վկայվող ձևերին: Այս նախաձեռնության համար հիմք են հանդիսացել ուրարտական արձանագրությունների ընթերցման որոշ կանոնական ձևեր, որ արտահայտություն են գտել տեղանվան մեջ, ինչպես՝ ո հնչյունի համար հիմնականում գործածվող ու նշան-սեպագիրը՝ շոռնոխ || շուռնուխ, և առավե ևս՝ իա > ի փոփոխությունը՝ շոռնոխ (շուռնուխ) < շոռնոխիա, հմմտ.՝ գուրիա > գորի(ս)[74]՝ «նուազագոյն հաշւումներով 2740-ամեայ գրաւոր յիշատակութեամբ վկայուած մի քաղաք, որի շուրջը տարածված էր հնագոյն Գուրիա երկիրը»[75]:

Եթե փորձենք վերականգնել Շոռնոխո տարբերակի ուրարտական նախատիպը, պետք է որ ստանանք առաջին բաղադրիչի համար šu՛-ri || šur  և երկրորդ բաղադրիչի համար n-uḫi || n-uḫ-i մոտ կամ նման կաղապարները: Նախ նշենք, որ այս կաղապարավորմամբ կամ հնչյունակազմով տեղանուն չի հանդիպում Սյունիքին վերաբերող սեպագրերում: Շոռնոխ կամ Շուռնուխ կազմության վերջադիր ուխի-ոխի-ն, սակայն, ըստ էության զուգահեռվում է ուրարտական արձանագրությունների  —ḫu-ne՛, —ḫe,  —ḫe-e վերջադրությամբ ձևերին՝ էթիուխի[76], Ուիտերուխի[77], Դիաուխի (Դիաուխիական)[78] և այլն: Առավել ուշագրավ է Ռուսա I-ի   արձանագրության (Ծովինարի)[79] չորրորդ տողի երեք տեղանուններում առկա հնչյունախմբի համապատասխանությունը քննվող տեղանվան մեջ՝ Շոռն-ոխ[ի] || Շուռն-ուխ[ի], ընդգծված բաղադրիչների հետ, որ կարող է լինել «աշխարհագրական վայր՝ գետ, ձոր, անտառ, դաշտ և այլն, այլև ընդհանարապես՝ տեղ, բնակավայր երկիր, բերդ» հասկացությամբ բառ, նշված իմաստներով ածանց կամ «պատկանելության ցուցիչ», ինչպես որ կարծում են[80], համեմատել՝ ^KURA-da-ḫu-ne՛ (Ադախու երկիր) ^KURṶ՛-e-le-ku-ḫe (վելիքուխե երկիր), ^KURLu-e-ru-ḫe-e (Լուերուխե երկիր)[81]: Այս և ընդհանրապես նման վերջադրությամբ ուրարտական բառերի վերծանության մեջ, սակայն, չի հանդիպում նշված նշանակությունը, առանձնապես «երկիր, քաղաք» և մոտ իմաստով -hinili -hini վերջադրույթները (^KURRusa-ḫinili, ^KUREtiu-ḫini) ուրարտագիտական աշխատանքներում հանդիպում են u-ḫi-, —ḫi-[82] տառադարձումով, իսկ նախանշած ուղխ արմատը սովորաբար ընդունում է ul հիմքակազմիչը: Եթե ընդունենք, որ Շոռնոխո բառի վերջնաբաղադրիչը (ն)ուղխ ul «գնալ, ուղևորվել»[83], հմմտ.՝ ուղի «ուղղություն, ճանապարհ[84]» բառը չէ, այլ u-ḫi-, —ḫi- ուրարտական մնացուկ, ապա հավանաբար կունենանք այլ կամ առնչակից նշանակությամբ բառ-ձևույթ, որ կարող է պարզվել միայն առաջին բաղադրիչի քննությունից հետո: Այս երկու հիմքերին զուգահեռ դնում նաև naḫa «գալ, ժամանել» || naḫu «հետը տանել, կրել, հետը վերցնել»[85], ḫur(=išhe) «ոռոգման ինչ-որ կառույց» (՞), «ջուր կուտակելու հոր/ավազան» (ըստ Ս. Այվազյանի) կաղապարները: Արդյունքում, Շոռնոխ-ո-ի բառի վերջնաբաղադրիչի համար կունենանք չորս հնարավոր (ուրարտական) կաղապար՝ 1. u-ḫi- տեղադրական նշանակությամբ հիմնական, ածանցական կամ քերականական ձևույթ՝ «աշխարհագրական վայր՝ գետ, ձոր, անտառ, դաշտ» և այլն, այլև ընդհանարապես՝ «տեղ, բնակավայր երկիր, բերդ» հասկացությամբ, 2. ul- «գնալ, ուղևորվել, հոսել, ջրի հոսք, սողք», 3. naḫa || naḫu որպես ընթացական բայ՝ «գալ, կրել», 4. ḫur «ավազան» ընդհանուր իմաստներով:

Անդրադառնանք քննվող նյութի առաջին բաղադրիչին՝ շոռ || շուռ-ն բառին (այլև հնարավոր հնչյունափոխական և հավելական ձևերին, տարբերակներին, օրինակ՝  սոր, զօռ, շոռն և այլն, որ կարող են ունենալ բաղաձայնական հերթագայություններ, որ առավելապես բնորոշ են ասուրերենին (s/z/š, s/š և այլն[86], բայց կարող են արտացոլում ունենալ հայերենում և նրա տարբերակներում[87]): Այս հիմքով երկու համանուն ձևեր կան՝ ^GIŠšur(g)i-e(ni) «զենք» (šure «զենք, զինուժ, աշխարհազոր, ժողովուրդ»[88]), ^KURšur i-e[89] «տիեզերք, աշխարհ, թագավորություն»[90]: Արդյոք ուրարտերենում šur i—e չի կարող ըմբռնվել նաև «երկիր, կալվածք, հող»[91]: Այս առումով ուշագրավ է Ս. Այվազյանի կողմից ուրարտական կոթողային արձանագրություններից առանձնացված kur սեպանշանի մեկնությունը՝ «KUR = ebani «երկիր», նաև երկրների ցուցիչ, ŠADU = babane «լեռ», նաև լեռնանունների ցուցիչ, (KUR.KUR^MEŠ) = šurele «աշխարհ, կայսրություն»[92]:

Այսպես՝ 1. ^KURšur- կաղապարը (որպես հատկանուն կամ անուն) ձևիմաստային հատկանիշներով կարող է աղերսվել քննվող բառի առաջին՝ շօռ || շուռ տարբերակներին, «շոր, սպիտակած հող» իմաստով»: Երրորդ բաղադրիչի նշանակությունը բխեցրել ենք ուղխ-ից «ջուր, ջրի հետ կապված մի անուն» հասկացությամբ, որի հավանական զուգահեռն է՝ ḫur «ավազան» (զուգահեռվում է հին հայ. «խոր, խորունկ» բառին և համանմանվում  ḫu- «խորը տեղ, փոս» հիմքին)՝ մոտավոր այսպիսի բաղադրությամբ՝ šur-ḫu(r), հետագա զարգացմամբ և փոփոխություններով՝  < šur-(n-u)-ḫ(u>i(0 կամ r > 0) > šur-nu-ḫi: 2. Šur (i-e) «աշխարհ» իմաստով բառի և naḫa «գալ, կրել» համադրումից կունենանք հավանական նշանակությամբ «աշխարհակալ, նոր աշխարհ, աշխարհ եկած» հասկացությունները՝ Šur-naḫa > Šur-nuḫ (-a-i) (փոխազդեցական հնչյունափոխությամբ) կաղապարավորումը: 3. šur- (հետագայում հայերենի –ին ածանցի կցմամբ) և ul «հեղեղատ, առվակ, ջուր» (հմմտ.՝ «pile [φił կամ pił] գ. «ջրանցք», հեղ «ջրի հոսք» < *pel- «հոսել» կամ պեղ-եմ «փորել, պեղել»)[93] կաղապարների համադրությամբ պետք է որ ձևավորվի «ջրերի աշխարհ, հեղեղուտ, խոնավ վայր» տեղանունը՝ šur-(-(i)n)-ul(-i): 4. Šure «զենք» իմաստի ածանցումից՝ «սրատել, կտրել» և ul «հեղեղատ, առվակ, ջուր» ձևիմաստային բաղադրիչներից կունենանք «կտրված, հատված ջուր, աղբյուր»:

Այսպես կարող են ձևավորվել տեղանվանը մոտ հասկացություններ՝ նկատի առնելով և՛ Շոռնուխի տեղանքը, և՛ կազմության բաղադրիչները, և հետագա հնարավոր փոփոխությունները: Այսուհանդերձ, կարծում ենք, որ ուրարտագետները կունենան առաջադրված տեսակետներին վերաբերող դիտողություններ և շտկումներ, բայց և հստակ դիրքորոշում՝ տեղանվան ծագմանը վերաբերող, դժվար է հայտնել, քանի որ գործ ունենք ուրարտական արձանագրություններում չվկայված տեղանվան հետ, որը, անշուշտ, լինելով բավական հին՝ բազմապիսի փոփոխությունների է ենթարկվել ոչ միայն հայերենի զարգացման տարբեր փուլերում և հայերենի բարբառային տարբերակներում, այլև, ցավոք, հանդիպել է տարշփումների և հնարավոր աղճատումների:

Այսպիսով՝ Շոռնոխի || Շուռնուխի տեղանվան ծագման համար առաջարկված է ստուգաբանական չորս վարկած, որոնցից վերջինը վերաբերում է տեղանվան ուրարտական աղերսներին՝ հնդեվրոպական զուգահեռներով, և իր հերթին բաղկացած է կանխավարկածներից, որոնք կազմում են առաջին երեքի ձևավորման միջանկյան ենթաշրջան (հնդեվրոպական > ուրարտական (վերականգնված ձևույթներով)> գրաբար և բարբառ (գրավոր և բանավոր վկայություններով)): Տեղանվան ծագմանը վերաբերող բոլոր չորս տեսակետների համար նյութ են հանդիսացել հայկական տվյալները, ինչն էլ հիմք է տալիս հաստատելու, որ Շոռնոխոյ || Շուռնուխի տեղանունը ձևավորվել է հայկական միջավայրում, անվան ծագումնաբանական հենքերը հիմնականում բնիկ են,  կրկնում են ընդհանուր հայկական տեղանունների բառակազմական միջոցները, հնչյունական և իմաստաբանական առումով օտարաբանություններ չեն նկատվում: Մեր կարծիքով այդ բոլոր տեսակետներից հիմնավոր է առաջինը՝ Շոռնօխ || Շo[ու]ռնօ[ու]խ «շոր ջուր, առու կամ ջրամբար» իմաստներով, որ ուրարտական շրջանի šur-nu-(ul)ḫi[94] «հատված կամ կտրված, շրջված ջուր», ձևիմաստային աճմամբ՝ Շօռ(ն)օխ «շոր, աղի, կտրված» և «ջուր» կաղապարի արտացոլումն է Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքում, մատենագրության մեջ և այսօր: Ջրի հետ կապված նշանակությունը համոզիչ է նաև տարածքի անտառապատ լեռների և ձորերի մեջ թաքնված ջրային հարուստ պաշարների, ստորերկրյա քարանձավների ու խորհրդավոր լճակների, խոնավության առկայությամբ, որոնց մասին բազմաթիվ զրույցներ են պահպանվել տեղավայրին հարակից բնակչության շրջանում:

Փաստորեն՝ ուրարտական շերտի վկայությունները հաջորդում են հ.-ե. հիմքերով կազմված ձևերին՝ *k՛օ-ro- (թերևս պետք է կարծել, որ ուրարտերենի šur հ.-ե. նախատիպի համար պետք է վերականգնել ոչ թե *(s)ker-, այլ *k՛օ-ro- > *k՛ō- «սուր», այլև՝ «սորել, սուրալ, հոսել» տարբերակը) և ul «գնալ, ուղևորվել» (հ.-ե. *ul < ulhu): Հնդեվրոպական նախաձևերը պետք է համարել արժանահավատ, քանի որ առնչություն ունենք Ք.ա II հազարամյակի սկզբից գոյություն ունեցող բնակավայրի հետ: Շուռնուխ տեղանունը, ինչպես նկատում ենք, անցել է հայերենի զարգացման բոլոր շերտերով՝ նախահայերեն` *k՛օ-ro- *u̯elk- (ներառյալ ուրարտական շրջան` šur-nu-(ul)ḫi) գրաբար` Շոռնոխոյ, աշխարհաբար՝  Շուռնուխ, Սյունիք-Արցախ բարբառախումբ՝ Շուռնուխ[ի] || Շոռնոխ[ի]` սկզբնական «հոսող ջուր, հոսող ջրի վայր, խոնավ տարածք» ընդհանուր նշանակությամբ, ձևիմաստային փոփոխություններ կրել, մասամբ մթագնել են ծագմանը վերագրվող տարրերը (ընդգծված են ուրարտական շերտի ազդեցությունները, ապա բարբառային), բայցևայնպես պահպանել է նախաձևի արտաքին և բովանդակային հիմնական հատկանիշները, որոնք էլ թույլ են տալիս ենթադրելու, որ այն ամենահին տեղանուններից մեկն է՝ ստեղծված հայկական կյանքում և գոյատևած մինչև 21-րդ դարի 20-ական թվականները:

Ամփոփում

Մհեր Քումունց — ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ԲԱՂՔ ԳԱՎԱՌԻ ՇՈՌՆՈԽ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԸ

(ստուգաբանության փորձ)

Շոռնոխի || Շուռնուխի տեղանվան ծագման շուրջ ձևավորվել է ստուգաբանական չորս վարկած, որոնցից վերջինը վերաբերում է տեղանվան ուրարտական աղերսներին:

Ուսումնասիրությունը կատարվել է պատմահամեմատական մեթոդով: Հայերեն և օտար բառերի զուգադրական քննությունը հիմք է տալիս հաստատելու, որ Շոռնոխոյ || Շուռնուխի տեղանունը ձևավորվել է հայկական միջավայրում, անվան ծագումնաբանական հենքերը հիմնականում բնիկ են, կրկնում են ընդհանուր հայկական տեղանունների բառակազմական միջոցները, հնչյունական և իմաստաբանական առումով օտարաբանություններ չեն նկատվում:

Շուռնուխ տեղանունը անցել է հայերենի զարգացման բոլոր շերտերով՝ նախահայերեն` *k՛օ-ro- և *u̯elk- (ներառյալ ուրարտական շրջան` šur-nu-(ul)ḫi) գրաբար` Շոռնոխոյ, գրաբար` Շոռնոխոյ, աշխարհաբար՝  Շուռնուխ, Սյունիք-Արցախ բարբառախումբ՝ Շուռնուխ[ի] || Շոռնոխ[ի],  սկզբնական «հոսող ջուր, հոսող ջրի վայր, խոնավ տարածք» ընդհանուր նշանակությամբ:

Ջրի հետ կապված նշանակությունը համոզիչ է նաև տարածքի անտառապատ լեռների և ձորերի մեջ թաքնված ջրային հարուստ պաշարների, ստորերկրյա քարանձավների ու խորհրդավոր լճակների առկայությամբ∷

Շոռնոխի բառը գրավոր վկայվում է 9-րդ դարից (Շոռնոխոյ), այն մինչև մեր օրերը հիմնականում բնակեցված է եղել հայերով:

 

Summary

Mher Kumunts-SHORNOKH RESIDENCE OF PROVINCE BAGHK IN HISTORICAL SYUNIK

(Etymological essay)

Four etymological hypotheses have been formed around the origin of the place name Shornokhi|| Shurnukhi, the last of which refers to the Urartian supplications of the place name.

The study is made with the historical-comparative method. The comparative examination of Armenian և foreign words confirms that Shornokhoy || Shornokho the place name of Shurnukh was formed in the Armenian environment, the genealogical bases of the name are mainly native, they repeat the word-formation means of common Armenian place names, phonetically and semantically there are no idioms.

The place name Shurnukh has passed through all the stages of Armenian language development: pre-Armenian: *k ՛օ- ro- and *u̯elk- (including Urartian period: šur-nu- (ul) ḫi), in Old Armenian: Shornokhoy, in ashkharabar Armenian: Shornokhi, in Armenian: dialectical group of Syunik-Artsakh: Shurnukh [i] || Shornokh [i], with the original meaning of “running water, place ofrunning water, damp area”.

The meaning related with water is convincing also with the presence of rich water resources hidden in forested mountains and in gorges and with the presence of mysterious ponds.

The word “Shornokh” is evidenced in writing from the 9th century (Shornokhoy), until today it was mainly inhabited by Armenians.

 

Обобщение

М. Кумунц-НАСЕЛЕННЫЙ ПУНКТ ШОРНОХ ПРОВИНЦИИ БАХК ИСТОРИЧЕСКОЙОБЛАСТИ СЮНИК

(попытка этимологии)

Вокруг происхождения топонима Шорнох/Шурнух образовались четыре этимологические версии, последняя из которых относится к урартским узлам топонима.

Исследование велось сравнительно-историческим методом. Сопоставительное исследование армянских и иностранных слов дает основание утверждать, что топоним Шорнохой/Шурнухи образовался в армянской среде, этимологические основы названия в основном коренные, повторяют словообразовательные методы общих армянских топонимов, в звуковом и семантическом выражении не наблюдаются варваризмы.

Топоним Шурнух пронесся по всем слоям развития армянского языка: древнеамянский — *k՛օ-ro-и*u̯elk- (включая урартский период: šur-nu-(ul)ḫi) грабарШорнохой, ашхарабар Шурнух, диалектная группа Сюник- [и] || Шорнох[и], с первичным значением «текучая вода, место текучей воды, влажное место».

Связанное с водой значение убедительно также наличием спрятанных в лесных горах и ущельях территории богатых водных ресурсов, подземных пещер и таинственных озер.

Слово Шорнох в письменном виде встречается, начиная с 9-ого века (Шорнохой), место до наших дней было в основном населено армянами.

 

Օգտագործված գրականության ցանկ

 

1. Բարխուդարյան Ս., «Էջմիածնի Ավետարանի» գրչության վայրը, «Բանբեր մատենադարանի», N 4, 1958:
2. Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Բ, Փարիզ, Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց, 1859:
3. Ավետիսյան Հ., Գնունի Ա., Բոբոխյան Ա., Սարգսյան Գ., Բրոնզ-երկաթեդարյան Սյունիքի սրբազան լանդշաֆտը. Հնագիտական հետազոտություններ,  Երևան, ԵՊՀ հրատ., 2015:
4. Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, Պատմութիւն տանն Սիսական, տպ. Լազարեան ճեմարան արեւելեան լեզուաց, Մոսկվա, 1861:
5. Հակոբյան Թ.Խ., Մելիք—Բախշյան Ստ.Տ., Բարսեղյան Հ.Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատ. IV, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1998:
6. Սմբատյան Գ., Բախում են դռներն ու դարպասները, (անտիպ, մեքենագիր), էջ 49):
7. Սիմոնյան Ա., Զանգեզուրի գոյապայքարը 1917-1920 թթ., ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2017:
8. Սարգսյան է. Գ., Քարանձավները բացում են իրենք գաղտնիքները, «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1989:
9. Աւետիքեան Գ., Սիւրմէլեան Խ., Աւգերեան Մ., Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, Տպարան ի Սրբոյն Ղազարու, հատ. II, Վենետիկ, 1836- 1837:
10. Պողոսյան Ն., Նորահայտ բառեր վաղաշխարհաբարյան աղբյուրներում, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2014:
11. Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2010:
12. Գիրք շնորհօք (Շարակնոց), Յամսդէլօտամ (Ամստերդամ), 1698:
13. Ամատունի Ս. վարդ., Հայոց բառ ու բան, Տպարան Մայր Աթոռոյ Ս. Էջմիածնի, Վաղարշապատ, 1912:
14. Աճառեան Հ., Հայերէն գաւառական բառարան, Լազարեան Ճեմարան Արեւելեան Լեզուաց, Թիֆլիս, 1913:
15. Նաւասարդեանց Տ., Բառգիրք Արարատեան բարբառի, տպ. Մովսէս Վարդանեանցի, Տփխիս, 1903:
16. Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, հատ. IV, ՀՀ ԳԱԱ, Երևան, 2007:
17. Մալխասեանց Ս., Հայերէն բացատրական բառարան, հատ. III, ՀՍՍՌ Պետ. հրատ., Երևան, 1944:
18. Դավթյան Կ. Ս., Լեռնային Ղարաբաղի բարբառային քարտեզը, ՀՍՍՌ, ԳԱ հրատ., Երևան, 1966:
19. Սարգսյան Ա. Յ., Ղարաբաղի բարբառի բառարան, Արցախի պետական համալսարան, Երևան, 2013:
20. Մարգարյան Ա., Գորիսի բարբառը, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1975:
21. Մուրադյան Հ. Դ., Կաքավաբերդի բարբառը, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1967:
22. Առաքելյան Վ., Գրաբարի քերականութիւն, «Վիամիր» հրատ., Երևան, 2010:
23. Հախվերդյան Ս., Գորիսի ամփոփ պատմություն, «Զանգակ-97» հրատ., Երևան, 2005:
24. Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, մաս II, Հայպետհրատ, Երևան, 1951:
25. Քումունց Մ., Մի քանի տեղանունների ստուգաբանություն՝ պատմաազգագրական հենքով, Հայոց լեզվի պատմական ուսումնասիրության արդի խնդիրները, Գիտական հոդվածների ժողովածու, «Գիտություն» հրատ., Երևան, 2019:
26. Քրդերեն-հայերեն, հայերեն-քրդերեն գործնական բառարան (կազմողներ՝ Կատվալյան Վ. Լ., Աբրահամյան Ա. Ա., Մխիթարյան Գ. Մ.), Երևան, 2016:
27. Ղազարյան Ռ.Ս., Ավետիսյան Հ.Մ., Միջին հայերենի բառարան, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2009:
28. Հյուբշման Հ., Հին հայոց տեղւոյ անունները, Մխիթարեան տպ., Վիեննա, 1907:
29. Մկրտչյան Ն., Սահակյան Վ., Տեղանունների համառոտ բացատրական բառարան, «Անտարես» հրատ., Երևան, 2011:
30. Աւգերեան Մ. վարդ., Առձեռն բառարան հայկազնեան լեզուի, Ի տպարանի Սրբոյն Ղազարու, 1846:
31. Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2010:
32. Աբրահամյան Ա. Ա., Գրաբարի ձեռնարկ, «Լույս» հրատ., չորրորդ հրատ., Երևան, 1976:
33. Ալիշան,Ղ., Սիսական, Ս. Ղազար, Վենետիկ, 1893:
34. Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, «Սովետական գրող» հրատ., Երևան, 1986:
35. Հակոբյան Թ. Խ., Սյունիքի թագավորությունը (պատմաաշխարհագրական առումով), «Միտք» հրատ., Երևան, 1966:
36. Ղափանցյան Գր., «Հնաբանական» մի քանի մնացորդներ հայերենում, ստուգաբանություններ, Հայպոլիգրաֆի 2-րդ տպ., Երևան, 1927:
37. Կարագոզեան Հ., Սեպագիր տեղանուններ (Այրարատում և հարակից նահանգներում), «Մագաղաթ» հրատ., Երևան, 1998:
38. Քումունց Մ., «Գորիս» տեղանվան ստուգաբանություն, Գիտական հոդվածների ժողովածու (Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ), «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2016:
39. Այվազյան Ս., Ուրարտերեն-հայերեն բառապաշար և պատմահամեմատական քերականություն, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2008:
40. Այվազյան Ս., Ուրարտերեն, Քերականություն և հիմնական բառապաշար, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2013:

41.  Ղափանցյան Գ., Ուրարտուի պատմությունը, Պետական համալսարանի հրատ., Յերևան, 1940:

42. Աստվածաշունչ, Համաբարբառ, 2012:
43. Նարեկացի Գ., Տաղեր և գանձեր (աշխատասիրությամբ Ա. Քյոշկերյանի), ՀՍՍՀ ԳԱԱ հրատ., Երևան, 1981:
44. Ղափանցյան Գ., Երկու բաղաձայն բառ-ելեմենտներ, Ն. Մառի անվան կաբինետի աշխատություններ, N 3, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 1948:

 

45. Orbelean’s S., History of the State of Sisakan (Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian), Chicago, 2001.
46. Pokorny J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern-München, 1959, p. 878-879.
47. Buck C. D., A Dictionary of selected synonyms in the principal Indo-European languages (A contribution to the history of ideas), University of Chicago press, Chicago & London, 1988.
48. Starostin S. A., Dybo A. V., Mudrak O. A., An etymological dictionary of Altaic languages, Brill Academic publishing, 2003.
49. Mackenzie D. N., A concise Pahlavi dictionary, London, Oxford university press, New York-Toronto, 1986.

 

 

50. Джаукян Г. Б., Урартский и индоевропейские языки, изд. Армянской ССР АН, Ереван, 1963.
51. Дьяконов И.М., Урартские письмена и документы. Издательство Академии наук СССР. Москва-Ленинград, 1963.
52. Меликишвили Г.А., Урартский язык, изд. «Наук», Москва, 1964.
53. Дьяконов И.М., Урартские письмена и документы. Издательство Академии наук СССР. Москва-Ленинград, 1963.
54. Мещанинов И.И., Язык ванской клинописи, II, Структура речи, изд. АН СССР, Ленинград, 1935.
55. Меликишвили Г.А., Урартские клинообразные надписи, изд. АН СССР, Москва, 1960.
56. Меликишвили Г. А., Урартские клинообразные надписи, Вестник древней истории, № 4, 1953 (надпси №№ 155-370), Надписи Руса I, сына Сардури. 266.

 

57. BudaqovƏ., Qeybullayev Q.Ə., Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti, III hissə, “Oğuz eli”, Bakı, 1998
58. Rüstəmov Ə. M., Zəngəzurun toponimlərinin leksik-semantik xüsusiyyətləri, Sanal türkoloji araştırmaları dergisi, cilt 2, sayı, 2, 2017
59. Tarama sözlüğü, V, 2-ci bas., Ankara üniversitesi basımevi, Ankara, 1996.
60. Eren H., Türk dilinin etimoloji sözlüğü, ikinci bas., Ankara, 1999.
61. Eyuboğlu İ. Z., Türk dilinin etimoloji sözlüğü, birinci bas., Sosyal yaynılar, Istambul, 1988.
62. Eyuboğlu İ., Türkçe kökler sözlüğü, Remzi kitabevi, Istambul, 1989.
63. Bəy Hadi, Arin sözlüyü, Təbriz , 2010.
64. Bəy Hadi H., Arin: Türkcə etimoloji sözlük, II, Təbriz, 2010.
65. Eyuboğlu İ., Türk dilinin etimoloji sözlüğü, II, ikinci bas., Istambul, 1988.
66. Azərmbaycanca dilinin izahlı lüğət, cild 1, «Şərq-qrb», Baqı, 2006.

 

67. Rəhimov A., «Şurnux yox, Şurnuxu!» (https://bizim.media/az/.
68. http://syunik.mtad.am/u_files/file/syunik/shurnux.pdf.
69. https://sozluk.gov.tr/.
70. https://www.nisanyansozluk.com.
71. https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=109805.

[1] Բարխուդարյան Ս., «Էջմիածնի Ավետարանի» գրչության վայրը,  «Բանբեր մատենադարանի», N 4, 1958, էջ 48:

[2] Օրբէլեան Ս., Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Բ, Փարիզ, Ի գործատան Կ. Վ. Շահնազարեանց, 1859, էջ 269 (այսուհետև՝ Օրբէլեան 1859):

[3] Օրբէլեան 1859, էջ 267:

[4] Ավետիսյան Հ., Գնունի Ա., Բոբոխյան Ա., Սարգսյան Գ., Բրոնզ-երկաթեդարյան Սյունիքի սրբազան լանդշաֆտը. Հնագիտական  հետազոտություններ,  Երևան, ԵՊՀ հրատ., 2015,  էջ 134  (այսուհետև՝ Սյունիքի սրբազան լանդշաֆտը):

[5] Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի,  Պատմութիւն տանն Սիսական, տպ. Լազարեան ճեմարան արեւելեան լեզուաց, Մոսկվա, 1861, էջ 375, 276 (այսուհետև՝ Օրբելյան 1861):

[6] Orbelean’s S., History of the State of Sisakan (Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian), Chicago, 2001, p. 264, 266.

[7] Հակոբյան Թ.Խ., Մելիք—Բախշյան Ստ.Տ., Բարսեղյան Հ.Խ.,  Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատ. IV, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1998, էջ 148:

[8] Թյուրք. (մասնավորապես ադրբեջանական) պատմական հիշատակումներ մեզ չի հանդիպում: Գյուղի անվան առաջին հիշատակությունը վկայաբերվում է 19-րդ դարի Ցարական Ռուսաստանի պաշտոնական փաստաթղթերից՝ Շուռնուխ տարբերակի փոխարեն դնելով Şurnuxu ձևը՝ որպես «օղուզական տարածք», şır-şır «աղբյուրների և ջրվեժների» ձայնից ծագած տեղանուն (այս մասին կարելի է տեսնել՝ Rəhimov A., «Şurnux yox, Şurnuxu!» հոդվածում): Հոդվածագիրը Շոռնոխը համարում է «Զանգեզուրի Շուշի»: Ադրբեջանական մի այլ աշխատանքում նշվում է Şurnuxu՝ «գյուղ Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուրի գավառում», տեղական արտասանությամբ՝ Şirnuxu՝ «անհայտ իմաստով» (Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə., Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti, III hissə, “Oğuz eli”, Bakı, 1998, Şurnuxu): Առհասարակ Շոռնոխ գյուղը ադրբեջանական գիտական աշխատանքներում ուղղակի վկայվում է գյուղ Գորիսի շրջանում (օրինակ, տե՛ս՝ Rüstəmov Ə. M., Zəngəzurun toponimlərinin leksik-semantik xüsusiyyətləri, Sanal türkoloji araştırmaları dergisi, cilt 2, sayı, 2, 2017, s. 22 (Zəngəzur bölgəsinin Laçın rayonu ərazisində Ayıbazar (Ayıbasar) kəndi var. Gorus rayonu ərazisində Ayıçınqıl dağı (Şurnuxu ərazisində), Qubadlı ərazisində Ayı dərəsi adlı oronimlər mövcuddur), s. 23 (Gorus rayonu Şurnuxu kəndi, Zəngəzur ərazisində Gorus rayonu Şurnuxu kəndi yaxınlığında zooronimlərdən birinin adı Eşşək meydanı adlanır, Gorus rayonu ərazisində Şurnuxu kəndi yaxınlığında oronimlərdən biri Qoyun damı adlanırdı ) և այլն: Մեր նպատակից դուրս է Շոռնոխի գյուղի պատմաազգագրական հարցերի ուսումնասիրությունը, առավել ևս, որ կասկած չկա բնակավայրի հայկական լինելու առումով: Անուղղակի մի վկայություն ենք բերում, ըստ որի՝ մինչև 1960-ական թվականները այդտեղ հայեր և ազերի թյուրքեր էին ապրում, և թե ինչպես շոռնոխեցի Օլինկա Հովակիմի Բաբայան-Գաբրիելյանի ընտանիքը  բռնադատվեց և արտաքսվեց Շոռնոխիից (Սմբատյան Գ., Բախում են դռներն ու դարպասները, (անտիպ, մեքենագիր), էջ 49):  Բնակավայրին առնչվող ադրբեջանական որևէ այլ ուսումնասիրություն մեզ չհանդիպեց, իսկ առհասարակ տեղանուններին վերաբերող աշխատանքները, որ թերևս կարող էին օգտակար լինել քննական զուգահեռումներ անցկացնելու նպատակով, ցավոք, գիտական բարեխղճությամբ չեն կատարված, արժանահավատ չեն, իսկ հիմնական մասը առհասարակ հիշատակման արժանի չի:

[9] Սիմոնյան Ա., Զանգեզուրի գոյապայքարը 1917-1920 թթ., ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2017, էջ 574-608:

[10] http://syunik.mtad.am/u_files/file/syunik/shurnux.pdf:

[11] Շուռնուխից մի քանի կմ հեռավորության վրա է գտնվում Խաչին աղբյուր կոչված վայրը՝ Բարգուշատի լեռնաշղթայի ստորոտում: Այստեղ է գտնվում Շռանի ծօ̈ր (ձոր) կոչվող տարածքը: Ըստ բանավոր զրույցների՝ ժամանակին այստեղով խոշոր գետ էր  հոսում, որը հետագայում անցել է հողի տակ: Տեղաբնիկների վկայությամբ՝ հիմա էլ տարածքում վարար ջրի ձայն է լսվում: Այստեղ է գտնվում խոտանանցիների համար հայտնի Խաչին աղբյուրը, որի ակունքը իրականում գտնվում է բարձր ժայռի վրա, որից ջուր է բխում: Անցքն ունի 1,5 մ լայնություն և 1 մ բարձրություն, որին հասնելու համար պետք է մագլցել ժայռն ի վեր: Ներսում բացվում են երկու նեղ անցքեր, որոնց հասնելու համար պետք է ծնկած գնալ:  Անցքերից մեկը  գնալով աստիճանաբար ընդարձակվում է, և բացվում է լճակով տեսարան: Մուտքից 7 մ խորության վրա առաստաղում երդիկանման անցք է բացվում, որից ներս է թափանցում լույսը: Ներսում հանքային ջրի շիթերից ստալակտիդներ են ձևավորվել (Այս ամենը ներկայացված է սույն գրքում՝ Սարգսյան է. Գ., Քարանձավները բացում են իրենք գաղտնիքները, «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1989, 280 էջ (այսուհետև՝ Սարգսյան 1989)):

Տեղացիների շրջանում (հատկապես խոտանանցիների, որովհետև Շոռնոխին վերաբնակեցվել է 1990-ական թվականներին) համոզմունք կա, որ այս հատվածում հարուստ քարանձավային համալիրներ կան, քարային անցքեր, վիհեր, որոնց տակ են գտնվում կարստային քարանձավները: Դրանցից մեկը, օրինակ, որ գտնվում է Տանձավերում, ունի 10 մ տրամագիծ և 3 մ խորություն: Գյուղացիները անցքը փակել են քարերով, որպեսզի անասուն չընկնի մեջը: Վերևից պարզ լսվում է վարար գետի ձայնը: Քիչ հեռվում գտնվում է Սառցատներ կոչվող տեղանքը (Սարգսյան 1989, էջ 234):

Այստեղ սիֆոնների հատակներով քարանձավները ծածկված են մանր լճակներով, որոնք իրարից բաժանված են պատնեշներով և «ոռնացող ջրվեժներով» (Սարգսյան 1989, էջ 239):

Սիֆոն մտնելու ամենահարմար ժամանակը աշունն է, երբ ջրերը սակավանում են: Այնտեղից, որտեղից դուրս է ժայթքում Ոռնացող ջրվեժը, աշնանը  մի բարակ ջուր է ծլլում:

Տարածքում կա նաև Սառցատուն անվամբ քարանձավ, որը ավելի շատ մոտ է Տանձավերի տարածքին, և այնտեղից ամռան տապին կարելի է սառցաբեկորներ հանել:  Այն ունի 25 մ ընդհանուր խորություն:

Քարանձավագետները  Սառցատունը  ուսումնասիրելիս հայտնաբերեցին մարդկությանը դեռևս անհայտ բուսականություն և աշխարհում տեսակով հազվագյուտ սպիտակ ճիճուներ, որոնց անվանում են նաև ստորերկրյա ձկներ (Սարգսյան 1989, էջ 274): Այս քարանձավներն ունեն սրբազան նշանակություն շրջակա բնակիչների համար և հնարավոր է՝ պաշտամունքային դերով ուշագրավ են եղել դեռևս Ք.ա. II-I հազարամյակներում (Շուռնուխ գյուղը հնագիտական ուսումնասիրության չի ենթարկվել, բայց շրջակա բնակավայրերի՝ Աղվանիի, մասնավորապես Շուռնուխից մոտ երկու-երեք կմ հեռավորության գտնվող Տանձավերի դամբարանադաշտի հնագիտական պեղումներից հայտնի են շրջակայքի բնակեցման ամենավաղ շերտերը (Ք.ա. 2900-2500դդ.) և մշակութային խումբը (Կուր-Արաքսյան II) (Սյունիքի սրբազան լանդշաֆտը, էջ 10):

[12] Օրբէլեան 1859, էջ 259:

[13] Աւետիքեան Գ., Սիւրմէլեան Խ., Աւգերեան Մ., Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, Տպարան ի Սրբոյն Ղազարու, հատ. II, Վենետիկ, 1836- 1837, էջ 489 (այսուհետև՝  ՆՀԲ):

[14] ՆՀԲ II, էջ 491:

[15] Պողոսյան Ն., Նորահայտ բառեր վաղաշխարհաբարյան աղբյուրներում, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2014, էջ 158:

[16] Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2010, էջ 102 (այսուհետև՝ ՀՍԲ):

[17] ՀՍԲ, էջ 748:

[18] ՀՍԲ, էջ 600:

[19] Ամատունի Ս. վարդ., Հայոց բառ ու բան, Տպարան Մայր Աթոռոյ Ս. Էջմիածնի, Վաղարշապատ, 1912, էջ 521 (այսուհետև՝ Ամատունի ՀԲԲ), Աճառեան Հ., Հայերէն գաւառական բառարան, Լազարեան Ճեմարան Արեւելեան Լեզուաց, Թիֆլիս, 1913, էջ 838 (այսուհետև՝ ՀԳԲ):

[20] Նաւասարդեանց Տ., Բառգիրք Արարատեան բարբառի, տպ. Մովսէս Վարդանեանցի, Տփխիս, 1903, էջ 88:

[21] Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, հատ. IV,  ՀՀ ԳԱԱ, Երևան, 2007, էջ 272 (այսուհետև՝ ՀԼԲԲ):

[22] ՀԼԲԲ IV, էջ 273, Մալխասեանց Ս., Հայերէն բացատրական բառարան, հատ. III, ՀՍՍՌ Պետ. հրատ., Երևան, 1944, էջ 531:

[23] Նշվում է որպես բնաձայնական բառ (Դավթյան Կ. Ս., Լեռնային Ղարաբաղի բարբառային քարտեզը, ՀՍՍՌ, ԳԱ հրատ., Երևան, 1966, էջ  444):

[24] ՀԳԲ, էջ 845:

[25] Սարգսյան Ա. Յ., Ղարաբաղի բարբառի բառարան, Արցախի պետական համալսարան, Երևան, 2013, էջ 573-574:

[26] Մարգարյան Ա., Գորիսի բարբառը, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1975, էջ 452:

[27] Մուրադյան Հ. Դ., Կաքավաբերդի բարբառը, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1967, Էջ 201:

[28] ՀԳԲ, էջ 1132:

[29] Առաքելյան Վ., Գրաբարի քերականութիւն, «Վիամիր» հրատ., Երևան, 2010, էջ 43-44:

[30] «Թյուրք», «թյուքական» եզրույթների ներքո պետք է հասկանալ ընդհանրապես թուրքական լեզվախմբին պատանող լեզուներ, բարբառներ, ապա մասնավոր լեզուներ, ասենք՝ թուրքերեն, ադրբեջաներեն և այլն: Ադրբեջաներենը՝ որպես գրական լեզու, ձևավորվել է ԽՍՀՄ կազմում 20-րդ դարի երկրորդ քառորդից: Մինչ այդ եղած Ատրպատականի թյուրքերենը բարբառների, խոսվածքների, ցեղային ժարգոնների խառնակ ամբողջություն է: Հաճախ դժվար է լինում նաև բարբառային հատկանիշների տեղորոշումը, քանի որ քոչվորական կյանքն ու բնիկ ժողովուրդների հետ ունեցած շփումները Ատրպատականի թյուրքերենը զրկել էին միատարրությունից:

[31] Հախվերդյան Ս., Գորիսի ամփոփ պատմություն, «Զանգակ-97» հրատ., Երևան, 2005, էջ 123-124:

[32] Թյուրք-պարսկական տիրապետության շրջաններում և դրանից առաջ Սյունիք-Արցախ բարբառախումբը նույպես օգտվել է այսպես կոչված «միջազգային բառարանից» (Աճառյան Հ.,  Հայոց լեզվի պատմություն, մաս II, Հայպետհրատ, Երևան, 1951, էջ 186), օրինակ` Ս. Օրբելյանի երկի մեջ հանդիպում են թյուրք. հուն. արաբ. փոխառություններ՝ քենդ, քիլիս, մահալ (Օրբէլեան 1859, էջ 293 ), և դա օրինաչափ պետք է համարել: Տեղանունները նույնպես կարող են լեզվական ազդեցություններ կրել, և ինչպես հայերենում կան օտար անվանումներով կամ ազդեցությամբ տեղանուններ, այնպես էլ հակառակը: Կարծում ենք, որ բնակավայրերի հիմնարկեքի և պատմական շերտերի որոշման համար առանցքային դեր ունի  լեզվի պատմահամեմատական մեթոդը, եթե ուսումնասիրության այլ նյութեր առհասարակ բացակայում են:

[33] Այս մասին տե՛ս՝ Քումունց Մ., Մի քանի տեղանունների ստուգաբանություն՝ պատմաազգագրական հենքով, Հայոց լեզվի պատմական ուսումնասիրության արդի խնդիրները, Գիտական հոդվածների ժողովածու, «Գիտություն» հրատ., Երևան, 2019, էջ  220-221:

[34] Արևմտյան Սիբիրում բնակվող թուրքական համայնքի անուն կա՝ Şor (Շոռ) (https://sozluk.gov.tr/):

[35] Հնարավոր է, որ այն կազմում է çorak բառի հիմքը՝ çōr || şōr (թյուրք.՝ tuz > tuzla[u])  արմատից՝ միջին պրսկ. şōrak «աղի, աղի լիճ», որ փոխառել են թյուրքական բարբառներ կրողները:

[36] Քրդերեն-հայերեն, հայերեն-քրդերեն գործնական բառարան (կազմողներ՝ Կատվալյան Վ. Լ., Աբրահամյան Ա. Ա., Մխիթարյան Գ. Մ.), Երևան, 2016, էջ 379:

[37] Ղազարյան Ռ.Ս., Ավետիսյան Հ.Մ., Միջին հայերենի բառարան, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2009, էջ 605:

[38] Այս և մյուս իմաստները կարելի է տեսնել՝ Pokorny J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern-München, 1959, p. 878-879 (այսուհետև՝ Pokorny).

[39] Համեմատել ձևիմաստները՝ ֆր. salé, հուն. ἅλς , ռուս. соль, լատ. sāl, ումբ. salu, թոխ. sāle, լիթ. saldus, латв. sāļš, անգլ. sealt || salt, սանսկ. salila «աղ»և այլն (Buck C. D., A Dictionary of selected synonyms in the principal Indo-European languages (A contribution to the history of ideas), University of Chicago press, Chicago & London, 1988, p. 1032):

[40] Mackenzie D. N., A concise Pahlavi dictionary, London, Oxford university press, New York-Toronto, 1986, p.131.

[41] Պրսկ. نمک (namak), հնդ. नमक  (namak) «աղ», որ, ինչպես նկատում ենք, h.-ե. *sal- հիմքից չեն:

[42] Շորաձոր տեղանվան վերաբերյալ Հ. Հյուբշմանը նշում է, որ տարընթերցում է կրել՝ Ղորաձոր, Ցորաձոր, այդուհանդերձ վերապահությամբ առաջարկում է շոր+ձոր կազմությունը (Հյուբշման Հ.,  Հին հայոց տեղւոյ անունները, Մխիթարեան տպ., Վիեննա, 1907, էջ 392 )

[43] Պարսկերենից՝ şor (shor) «աղի ջուր», այլև՝ şorak (shoraq)«աղի», şorba (shorba) || şorva (shorva) «ուտեստ» (Tarama sözlüğü, V, 2-ci bas., Ankara üniversitesi basımevi, Ankara, 1996, s. 3680). Şor (shor) արմատով թյուրք. հիշատակվում է «վեճ, բանակռիվ, զրույց» իմաստներով պրսկ. ծագմամբ բառը (Eren H., Türk dilinin etimoloji sözlüğü, ikinci bas., Ankara, 1999. s. 390): Şorlamak (shorlamak) || shorla-mak բառը տրվում է բնաձայնական ծագմամբ՝ şor-şor (shor-shor) «աղմկել» (Eyuboğlu İ. Z., Türk dilinin etimoloji sözlüğü, birinci bas., Sosyal yaynılar, Istambul, 1988, s. 309): Ի. Էյբողլուն հետագա աշխատանքներում հստակեցնում է բառի ծագմանը վերաբերող որոշ հարցեր՝ նշելով, որ şor բնաձայնույթը առավելապես վերաբերում է ջրին՝ նրանից հանելով այլ հասկացություն՝ şar-şun (shar-shun), որ, անշուշտ, հայերենից փոխառված շրշյուն  (Սյունիք-Արցախում՝ շըրշօփ և այլն) բառն է (Eyuboğlu İ., Türkçe kökler sözlüğü, Remzi kitabevi, Istambul, 1989. s. 137): Şor (shor) արմատը տրվում է համանուն շարքով՝ 1. հայերեն ձևիմաստներով՝ şor < şar (հմմտ.՝ hայ. շառ-աչ ) «շառաչ», 2. şor < çor (tchor) «չոր, անջուր», բնիկ հայերեն (հնդեվրոպական *ksoro-) չոր բառից  (Bəy Hadi, Arin sözlüyü,  Təbriz , 2010, s. 5849). Բեյ Հադիի լրամշակված աշխատության մեջ şar (shar), şır (shr), şur (shur) (այստեղից՝ — şur salmaq) հիմքերը դրվում են նույնական ծագմամբ՝ «1. հոսող ջրի բնական ձայնը, 2. աղմուկ, կռկռոց» իմաստներով (Bəy Hadi H., Arin: Türkcə etimoloji sözlük, II, Təbriz, 2010, s. 2545), որ հավանական ընդհանրություններ ունի ալթայան *sàru- (-e ածանցումով)`մոնղ. sar, թյուրք. sar(ı-ɨ) , կոր. súrí «վայրի թռչնի մի տեսակ», հավանաբար՝ «ջրալոր» բառի հետ և որևէ աղերսներ չի նշմարում շօռ || շուռ արմատի հետ (Starostin S. A., Dybo A. V., Mudrak O. A., An etymological dictionary of Altaic languages, Brill Academic publishing, 2003, p. 1217): Այդպես և՝ շօ[ու]ռ արմատին թյուրքերենում ձևով մոտ բառը արաբական փոխառություն է՝ şuur, որ ենթադրվում է «փետուր» բառից (Eyuboğlu İ., Türk dilinin etimoloji sözlüğü, II, ikinci bas., Istambul, 1988, s. 631), բայց Սևորտյանի բառարանում հստակվում է ծագումը՝ արաբ. شُعُور (şuˁūr) «իմանալու, գիտակցելու, հասկանալու կարողություն» (https://www.nisanyansozluk.com): Ադրբեջաներենում şur (shur) արմատով համանուններից երկուսի ծագումը նշվում է պaրսկական՝ 1. «ադրբեջանական դասական մուղամներից մեկի անունը», 2. «խանդավառություն» (Azərmbaycanca dilinin izahlı lüğət, cild 1, «Şərq-qrb», Baqı, 2006, s. 242-243 (այսուհետև՝ ADIL, 2006)), իսկ şor (shօr)արմատով մյուս համանունների ծագումը չի նշվում՝ 1. «շօր, թթվաշոր», 2. «աղի, շատ աղի, աղաջուր, աղի պանիր», որոնք, հավանական է,  հայերենից կամ պարսկերենից փոխառություններ են (ADIL, 2006, s.235-236), որ, ինչպես նկատեցինք, «աղի» իմաստով գտնում ենք հայերենի բարբառներում և իրանական լեզուներում:

[44] Այս բառից ձևավորված է համարվում Ճորոխ (Ջուրուղխ) գետանունը (Մկրտչյան Ն., Սահակյան Վ., Տեղանունների համառոտ բացատրական բառարան, «Անտարես» հրատ., Երևան,  2011, էջ 68:)

[45] ՀՍԲ, էջ 748-749:

[46] Գ. Ղափանցյանը ulhulini ձևից առանձնացնում է ulh «ոռոգել, հոսեցնել», սրանից էլ՝ ulhu «արշաւանք, поход»՝ արմատին ազգակից համարելով ուղխ «ջրի հոսանք, սելաւ, пoток». «Իմաստի և թերևս ծագման տեսակետից համեմատել խեթ. lahui «թափում է ջուրը, և выливает» և lahha «արշավանք», թողած դեռ լըխ- բնաձայնական արմատը ջրի խուլ շարժվելու մասին» (այս մասին տե՛ս՝ Ղափանցյան Գ., Երկու բաղաձայն բառ-ելեմենտներ, Ն. Մառի անվան կաբինետի աշխատություններ, N 3, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 1948, էջեր 5, 211:

[47] Джаукян Г. Б., Урартский и индоевропейские языки, изд. Армянской ССР АН, Ереван, 1963, с. 120.

[48] Աստվածաշունչ, Համաբարբառ, 2012, Սղ 17⁵ (այսուհետև՝ Աստվածաշունչ):

[49] Աստվածաշունչ, Դ Թգ 20²⁰:

[50] Նարեկացի Գ., Տաղեր և գանձեր (աշխատասիրությամբ Ա. Քյոշկերյանի), ՀՍՍՀ ԳԱԱ հրատ., Երևան, 1981, էջ 254:

[51] ՀԱԲ I, 481 էջ, ՀՍԲ, էջ 138:

[52] Աստվածաշունչ, ԴԹց. 20²⁰:

[53] Գիրք շնորհօք (Շարակնոց), Յամսդէլօտամ (Ամստերդամ), 1698, էջ 7 (այսուհետև՝ Շարակնոց, 1698):

[54] Շարակնոց, 1698, էջ 17:

[55] Շարակնոց, 1698, էջ 22:

[56] Շարակնոց, 1698, էջ 380:

[57] Շարակնոց, 1698, էջ 409:

[58] ՀԱԲ I, 451:

[59] Իմաստային նրբերանգներից առանձնացնում ենք այն, որ գրաբարի բառարանների մեծ մասը բուղխ բառին վերագրում է միայն «պտղի բողբոջը կամ ազոխը, որ երևում է ծաղիկի փաձվելուց հետո» իմաստը:

[60] ՀՍԲ, էջ 748-749:

[61] Բնդեվրոպական լեզուներում վկայվող ձևերը տե՛ս՝ Pokorny, 1145-1146.

[62] Աւգերեան Մ. վարդ., Առձեռն բառարան հայկազնեան լեզուի,  Ի տպարանի Սրբոյն Ղազարու, 1846, էջ 615:

[63] Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2010, Էջ 806:

[64] Աբրահամյան Ա. Ա., Գրաբարի ձեռնարկ, «Լույս» հրատ., չորրորդ հրատ., Երևան, 1976, էջ 41 (այսուհետև՝ Աբրահամյան 1976):

[65] Օրբէլեան 1859, Էջ 292:

[66] Օրբելյան 1861, Էջ 375:

[67] Աբրահամյան 1976, էջ 44:

[68]Օրինակ՝  https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=109805:

[69] Ալիշան,Ղ., Սիսական, Ս. Ղազար, Վենետիկ, 1893, էջ 274:

[70] Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, «Սովետական գրող» հրատ., Երևան, 1986, էջ 401:

[71] Հակոբյան Թ. Խ., Սյունիքի թագավորությունը (պատմաաշխարհագրական առումով), «Միտք» հրատ., Երևան, 1966, Էջ 132:

[72] Ղափանցյան Գր., «Հնաբանական» մի քանի մնացորդներ հայերենում, ստուգաբանություններ, Հայպոլիգրաֆի 2-րդ տպ., Երևան, 1927, էջ  3-4 (այսուհետև՝ Ղափանցյան, Հնաբանական):

[73] Կարագոզեան Հ., Սեպագիր տեղանուններ (Այրարատում և հարակից նահանգներում), «Մագաղաթ» հրատ., Երևան, 1998, էջ 15, 92, 135 և այլն (այսուհետև՝ Կարագոզեան 1998):

[74] Գորիս տեղանվան ուրարտական առնչությունների մասին կարելի է տեսնել՝ Քումունց Մ., «Գորիս» տեղանվան ստուգաբանություն, Գիտական հոդվածների ժողովածու (Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ), «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2016, էջ 378-396:

[75] Կարագոզեան 1998, էջ 135:

[76] Այվազյան Ս., Ուրարտերեն-հայերեն բառապաշար և պատմահամեմատական քերականություն, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2008, էջ 173 (այսուհետև՝ Այվազյան 2008):

[77] Այվազյան 2008, էջ 176:

[78] Այվազյան 2008, էջ 177:

[79] Меликишвили Г. А., Урартские клинообразные надписи, Вестник древней истории, № 4, 1953 (надпси №№ 155-370), Надписи Руса I, сына Сардури. 266 (մենք օգտվել ենք նաև այս հղումից՝ Надписи Руса I, сына Сардури. 266).

[80] Կարագոզեան 1998, էջ 126:

[81] Меликишвили Г.А., Урартские клинообразные надписи, изд. АН СССР, Москва, 1960, с. 329 (այսուհետև՝ Меликишвили1960).

[82] Ուրարտագիտական աշխատանքներում հիմնականում արմատին հաջորդող i (e+i) վերաբերյալ տարբեր մեկնություններ կան (“’Uiţerq̇ini-e+i KUR-eban-I” (այս մասին կարելի է տեսնել՝ Мещанинов И.И., Язык ванской клинописи, II, Структура речи, изд. АН СССР, Ленинград, 1935, с., 147, 267 ), և մենք խորամուխ չենք լինի այդ հարցում,  բայց ընդհանրապես մեկ ընդհանուր նշանակային միավոր չի տրվում u-ḫi-(-ḫi-) կաղապարին (հնչյունական այս խմբի զատումը տեսնում ենք Մելիքիշվիլու մոտ՝ մի քանի նշանակությամբ ծանրաբեռնված կաղապարների շարքում (Меликишвили 1960, с. 35)), որ, կարծում ենք, որոշակի հարցեր է պարունակում (օրինակ՝ Ս. Այվազյանը iḫ, uḫ հնչյունակապակցությունը առավել բնորոշ է համարում ասուրերենի համար (Այվազյան Ս., Ուրարտերեն, Քերականություն և հիմնական բառապաշար, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2013, էջ 14, աղյուսակ՝ էջ 118 (այսուհետև՝ Այվազյան, Ուրարտերեն)):

[83]  Дьяконов И.М., Урартские письмена и документы. Издательство Академии наук СССР. Москва-Ленинград, 1963, с. 92.

[84] Ղափանցյան Գ., Ուրարտուի պատմությունը, Պետական համալսարանի հրատ., Յերևան, 1940, էջ 38:

[85] Меликишвили Г.А., Урартский язык, изд. «Наук», Москва, 1964, с. 70 (այսուհետև՝ Меликишвили  Урартский язык).

[86] Հնչյունական փոփոխությունների մասին տե՛ս՝ Այվազյան 2008, էջ 18-26:

[87] Քննությունը բուն նպատակից կարող է շեղվել, եթե փորձենք քննել հնչյունափոխական և իմաստաբանական բոլոր ձևերը, ինչպես, օրինակ՝շ-խ հնաբանական շերտերը՝ շրտնում || խրտնում, շիթեմ || խիթեմ, շեղ || խեղ (Ղափանցյան, Հնաբանական, էջ 13),  շերդ (շարդ) «ճեղքել, կտրել» ձևերից լծորդված քննվող բառին մոտ տարբերակները՝ շերտ «ջարդած փայտ, ծղան», շառտ-եմ «ճեղքռտել», շեշտ «սուր, կտրուկ», ջարդ-եմ «ջարդել»՝ šard բնից (Ղափանցյան, Հնաբանական, էջ 9-10) և այլն: Մենք բերեցինք միայն բառի քննությանը համադրվող ղափանցյանական մի քանի միավորներ, բայց դրանք շատ են և շարունակում են հարստանալ ուրարտագիտության զարգացմանը համընթաց: Ամեն դեպքում մեզ հասանելի գրականությունից առանձնացրել ենք հնարավոր բառամիավորները (կաղապարները), որ կարող են ուղղորդիչ և  օգտակար լինել Շոռնոխի բառի ծագմումը կամ ծագման տեսությունը ամբողջացնելու համար:

[88] Дьяконов И.М., Урартские письмена и документы. Издательство Академии наук СССР. Москва-Ленинград, 1963, с. 91.

[89] Հմմտ.՝  šuri (ցեղանո՞ւն):

[90] Меликишвили,  Урартский язык, с. 71. (Սույն արմատի՝ Մելիքիշվիլու կողմից վերապահությամբ դրվելը հետագայում հաստատվել է տարբեր հեղինակների կողմից (բառը և նրա հնդեվրոպական աղերսները տե՛ս՝ Այվազյան 2008, էջ 51):

[91] Qi(u)ra արմատի՝ հայերենում ունեցած արտացոլումներում նշվում են «երկիր, գետին, հող» իմաստները (Այվազյան, Ուրարտերեն, էջ 101):

[92] Այվազյան, Ուրարտերեն, էջ 119:

[93] Այվազյան, Ուրարտերեն, էջ 100:

[94] Առանձին և նեղ մասնագիտական քննություն է պահանջում այն հարցը, թե արդյոք գյուղանունը կամ տարածքի անունը կարող էր ընդհանրություններ ունենալ ^KURA-da-ḫu-ne՛ (Ադախու երկիր) ^KURṶ՛-e-le-ku-ḫe (վելիքուխե երկիր), ^KURLu-e-ru-ḫe-e (Լուերուխե երկիր)[94] տեղանունների ձևակազմական շարքում: