ՍՀՀԿ ԼԵՆԿԹԵՄՈՒՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ1
Մեր Հաբանդ գավառում Լենկթեմուրի մասին բազմատեսակ վեճեր կան. չեն կարողանում նպատակասլաց տեղեկանալ նրա պատմությանը կամ այն պատմել իրար: Այդ պատճառով ցանկացա պատմությունների շարքում նրանցից անցկացնել Թամրլանկի չարագործությունները:
Ոմն Հոհաննես Վարդապետ՝ Գողթնյաց գավառից և Նախավկա կոչված վանքի միաբան, որը ըստ ճշմարիտ պատմագրության եղել է [իրողությունների] ժամանակակից, ասում-պատմում է այսպես.
Հայոց 835 [1386]թ. Թամուրլանկ անունով մի մարդ՝ հավատով մահմետական, Սամըրղանդ քաղաքից, ամենայն չարությամբ լցված, անհանգստության պատճառով ելավ, երիվարի սանձը ուղղելով, այնտեղից եկավ Թավրիզ քաղաքը՝ այնտեղ մի չար գործ գտնելու և նրանով զբաղվելու համար: Քաղաքի գլխավորները, տեսնելով լանկի քաջությունը, նրան ուղարկեցին Խորասանի սահամնները՝ թշնամիներից պահպանելու բոլոր անցքերն ու ճանապարհները: Այնտեղ ևս չգտնելով հանգստություն՝ կրկին անցավ գնաց Սամըրղանդ, որի սահմաններում ավազակների գլուխ անցավ՝ իր շուրջը ժողովեց բազմաթիվ անօրեն մարդկանց, մարդակեր բարբարոսների: Եվ ուժ առնելով նրանց հետ այնտեղից գնում է քաղաքի եզերքը, որտեղ հափշտակում են երամակներն ու ոչխարի հոտերը: Աղաղակը հասնում է քաղաքի դատավորների և իշխանների հովիվների ականջին: Քաղաքի ինչ-որ մեծ զորքով հարձակվում են Թամուրլանկի վրա, և միմյանց հետ սաստիկ պատերազմ է սկսվում: Չեն կարողանում հաղթել Թամուրի զորքին. սրանք հարձակվում են, կոտորում քաղաքացիների զորքին, սպանում են նաև իշխանին, առնում նրա կնոջը, որին Խանում են ասում: [Այդպիսով Թամուրը] տիրում է Սամըրղանդ քաղաքին և հզորանալով առնում է Բուխարան: Ապա անցնում-գնում է Խորասանի երկիրը, առնում նրանց բոլոր քաղաքները: Այնուհետև ահ ու սարսափ է ընկնում ամենքի վրա, որի պատճառով երկիրը տալիս են նրա ձեռքը: Եվ այնտեղ բազում հնարներ է գտնում մեծամեծերին կորցնելու՝ վերացնելու: Դրանից հետո անցնում-գնում է Խորասանի վրա: Շահմանսուր թագավորը իր քաղաքըք չի տալիս, ո՛չ Շիրազը, ո՛չ Քերմանը և ո՛չ Իսպահանը, ութ տարի թույլ չտվեց ներս մտնել: Պիղծ Թամուրը առերես խաղաղություն հաստատելով վերադառնում է յուր տեղը:
Շահմանսուրը ծանր ազնվագին ընծաներով ու թանկագին նվերներով պատգամավորներ է ուղարկում նրա մոտ: Տեսնելով պատգամավորներին՝ նա սուտ հիվանդ է ձևանում և անկողին մտնում: Նույն վայրկյանին մի գառ է մորթում, նրա արյունը խմում, ապա իր մոտ կանչում պատգամավորներին և բազմության մեջ ցույց տալիս դեմքը՝ որպես թե մեռելոտու [դեմք]: Նույն ժամին էլ փսխում է գառան արյունը:
Պատգամավորները տեսնելով շուտափույթ գնում են, լուրը հայտնում Շահմանսուրին,թե այսօր կամ վաղը,անշուշտ, կմեռնի Թամուրը: Իսկ չարահնարը իր զորքը նախապատրաստում է երեք օրվա ճանապարհին, այնպես արագությամբ անցնեն-գնան, որ մի օր հասած լինեն Խորասան: Ըստ նրանց անհոգության՝ հանկարծական ժամի հարձակվում են քաղաքի վրա և գրավում այն: Դրա հետ հաղթում է հեշտությամբ և գրավում պարսից քաղաքները մինչև Թավրիզ քաղաքը ու մտնում Ատրպատականի սահմանները:
Երբ Թավրիզ քաղաքի գլխավորը՝ քաղաքագլուխը, լսում է նրա գալստյան ձայնը, փախչում է Բաբիլոն [Բաղդա՞դ]: Ինքը Լանկթամուրը առանց պատերազմի մտնում է քաղաքը: Եվ այնտեղից չվում է Գողթնյաց գավառը, այնտեղ պաշարում Երնջակի բերդն ու բերդաբնակներին, որոնք ծարավի պատճառով բերդը տալիս են նրան: Այնտեղից չվում-գալիս է Այրարատ և պաշարում Բջնու բերդը, որտեղ սպանում է վանական վարդապետին և այլ բազմաթիվ քրիստոնյաների:
Եվ վերցնելով ամենը՝ այնտեղից գնաց Տփխիս ու տիրեց քաղաքին: Բագարատ թագավորը, որ հրեաների ազգից էր, հավատափոխ արեց նրանց, որոնք խոսքերով լուսավորչի հավատացյալներն էին, հետո եղան քաղքեդոնիներ: Դրանից հետո Բագարատը խաբում է Կաղ Թամուրին՝ ասելով.
- Քո բոլոր զորքերը տո՛ւր իմ ձեռքը, վրաց այս ամբողջ ազգը, որ ութ լեզու է, բերեմ Մահմետի կրոններին:
Եվ նա համաձայնվելով տվեց նրա ձեռքը:
Բագարատը գաղտնի մի քանի ծառաներ է ուղարկում իր որդիներ Կոստանդի և Դավթի մոտ, որպեսզի մի քանի հազարով ծածուկ ընդառաջ գնան իրեն, որ թերևս կարողանա փախչել: Բագարատը Թամուրի զորքը մի շատ նեղ անցք է բերում, որի տեղի դժվարության պատճառով մնում են անշարժ: Բագարատի որդիները հանկարծ հարձակվում են նրանց վրա և սրի քաշելով կոտորում տասներկու հազարին ու վերցնելով հորը՝ գնում են իրենց երկիրը:
Իսկ պիղծ Թամուրը գարնան եղանակին հավաքում է իր զորքերը և գնում թուրքման Ղարամահմետի վրա: Սա խույս է տալիս, բայց Թամուրը սրընթաց արշավանքով հասնում է նրան Ջապաղ ջրի վրա, որտեղ էլ ճակատում են միմյանց հետ: Կաղ Թամուրը հաղթում է նրան, սպանում է և նրա գնդի զորապետին:
Այնտեղից գալիս է Բաղեշ քաղաքը, Ամիրշարափ ամիրան սիրով և հնազանդությամբ ընդունում է նրան: Թամուրը խստագույն երդումով այն երկրին, առավելապես կարդացողներին ազատության գիր է տալիս [այլ կերպ՝ գրի, կարդալու իրավունք]:
Հաղթանակ ունենալով՝ այնտեղից գնում-հասնում է Վան քաղաքը: Քառասուն օր պաշարել էր բերդը, կառուցել էր պատնեշ, մոտ էր կործանելուն: Երբ փաշան [՞] տեսավ, որ մոտ են բերդը մտնելուն, գիշերը ելնում-փախչում է: Ուստի զորքը լքում է բերդը և թողնում նրանց ձեռքում:
Այստեղ պատմիչը կամենում է հայտնել բերդաբնակների կոտորման մասին, բայց խոստանում է դժվար թվացող անհամար սպանումները չհայտնել՝ ասելով, թե գրիչն այստեղ հիվանդանում է, [չի կարող] պատմել [բերդում] ամրացածների աղետը Վան քաղաքի համար, և ամբողջ երկիրն էր հավաքվել նույն բերդում, և երբ ցանկանում էին [դիակները] տեղափոխել, [տեսան] ընկած միմյանց վրա, դիզված ու կուտված, մինչև անգամ բարդված անձանց վրա վերջին ընկածները անվնաս էին մնացել:
Եվ [պատմիչը] հիշեց մյուս կատարածները՝ գերելը, ավար անելը. այլ անթիվ վնասներ ևս կատարեց, դարձավ գնաց իր տեղը՝ Սամըրղանդ քաղաքը, տիրեց բոլոր քաղաքներին և գավառներին:
Երբ Թամուրլանկը գնաց Սնկուրիա [՞] քաղաքը, բռնեց Իլտրում սուլթանին և դրեց արկղի (այսինքն՝ սանդուղ) մեջ, [որտեղ] շնչասպառ լինելով մեռավ: Մենք չենք թվում եկեղեցիների և վանքերի ավերումները. անհամար վնասներ է գործել:
Եվ գնում-սատկում է իր տեղում:
Քրիստոսին փա՜ռք հավիտյանս, ամեն…
ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ, ՈՐՈՆՔ ԾԱՂԿԵՑԻՆ ԱՐԵՎԵԼՔՈՒՄ 833 [1384] ԹՎԱԿԱՆԻՆ
Պատմիչը համառոտ տեսչությամբ վարդապետների մասին այսպես է գրում. նույն թվականին արևելքում փայլեցին Վարդանը և Հոհան կանխիկը, որը առաջինն էր շարժվում-հասնում աստծու սիրով. նա Որոտանի գավառից էր՝ Վաղնտու գյուղից՝ Սյունյաց երկրից՝ մեծ իշխան Իվանի որդին, որը [Իվանը] Վասակի ցեղից էր: Սա իմաստասերներից առաջինն էր՝ անհաղթ փիլիսոփա, մեծ վարժապետ Եսայի Տիրատուրի աշակերտը: Սա՝ այսինքն Հոհան Որոտնեցին, իր շուրջը համախմբեց անթիվ աշակերտներ, որոնք անհաղթ փիլիսոփաներ դարձան, որոնց գլխավորն էր Գրիգոր Տաթևացին, ապա՝ Սարգիս Սորբեցին և Հոհաննես Մեծոփան, Գևորգ և Հակոբ վարդապետները և ուրիշ շատերը, որոնք նրանից առան իշխանության գավազանը:
Մեծ վարժապետ Հոհան Որոտնեցին մեռնում է 837 [1388] թ.: Բոլոր եղբայրների համաձայնությամբ նրա փոխարեն կարգեցին Գրիգոր Տաթևացուն:
[Որոտնեցու] մարմինը տանում են Երնջակի վանքը և այնտեղ ամփոփում Մաղաքիա ճգնավոր վարդապետի տապանի մոտ, որը Ղրիմի ծովահայաց քաղաքից էր,նույն [Որոտնեցու] աշակերտը:
Դրանից հետո իշխանությունը և կառավարությունը մնում են սուրբ Գրիգոր Տաթևացու ձեռքում: Բայց հենց նույն ժամանակ այլազգիների երկրում մի մեծ վրդովմունք է լինում: Գրիգոր Տաթևացին վերցնում է բազմաթիվ աշակերտներին՝ թվով ութսուն, որից 24-ը՝ գավազանավոր վարդապետներ, մնացյալները՝ մազազգեստ աբեղաներ: Այսքան կրոնավորներով գնում է Արճեշ՝ իր հայրենի երկիրը, որպեսզի այնտեղ երկիրն ազատի Աղթամարի կաթողիկոսի կապանքներից ու անեծքներից:
Նույն ժամանակում ավարտվել էր սուրբ Աստվածածնի տաճարը, որի սուրբ ուխտի վանահայրը Հոհաննես վարդապետն էր՝ նույն Գրիգոր Տաթևացու աշակերտը: [Տաթևացին] գալիս է նույն նորակառույց տաճարը՝ կնքված նախկին դաշինքի համաձայն օծանելու համար: Այստեղից մի քանի վարդապետների ուղարկում է Աղթամար՝ հրավիրելով կաթողիկոսին, որպեսզի գա՝ մասնակցելու տաճարի կառուցմանը նվիրված տոնին, ինչպես նաև աշխարհականների հետ հաշտություն [հաստատելու]: Նա չկամեցավ գալ, որի համար Գրիգորը երեք անգամ գնաց, աղաչեց, որ թերևս համաձայնվի, գա: Բայց նա միանգամայն համառեց՝ [ասելով], թե. «Բնաւ հոժար չենք ընդունելու ձեր խոսքերը»:
Գրիգորը նզովելով թողեց Աղթամարը, բնակիչներին արձակեց Արճեշ և Բզնունի, կատարեցին տաճարին նվիրյալ տոնը:
[Այդտեղից] վանականներով վերադարձավ, եկավ Ստաթեի աթոռը և այնտեղ էլ վախճանվեց հայոց 826 [1413]թ.: [Դին] ամփոփեցին սուրբ տաճարի դռան տակը, որտեղով մտնում են տաճարը: Թաղումից հետո այնտեղ եկավ մի պոռնիկ կին, իբրև թե սուրբ տաճարը մտնելու համար՝ պատարագի սրբազան արարողության ժամին: Եվ երբ կոխում էր Գրիգոր Տաթևացու սրբազան տապանը, երկու աչքերը տեղից ելան և մնացին կախված: Կինը զղջաց կատարյալ ապաշխարությամբ, ապա երկու աչքերը ուղղեցին՝ [բերելով] առաջվա տեսքին:
Դրա պատճառով մտնելու դռան տեղը փոխում են. [տանում են] արևմտյան կողմը՝ փակելով այն դուռը:
Քրիստոսին փա՜ռք հավիտյանս հավիտենից, ամեն ჻ ჻ ჻
ԱՂՎԱՆՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐՆԵՐԻ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ
Պատմիչը այսպես է գրում.
| 1. Առան
2. Ոռնայր 3. Վաջական 4. Վաչէ 5. Հոչական 6. Միրավան 7. Մատո 8. Ասա 9. Էսվուղեն 10. Միհր 11. Արմայել |
12. Վարդ
13. Վարդան 14. Վարդ 15. Վարազման 16. Վարազ 17. Գրիգոր 18. Ջվանշիրհուշ 19. Վարազ 20. Տրդատ 21. Վարդան 22. Ներսեհ
|
23. Գակիկ
24. Ստեփաննոս 25. Վարազ 26. Տրդատ 27. Ստեփաննոս 28. Ատրներսեհ 29. Գրիգոր 30. Սևադա 31. Գրիգոր 32. Սևադա 33. Հոհաննես |
Աղվանքի աթոռանիստ արքայարանները սրանք են՝ Դարբանդ, Պարտավ, Պերոժ, Պելուկան, Դութական, Գանձասար, Գարդման, Հունրակերտ: Գանձասար սխալ է:
Իսկ կաթողիկոսների աթոռանիստ տեղերն են՝ Գիս, Դարբանդ, Ամարաս, Պարտավ, Դութական, Գանձասար և այլն:
Վաջականը շինել է 365 եկեղեցիներ, վանքեր և այլն:
Քաջ Ջուվանշիրը իրեն քաշեց՝ գրավեց բոլոր ազգերի և թագավորների սրտերը՝ հոների, պարսիկների և բոլորի:
Վաչականը նախ ուրացավ քրիստոնեությունը, ապա զղջանալով գալիս է հայրենի կրոնին և նորոգում է բոլոր եկեղեցիները ու քանդում ամենայն կրակատները (=ատրուշանները), բոլոր ուրացյալներին բերում է դեպի աստվածապաշտություն (=քրիստոնեություն): Երբ միավորվում են պարսից և լեռնականների ազգերը, ավետարանն առնում է գիրկը և հրաժարվում աշխարհից:
Ամենայն փա՜ռք տիրոջը, ամեն…
Արժան եմ համարում այս վայրում համառոտ հիշատակությամբ մեջ բերել այն ազգասեր անձանց անունները, որոնց հիշատակը կարոտյալներից չմնա անհայտ ու թաքուցյալ: Խոսքիս պահանջից ելնելով՝ ես պետք է ասեմ. ո՞ւր են մեր նախնիների ազգասիրական բարեվայելուչ վաստակները և ապագայի անձանց մասին հոգեշահ հիշատակները, արդյոք ո՞ւր է այն ազգասիրական հոգին, որ ոչ միայն ազգային պարտավորված անձանց էր շարժում դեպի ցավակցություն, այլև հենց ծաղկահասակ մանկանց, որոնք ի նվեր աստվածասիրության աներկյուղ իրենց նետում էին անօրենների սրին: Ինչպես նաև բարեգութ մարդիկ հայրենասիրության համար շտապում էին նահատակության: Մանավանդ ազգասեր նախարարները իրենց գլխովին նետեցին առաջընթացի ասպարեզը: Ասում եմ նաև, որ նորահաս աղջիկները և պատանիները՝ սիրահորդոր, թողնելով հարսանյաց առագաստի սիրախորժ զարդարանքները, որպես անվեհեր անձինք՝ եղան ազգասիրության արու, [որոնց] նվիրում էին հայոց ազգի բնական թշնամիներին: Իսկ ու իսկ ավելի լավ համարեցին հանուն հայրենիքի օրինապահության թափել իրենց արյունը, քան ապականացու պսակներով զարդարվել այլակրոնների ձեռքում:
- Ահա՛, ժամն է, որ ես,- ասում է Առաքել վարդապետը,- նախկին պատմագիր հեղինակներից ճռաքաղները՝ մնացածները ըստ կարելվույն [ի մի բերեմ] և հայտնի դարձնեմ: Արդեն կարող է ներկայացնել հիշատակված անձանց կատարած ազգային բարեգործությունները, որոնք տակավին Աղվանից երկրի խորշերում մինչ այսօր համայն [բնակչությունից] ծածկված են մնացել և սպասում էին մարդկանց հարցուփորձին: Հարկ ու պահանջից ելնելով՝ կամեցավ աղոտաճաճանչ նշույլներով գտնել թաքցվածները և լույս ընծայել՝ աշխարհ բերել ու հասցնել հայրենասեր կարոտյալներին:
[Առաքելը] ընդունում է նորագյուտ պատմության սկզբնավորումը՝ պարսից Շահ Սուլթան կոչված թագավորի շնչագրությունից՝ ժամանակի ծանրագույն տուգանքներից, որ իր համար տեղում պետք է ներկայացնի թվաբերությամբ՝ թվով, գումարով:
Նախ իրեն մնում է ներկայացնել հնագույն բերդաքաղաք Դողը*,* ինչպես նաև վայելուչ դրությունը, դրանից հետո՝ երևելի անձանց կատարածները: Այս բերդաքաղաքն ընկնում է մի բարձր լեռան ստորոտներում՝ դեպի արևմտյան կողմը՝ բազմահատ նահատակ Հակովկից երեք ժամվա ճանապարհով հեռու, Արցախյան երկրում՝ Դիզակ նահանգում: Ըստ պարսից արքայի շնչագրության՝ այս բերդաքաղաքը հնում բաղկացած էր 1500 տնից: Ամենքն ընտիր վաճառականներ էին՝ բազմագանձ հարստությամբ ճոխացած, բոլոր երկրներում և հեռավոր քաղաքներում, տերություններում ցրված, տարակայած՝ յուրաքանչյուր ոք շահավաճառությամբ էր զբաղվում: Տները և բնակատեղերը բազմածախ գանձերով էին զարդարում, ունեին խաղահրապարակներ, կազմ և պատրաստ էին՝ ընդունելու զորքերին, պատրաստված էին միշտ և մշտապես ձիընթաց արագությամբ խաղալ: Վաճառականների աղյուսագործ կրպակների թիվը հասնում էր մինչև հազարի: Արևելյան կողմը ամրացված էր ամուր պարսպապատ պատվարներով՝ նրա հետ թողնելով կախված երեք երկաթակապ մեծամեծ դռներ, բայց մնացած կողմերը իր բնական վիճակով փակել է բարձրաբերձ թիկնապահ լեռը:
Կառուցված են նաև չորս քարաշեն սրբատաշ կամարակապ եկեղեցիներ՝ հիմնված մասունքների և (՞) վրա, ինչպես նաև շինված են արծաթե և ոսկեղեն քանդակած խաչեր՝ նրանցում ամփոփելով ամենայն հրաշագործ մասունքներ ու նշխարներ: Ստեղծել-հորինել է նաև Բարսեղ Կեսարացու աջը, [ամենը]՝ փայլուն, կատարել են հիվանդների և դիվահարների բազում բժշկություններ: Միջնորդ և բարեխոս են եղել երկնառաք բարկության և պատուհասների: Իսկ եկեղեցիներից մեկը իսպառ և հիմնահատակ ավերել-ավերվեց, արատավորվել էր այլազգիներից հին ժամանակում, մյուսները անվնաս են, կան: Դաշտերը լիարար ու բերրի են՝ բազմատեսակ բերք ու բարիքով, պտղաբերությամբ, այգեստաններով և տնկիներով զարդարված: Այս բնակավայրում գտնվում են անուշ գինիներ՝ անվնաս, և քաղցրագույն պտուղներ, նաև ազնվագին մետաքս:
Երկու կողմերից հոսում են հորդաբուխ գետեր, և ջրերը՝ սառնատեսակ, ցրտագույն, արծաթափայլ հոսող՝ Դիզափայտ լեռան սարահարթ լանջերի պատվական ակունքներից, գալիս ոռոգում են բազում լիարար դաշտերը: Այդ ջրերում կան խոշորացած անուշահամ և քաղցրաճաշակ ձկներ: Հնում [բերդաքաղաքը] շատ անունավոր էր [մեծ հռչակ ուներ]:
Ուստի պատմիչը խիստ կարևոր է համարում այդտեղ՝ այդ բերդաքաղաքում բնակված իշխանների և նախարարների կատարած քաջագործությունները և հայրենասիրության վշտերը անցկացնել պատմության մեջ, որոշ մասը՝ գրչագիր պատմությունից, որոշը՝ արձանագրությունից, որոշն էլ՝ արժանահավատարաններից: Արդեն հիշատակված բերդաքաղաքի Հոհանի մայր սուրբ եկեղեցու դռանը կա հիանալի կառուցված մի մատուռ, որը դեռևս մնացել է: Բայց մնացածների նշմարումը ինքնին ցույց է տալիս, որ շինված է քարաշեն եկեղեցաձև՝ նրանում կառուցված սեղան, որտեղ հնում՝ նախարարների մահվան օրը, պատարագի սրբազան արարողություններ են մատուցել, այժմ՝ ո՛չ: Նրանում ամփոփված են նախարարների և մեծամեծ զորապետերի մարմինները, որոնց վրա դրված են քանդակված նկարներով տապանաքարեր և տապանաքարերի վրա՝ քանդակագործ կորովի մարդկանց փորաձևած զանազան պատկերներ, և յուրաքանչյուրի գործերը կամ քաջությունները շատ սեղմ փորագրումով արտահայտում-ամփոփում են բազմատեսակ արդար բովանդակված իմաստները և վերծանողների հիացմամբ շարժում [նրանց] հոգիները:
Այստեղ հենց կարևոր է համարում ընթերցասեր հայազատ (=ծագմամբ բարձր հայ) անձանց ներկայացնել նախ ըստ կարգի գրված նույն ոտանավորները և ապա կատարված երախտավորությունները յուր հայրենիքի նկատմամբ, լիակատար՝ ամբողջությամբ պատմաբանել, որովհետև հավատի խոսքերին դեմ ոչինչ լինել չի կարող:
Առաջին տապանաքարին այսպես է գրվում.
| Այս է տապան քաջ իշխանին.
Եկան անուն մեծ մելիքին, որ է որդի բարեպաշտին. Ղուկաս անուն վարդապետին. և սիրեցեալ եղև ամենևին. Նադիր անուն թագավորին. Տիրապետեալ սա աղուանից յոյժ պատուեցաւ պարսից ազգին. քան զիշխանս Հայոց երկրին. հրաման եղև կողման սորին. եղև սիրեցեալ ի կամս փրկչին. ի ՌՃՂԳ թուականին. եդաւ աստ ի տապանի. հոգւով փոխեալ ի հայրենին. որք հանդիպիք այս տապանի. Հայր մերիւ յիշէք զհոգին. |
Այս է տապանը քաջ իշխանի՝
Եգան անունով մեծ մելիքի, որ որդին է բարեպաշտի՝ Ղուկաս անունով վարդապետի. և սիրված եղավ ամենևին Նադիր անունով թագավորին. Սա տիրել է Աղվանքին՝ խիստ պատվարժան լինելով պարսից ազգին, քան հայոց երկրի իշխանները: Սրա (փրկչի) կողմից հրաման եղավ, սիրված եղավ փրկչի կամքում (կամքին), [որ] 1193 թվականին այստեղ դրվեց տապանում՝ հոգով հանգչելով հայրենիքում: Ովքեր հանդիպեք այս տապանին, Հայր մեր-ով հիշեք հոգին [Եգանի]… |
ՍՈՒՅՆ ՀԱՆԳՈՒՑՅԱԼ ՄԵԼԻՔ ԵԳԱՆԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Աղվանից երկրի մասին է մի փոքր պատմության մեջ, որն աշխատասիրել է Գանձասարի սուրբ Աթոռի կաթողիկոս Եսայի [Հասան-Ջալալյանցը] հայոց ՌՃԿ – 1160 (1711) թվականին, որից իր ժամանակում [եղած] դիպվածների պատմությունն է բերում կամ մի քանի հնական տեղեկություններ մինչև ՌՃՀԱ – 1171 (1722) տարին, ապա դրանով ավարտում է և չի կամենում լիակատար պատմությունն ավարտել: Ինքն [Առաքելը] այնտեղից իմացավ, որ վրաց զորքի սաստիկ պատերազմից՝ վրաց թագավոր Վախթանգի ձեռքից, երբ փախավ՝ անճարությունից գնալով ոտնաբոկ, գլխաբաց և օձիքը պատառած, շրջում էր ալանի ազգի դռներին՝ մինչև անգամ շարժելով լեռնաբնակների գութն ու խիղճը: Դրանից հետո հավաքելով նրանց զորքի բազմությունը, եկավ և հանկարծակի փախցրեց վրաց թագավորին, և սկսեցին ավարի մատնել ամենափարթամ Տփխիսը: Դրանից հետո երկու ազգերի՝ հոների և վրացիների կամ գուգարացիների միջև մեծ խառնակություն և հակառակություն ծագեցին: Քիչ ժամանակ անց երեք ազգերի սահմաններում սկսվեցին սաստկանալ ասպատակությունը և գերեվարությունը:
Մելիք Եգանի հայրը՝ վարդապետ Ղուկասը, վրաց երկրից էր, կրոնով՝ դավանաբանությամբ՝ լուսավորչական: Երբ տեսավ, որ լեռնաբնակները չեն դադարեցնում վնասարարությունը, անճարությունից և վախից վերցրեց յուր միակ որդուն՝ Եգանին, և այնտեղից փախցնելով՝ եկավ Աղվանից երկիրը: Բազում տեղեր շրջելով՝ ըստ իր բարեհաճության ոչ մի տեղ չգտավ դադար առնելու համար, մինչև եկավ գտավ վայելչազարդ մի տեղ՝ գյուղաքաղաք Դող [Տող]: Նույն տեղում աստվածասեր և բարեպաշտ մարդիկ ըստ իրենց բնական օտարասիրության հավաքվելով կարգադրություն արին նրա բնակվելու համար իրենց բնակության տեղում: Այդ նպատակով մի ամրագույն կամարաշեն սենյակ շինեցին՝ սուրբ Հոհանի եկեղեցուն առընթեր, նրանում վարդապետ Ղուկասի և նրա որդու՝ Եգանի բնակվելու համար:
Օրերից և ժամանակներից հետո տեսան, որ օրըստօրե բնական բերման կարգով հաջողության և յուր քաղաքավարության շնորհիվ Եգանը հասարակության առջև շնորհներ է դրսևորում: Երբ տեսան նրա առաջադիմությունը ամեն ինչում, նրան դարձրին իրենց բնակության պաշտոնատարը: Ստանձնելով գործը՝ ըստ հասարակության բարեհաճության կառավարում էր և սիրահորդոր խոսքերով բոլորի միտքն ու հոգին իր մոտ քաղցրությամբ համոզում էր: Ուստի բոլոր մարդկանց համար պատվելի եղավ, որի համար, ըստ կատարած գործի, ցանկացան մի մեծ աստիճանի արժանացնել:
Մի փոքր ձեռագրում մի քանի տեղեկություն է գրված: Բայց անվերծանելի է ռամկավար բառի պատճառով. Եգանի տանը:
Գրվում է այսպես. մինչ այս երկիրը պարսից իշխանության տիրապետության տակ էր հայոց ՌՃՀԱ – 1171 (1722)թ., Կուր գետի այն կողմերից լուր եկավ, թե գուգարացիք (այսինքն՝ շաքիցիք) միաբանել են լեռնաբնակ լազկաց ազգի հետ, որ բնավ չծառայեն պարսից իշխանությանը և չտան պայմանավորված արքունական հարկերը: Բնաջնջել են սահմանապահ և պահապան զորքերը, մնացածները մազապուրծ փրկվեցին և հարկադրված մեծ արագությամբ հասան Տավրեժ (Թավրիզ) քաղաքն ու այնտեղ ամենայն եղած դեպքերը, կոտորման վնասներ պատմեցին իրենց կառավար իշխանին: Նա ըստ իր բնական հպարտության գունափոխվեց և կամենում էր նույն ժամին դառն մաղձերը թափել այն երկիր վրա: Բայց կամեցավ օրինավոր ձևով հայտնել Նադիր շահին: Երբ հայտնեց բոլոր եղածները, շահը սաստկորեն հրամայեց զորահավաք կազմակերպել: Եվ երբ հասավ գարնանային տաք եղանակը, պարսից բանակը սփռվեց-տարածվեց Փայտակարանում և Երասխ գետի այն կողմը փակեց երկարությամբ: Այնտեղից հետզհետե հեծելազոր գնդեր է արձակում, [որոնք] արյաց սուրհանդակների պես առաջ էին շարժվում այս Արցախյան երկրի հարթածավալ և լայնարձակ դաշտում:
Մի քանի օրից հետո, ըստ գարնանաբեր եղանակի հաջողության և քաղցրաշունչ եղանակի զվարճագեղ բերած օդերի [առկայության], հանկարծորեն մի գիշերապահ ժամի չվեց, սրընթաց արագությամբ շարժվեց, եկավ Երասխ գետի այս կողմը՝ մի խոտավետ և ծաղկավետ դաշտ, որն ընկած է բազմահատ նահատակ Հակովկի բլրի ստորոտում:
Եվ նրանց իշխանության տակ եղածներից՝ հայոց ազգից արքունի զորապետը հրամանով սկսեց հավաքել արիներից և քաջերից ընտիրներին, ամենքը՝ կորովի և քաջամարտ, վարժ՝ պատերազմելու համար: Այնքան ընտիր էին և գեղեցկահասակ, [ընտիր]՝ դեմքերով և գեղեցկազարդ կառուցվածքով, որ պարսից զորքն ու զորապետը զարմացել էին:
Հայկազն զորքի երիտասարդների խնդրանքով իրենց վրա զորապետ նշանակեցին մեծ նախարար Եգանին՝ հայոց զորքի թիվը լրանալուց հետո՝ հինգ հազար վեց հարյուր հոգի: Այնտեղից զորաբանակը, գնաց ուղղակի Կուր գետի եզրը: Երբ լեռնաբնակները և գուգարացիները լսեցին, կազմ ու պատրաստ էին վաղուց կռվելու համար: Երբ երկու կողմերից խմբվեցին մարտահրապարակում, այնտեղ պետք էր տեսնել քաջերի հանդիպելը քաջերին, զորքերի աղաղակը, սուսերների շողալը և սրընթաց երիվարների ոտքերի դոփյունը, արդարև այն վայրը թնդում էր, և վախկոտները հրաժեշտ էին տալիս: Հատուկ անցնելով մի կողմ՝ առանձնաբար հանկարծ հարձակվեցին հոնաց զորքի վրա, նրա մեծ մասը լաթի պես գետնին նետեցին, այնպես խմբված դեպի ո՛ր կողմ գնում էին, նրանց ահից [նեղված], փախչում էին: Մինչ այսօր հիշում են նույն տեղում Եգանի կատարած քաջությունը՝ հայկազուն զորքով հանդերձ:
Եվ ովքեր տեսան Եգանի քաջությունը, հայտնեցին զորահրամանատարին, [որը] այնտեղ դարձրեց գլխավոր և տվեց մեծության [իրավունք]՝ իշխելու Դիզակ նահանգին, ուստի նրա անունը այնտեղ կոչեց Մելիք Եգան՝ ամբողջ զորքի և զորապետի առջև: Ընդունելով նախարարություն՝ հայոց քաջազուն զորքի յուրաքանչյուր զինվորի արժանացրեց մարտի հաղթանակին և տվեց ազնվագին պարգևներ: Նաև բազում մխիթարական և սիրահորդոր խոսքերով քաղցրալուր քաջալերեց հայոց զորքին հավետ մնալ այնպիսի քաջասրտությամբ: Եվ ինքը հետ դարձավ, նորից գնաց պարսից սահմանները՝ այնտեղ թողնելով իր զորքի մի մասը և մի քանի մեծամեծ իշխանների՝ լեռնաբնակներից ու գուգարացիներից բռնելով այնտեղից կապած տանում էին իրենց հետ:
Թեև այս եղանակով և ձևով կարգավորված գրություն չկար,- նշում է Առաքել վարդապետը,- բայց և ինքն ըստ իր կարողության այս ձևով փոխադրեց ընթերցասեր անձանց դյուրին դարձնելու համար, որովհետև անվերծանելի էր գրված տառերով և բառերով:
Վերջում ասում է. «Խոսքս ընթերցողնե՛ր և լսողնե՛ր, հայցում եմ ձեր աղոթքներում հիշել ինձ՝ մատենագրողիս»: Ի Տե՛ր, ամեն:
ՄԵԼԻՔ ԵԳԱՆԻ ԲԱՐԵԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Պարսից զորքի մեծ սպարապետի՝ իրենց երկիրը վերադառնալուց հետո լեզկաց ազգի բարբարոս լեռնաբնակները կրկին խմբվեցին և հավաքվեցին ու խորհուրդ արին գաղտնապես բնաջինջ անել Աղվանից երկիրը և կրակի մատնել նրանց ամբողջ բնակավայրը (ըստ նախկին նախանձության, որ կռվում հայերը կոտորեցին հոների զորքին): Մարդակեր և արյունարբու զորքը, հաստատուն պահելով իր դաշինքը, հանկարծակի եկավ Մուղանի սահմանները, ուր երկու մեծ գետերը՝ Կուր և Երասխ, խառնվում են միմյանց հետ: Հոնաց բանակը, այնտեղից անցնելով գետի այն կողմը, այնտեղից էլ գաղտնի զառիվեր գնալով մինչև Ղափանի սահմանները, հանկարծ այնտեղից անցան այս կողմը և սփռվեցին-տարածվեցին լեռների և բնակիչների շուրջը, փակեցին բոլոր անցքերն ու ամուր տեղերը: Լեռնաբնակները հմուտ և քաջավարժ էին այնպիսի վայրերում, ամուր տեղերում շրջելու և մարտնչելու [գործում]:
Շատերը տակավին անտեղյակ էին նրանց գալստյանը, զբաղված էին արտերի գործով: Երբ լսեցին մարտի աղաղակը և տեսան փախստականներին՝ սփռված և տարածված անտառախիտ վայրերում ու մացառուտ տեղերում, հետզհետե եկան, բազմացան և խմբված ընթանում էին դեպի ամուր տեղերը թաքնվելու:
Ուստի [լեռնաբնակները] սկսեցին փախստականներին և ցրվածներին, կամ ուր որ ամրացել էին, գտնել: Այնտեղ պետք էր տեսնել անգութ գազաններին արձակելը և ոմանց պատառելն ու ոմանց գլուխները վերացնելը, նաև ոմանց անտառախիտ ծառերի ու թփերի տակ սպանելը, և դիաթավալ թողնելով այնտեղ, գնացին: Անջատելով բազում գեղեցիկ աղջիկներին և մանուկներին՝ գերեցին շատ-շատերին և բոլոր փայտաշեն շինությունները քանդեցին, վառեցին: Այսպիսի վնասաբերությամբ և գերեվարությամբ եկան մինչև Դող (Տող) բերդաքաղաքը:
Բայց շուտով մեր մեծ նախարար Մելիք Եգանը նվազեցրեց նրանց բորբոքված բարկությունը: Բազմաթիվ մեծամեծ պարգևներով և զանազան ընծաներով, քահանաներով և վարդապետներով ելան նրանց ընդառաջ: Ինչպես ինքն է գրում հայտնապես՝ [Եգանը], կառուցած սենյակի դռանը՝ քարերի ճակատներին տաշված և քանդակված են, ինչ որ ուներ, տվեց այն անողորմ ազգին, ազատեց շատ գերիների: Մանավանդ Վարանդա գավառի Մելիք Բաղրը իրենից առավել բազմաթիվ պարգևներով և թանկագին ընծաներով, որքան ձեռքը հասներ՝ կարողանար, նաև ոսկի և արծաթ վերցնելով՝ նրանց ընդառաջ ելավ և նրանց ձեռքից ազատեց իր գավառը և մնացած գերիներին:
Բայց բոլոր ավարները վերցնելով՝ շարժվեցին դեպի Տրտու գետը (այսինքն՝ Թարթառ), և սուրբ Գանձասարի վիճակը [վատթարացավ], ունայն և թափուր դարձրին մարդուց և մինչև անասուն ամենը ավարի մատնելով՝ գնացին. մեր մեղքերի համար, և մնացած խայտառակությունները,- ասում է Առաքել վարդապետը,- չարժե անցկացնել պատմության մեջ:
ՄԵԼԻՔ ԵԳԱՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԵՐԱԽՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
Մեծ նախարար Մելիք Եգանը մշտապես շահում էր պարսից թագավորի միտքը երկիրը և հայոց ազգը խաղաղությամբ պահելու պատճառով: Շատ անգամ հայկազուն զորքով հասել է օգնության՝ Նադիր շահի նեղության մեջ գտնվելու ժամանակ պատերազմի արտաքին թշնամիների պաշարումից [ազատելով] և բազում քաջագործություններ անելով ու հաղթանակներ ձեռք բերելով հայկազուն քաջակորով զորքի միջոցով: Կերակրի և այլ պետքերի խնդրում պարսից զորքի սղության ժամանակ՝ նեղության մեջ [գտնվելիս] այնտեղ էր հասցնում ցորեն և մսացու: Մանավանդ պարսից սովորության մեծ տոնին և ուրախության օրերին մեծամեծ ընծաներով և ծանրագին պարգևներով գնում էր այնքան երկարաձիգ ճանապարհը պարսից շահին տեսնելու համար, մեր ազգը խաղաղությամբ և խնամքի տակ պահպանելու նպատակով: Նաև բազմաթիվ գերի վերցված մանուկների և աղջիկների ազատելով պարսից տերությունից՝ բերեց մեր երկիրը, որովհետև բնական գութ և հայրախնամ սեր ուներ իր ազգի նկատմամբ, մանավանդ տնանկների, այրիների և որբերի նկատմամբ: Բազմաթիվ հին քայքայված եկեղեցիներ և վանքեր նորոգեց ու հայոց աղքատ բնակավայրերում նորերը կառուցեց և զգեստներ կամ խաչեր, այլ սրբազան արարողության պատկանելիք [իրեր] և սպասք ընծայում էր մերկ և աղքատ եկեղեցիներին: Հեռավոր ուխտատեղերում [գործող] վանականներին և կրոնավորներին ուղարկում էր ընծաներ ու պարգևներ: Բացի սրանցից, այլ զանազան բարեգործություններ ևս կատարեց մեր ազգի մեջ, ապա կնքելով իր ցանկալի կյանքը՝ գնաց յուր հայրենիքը:
Ո՞վ հաջորդեց նրա մահվանից հետո:
Երկրորդ տապանաքարին գրվում է այսպես՝
Սա է տապանը քաջ իշխանի՝
Մելիք Արամ մեծ պարոնի,
Սիրական էր Նադիր Շահին,
Նախ վախճանվել էր հայրը սրա,
Տուգան առավ հարամից
վեց հազար թուման:
Նա ուրախ սրտով առաքեց,
մի տարի հետո վախճանվեց.
ՌՃՂԴ-1194 (1745)-ին այստեղ դրվեց:
Կարևորագույն է համարում տարակուսող անձանց այստեղ բացատրել տուգան ասված բառը, թե արդյոք ինչո՞ւ պարսից թագավորը հանկարծ երես թեքեց մեծ Մելիք Եգանի որդիներից: Ըստ բացահայտված խոսքերի իսկության՝ ստույգ այսպես է. «Նախ մի քանի տեղեկություններ դնենք խոսքի սկզբում, ապա խոստացած բառը բացատրենք»:
Քանզի պարսից թագավորը՝ Նադիր Շահը, ուներ միակ միամորիկ որդի, որ պատահարից ցավկիր եղավ՝ ընկավ հիվանդացավ, բժիշկների կողմից չկարողացավ բժշկության հնարներ գտնել, մի քանի օրից հետո անդառնալի մահով ընկավ վախճանվեց: Նույն ժամին լուր տարածեցին ամբողջ երկրում, որ բոլորը սգակից լինեն իրենց թագավորին, ովքեր նրա իշխանության տակ են: Լսելով լուրը՝ բոլոր մեծամեծ իշխանները, նախարարները և պայազատազարմերը [թագ., իշխ. զավակները, հաջորդները] եկան հավաքվեցին Տող բերդաքաղաքում՝ մեծն Արամի ապարանքում՝ խորհուրդ անելու, որպեսզի գնան պարսից թագավորի տեսության կամ սգահանության և թե ինչպիսի՞ ընծաներով և պարգևներով կարող են հնարներ գտնել. գնալ և իրենց թագավորին, ըստ պարսից սովորության`թերևս նրա առջև շնորհներ գտնելու, որ նեղության և հալածանքի ժամանակ օգնի իրենց: Տակավին ամենքը խորհրդածության մեջ էին առանց վճռի գալու, նույն ժամին մելիք Արամի կինը, տեղեկանալով նրանց կարգադրողներին, չհամաձայնվեց [նրանց հետ], որովհետև ինքը շատ հնարագյուտ էր բոլոր հարցերում: Ըստ եղած լուրերի` շատ խորհրդածություններ էր գտել և հնարներ էր պատրաստել սգավորներին մխիթարելու և բարեհաճ լինելու:
Ուստի բոլոր իշխաններին և նախարարներին ժամադիր եղավ` [առաջարկելով] սպասել մինչև յոթ օր: Դրանից հետո ըստ իր պայմանադրության` առանց հապաղելու դարձյալ պատրաստ մնալ իր ամուսնու կառավարողների ատյանին: Նրանք, ըստ խիստ կնոջ պատվիրանների, հնազանդվելով յոթն անգամից հետո կրկին խուռն բազմությամբ բոլորը եկան ատյան և սպասում էին նոր լուրի: Նույն ժամին իմաստախոհ կինը ելավ, ներքին հայացքով նշմարեց բոլորին, որովհետև հականե-հանվանե ճանաչում էր նրանց, [ապա թե] ովքեր են արժանավորները և ընդունակ թագավորական գործառության կամ այս ահավոր պաշտոնի` ծառայության: Ապա մտավ տուն և իր ծառաներին ուղարկեց հրավիրել ներս ազնվաշուք իշխաններին և նախարարներին: Ըստ իր ընտրության` բերեց ներս, հանդերձանքը հանել տալով, մերկացրեց, ոտից գլուխ սևագույն հանդերձանք հագցրեց, այդպես էլ` ծառաներին և երիվարներին, ինքն էլ հագավ նույն գույնը, իր աղախինն էլ, ամենից վերջում նաև մելիք Արամին հագցրեց: Ամենքը ընդհանուր սև զգեստներով, մի նոր այլաձև կերպարանքով խմբվել և կազմել էնի մի ստվար գունդ:
Եվ համբույր տալով աջակիցներով, բոլորին հրաժեշտ տալով, խաղաղության հրեշտակի առաջնորդությամբ ճանապարհ ընկան, ուղղակի գնացին մինչև Թավրիզ քաղաքը և այնտեղ բոլորը խմբվեցին արքունական թատրոնում` հանդիսարանում: Երբ այն քաղաքի մարդիկ տեսան, բոլոր կողմերից հավաքվեցին այնտեղ մեծ բազմություններ` պարսկական և այլ ազգերից` տեսնելու, թե ի՞նչ բան է այն օտարաձև կերպարանքով երևալը: Այնտեղ էին նաև արքունական պաշտոնատար անձինք` բոլորը սքանչացած նրանց նորագույն տեսարաններից: Ըստ անհրաժեշտության մի քանի մեծարգի անձինք մտան արքունի ապարանքը և տեղեկացրին թագավորին, թե տղամարդկանց և կանանց սևազգեստ կերպարանքով մի գունդ ահա արքունի հրամանով սպասում է հանդիսարանում: Նույն ժամին հրաման ելավ, որ բոլորը գնան այն զգեստներով իրեն տեսության: Երբ նրանք լսեցին, ըստ նրա հրամանի, շտապելով պատրաստեցին պարգևները, տվեցին իրենց ծառաների ձեռքը, ներս մտան ըստ պարսից սովորության և օրենքի: Կրկնապատկելով [նվերները]` գլուխ խոնարհեցին և սպասում էին հարցման: Թագավորը ցանկանում էր տեղեկանալ, ուստի սկսեց հարցաքննության տակ դնել նրանց:
Սակայն մելիք Արամի կինը վաղուց պատրաստել էր իշխաններին, որ վստահված մեկը այնտեղ` Շահի առաջին ձայն հանի: [Միաժամանակ] ասում էր, թե գուցե սխալ բաներ խոսի, նրանց առջև ծաղր կդառնան: Թագավորը հարցրեց. «Ինչո՞ւ, սև հագած, այդ փոխակերպությամբ եք եկել մեր երկիրը կամ որտեղի՞ց եք»:
Այնտեղ [թափ առնելով]` Արամի կինը աներկյուղ և առանց շնչարգելության պատասխանում էր.
- Արքա´, Ձեր աթոռակալությունը հավիտյան հաստատ լինի: Երբ աղետալի լուր եկավ և հնչեց մեր երկրում, թե վախճանվել է շքեղաշուք և վեհազնյա Ձեր անդրանիկ որդին, իսկ որ ավանդություն ունենք հնական այս Հայկազյան ազգի, նախկին այն մեծամեծ նախարարներից և սպարապետերից, աստվածահաստատ և երջանկափառ ու սգավորված թագավորի տուն գնալ ի տեսություն այս սգազգյաց (=սև հագած) հագուստներով: Եվ մենք հնազանդվելով մեր նախահայրերի օրենքներին` սովորություններին ու պատվիրաններին` Ձեր սգավորության նույն տրտմահաղորդ ցավակցությունը ստիպված ենք կատարել առանց խոսքի արգելքների` [ելնելով] Ձեր անվճարելի երախտապարտությունից: Արքա´, եթե Ձեր երջանկազարմության կամքը բարեհաճի իմանալ և ճանաչել մոր այս երկիրը, [ուրեմն] այժմ եմք և կանք Ձեր հզոր և անհաղթելի իշխանության ներքո. որդիներ` Հորդ բազմախնամ Աղվանից երկրից և Դիզակի նահանգից:
Շահը հիացած էր մնացել ապշությամբ, որովհետև ըստ բնական արտահայտության և ճոխաբանության այնպե՜ս ճարտարաբանում էր պարսկական լեզվախոսությամբ, ինչպես նաև ձայնը վեր սաստելով` բարձրացնելով: Բոլոր մեծամեծերը և նախարարները նույնպես հիացած էին մնացել: Թագավորը զվարճանում էր պերճաբանությունից, որի պատճառով խոսակցության զանազան տեղեր հիշեցնում էր ախորժալուր պերճաբանության համար և անկասկած ինչ-որ ձևով պատասխանում էր: Չարժե և հարմար չէ այստեղ երկարաբանությամբ կուտակել նրա ամբողջ խոսակցության խոսքերը: Երբ այնտեղից արձակվեցին, եկան պատրաստված արքունի տեղը և գիշերը այնտեղ դադար առան:
Շահը, առավոտյան պահին ատյանում նստած, սաստիկ բարկությամբ կանչեց բոլոր զորագլուխներին, պետերին, նախարարներին, գործակատարներին, գլխավոր իշխաններին և բոլոր պաշտոնատար անձանց: Երբ հավաքվեցին այնտեղ, սկսեց հանդիմանել բոլորին, թե տակավին չեն հասել հայազուն հանճարի` մի կնոջ չափին. ինչպե՞ս կարող են արքունի բարձրագույն պաշտոնները անթերի և անխոտոր կարգավորությամբ կատարել: Ուստի նույն ժամին հրամայեց արքունի գանձապետերին ամբողջ բազմության առաջ բերել ծանրագին ոսկեփայլ և ականակապ դիպակներ, և թանկագին ու պատվական քարեր տալ հանճարեղ և համեստափայլ Տիկնոջը, ինչպես նաև` նորագույն և արծաթապատ հանդերձանք, ու ոսկի կամարներ կապեցին նրա մեջքին:
Հայազուն ընտիր իշխաններին նույնպես տվեց պարգևներ` յուրաքանչյուրին ըստ ընդունակության և արժանավորության:
— Ինձ մնաց,- ասում է Առաքել վարդապետը,- այստեղ գրել և հայտնել մի չքնաղագեղ աղջկա պատմությունը, որին իրենց հետ տարել էին թագավորին ընծա, և թե ինչպես ազատվեց: Պետք չէր խառնել նախընթաց պատմությանը և ճառը` շարադրանքը դարձնել կարկատուն և անախորժ…
Այս պատմության կարգը պահանջում է հեղինակին ասել, որ պարսից թագավորի այն բոլոր դիպվածներից առաջ մի անվերծանելի և անախորժալուր հրովարտակ էր եկել հայազուն մեծամեծ իշխանների վրա, որտեղ գրված էին այս պատգամները. ո´վ թիկնապահ և հավատարիմ պայազատազարմերիդ և մեծամեծ նախարարներիդ` այդ Ատրպատական երկրի, ողջույն:
Մինչև այսօր ձեր անձի կարողության չափ, առանց անհնազանդական հոգու և մեր դաշնադրության խոտորելու հանդարտությամբ իսկ ծառայել եք արքունի հրամանին: Արդարև իսկ գիտեմ` այժմ ևս նույն հպատակության մեջ հաստատուն կաք: Ինձ մնում է հայտնել ձեր ապավինությամբ, որ ընտրել և ճանաչել եք անխոս կույս մի աղջկա միտքն ու խորհուրդները, բայց գեղեցկությամբ աննման է` երեսով և դեմքով, իսկ հասակով` գեղեցկահարմար, վարքով և բարքով` գովանի, ամենայն կարողությամբ` բարի, անարատ և անթերի. միայն գեղեցկության համեմատ չի կարող մարդ գտնվել, միանգամայն այս թագավորության անվանն է հարմար:
Այն ժամանակ սովորություն կար, որ անօրեն բռնավորները այնպիսի անպատկառ չարագործություններ էին անում:
Ողորմելի հայերը մնացին մեծ վտանգավորության մեջ: Նայելով արքունի հրամանին և նկարված զարմանալի պատկերին` [ասում էին], թե հողածին մարդը ինչպե՞ս կարող է ա յս պատկերակազմությամբ լինել. արքունի հրովարտակի հետ ուղարկել էր ոսկեզօծ նկարված իգական պատկեր:
Բոլորը եկան հավաքվեցին մեծն Մելիք Եգանի ապարանքում խորհրդածության և Շահի հրամանակատարության համար: Ի վերջո կատարելով քննություն` բոլորը սկսեցին շրջել Դիզակի նահանգում և փնտրել բոլոր բնակավայրերը, նաև` տնետուն, բայց չկարողացան նրա պատկերով և ձևով գտնել, մնացին մեծ տրտմության մեջ, բոլոր կողմերից անճարացան:
Բայց Մելիք Եգանի համար կար մի գեղեցկագույն օրիորդ, քան նկարագրված պատվականագույնը. նրա անունը Մարիամ էր` տասնհինգ տարեկան, մինչև այն ժամանակ անել մնացած տանը (չամուսնացած), այնպիսի արկածների և չար պատահարների պատճառով, որովհետև այն ժամանակ հասարակության մեջ այնպիսիների երևալը մեծ կասկածանք ուներ, քանի որ ժամանակը չար էր. բռնությամբ քաշում-տանում էին:
Անցնենք մեր գործին:
Բայց աղջիկը վարքով և բարքով գովանի էր. գիրքը սակավ ուսանել էր: Սակայն չուներ մեկի վստահությունը, որ հանդիպի իրեն, որպեսզի կարողանա հիշել չքնաղապանծ օրիորդի անունը:
Երբ հուսահատված անճարացան բոլոր կողմերից, բոլոր գլխավոր անձինք հավաքվեցին միահամուռ, եկան աղաչանքով հայտնեցին իրենց խորհուրդները մելիք Արամին: Թեպետ նա մնաց տրտմության և տարակուսանքի մեջ, բայց անհնար էր չկատարել թագավորի հրամանը: Երբ տեսավ, որ ամենքը մնացել են չլուծված վտանգավորության մեջ, խղճին անցնելով` ինքը ևս համաձայնվեց նրանց խորհուրդներին աղջկա համար` ասելով, որ կանչեն նրա մորը և տեսնեն, թե ինչպիսի պատասխաններ կստանան աղջկա մասին:
Ճոխաբան Տիկնոջը կանչեցին այնտեղ, և ոչ ոք չէր կարողանում ինչ-որ խոսք արտաբերել կամ խորհուրդ ներկայացնել Տիկնոջից նեղությունների մեջ ընկած լինելու պատճառով: Մելիք Արամն ասում է, որ ամենքն էլ մնացել են տարակուսանքի և տրտմության մեջ, որ չարժե` մի աղջկա համար մի ազգ կորչի: «Ուստի,- ասում է մելիք Արամը,- արժան եմ համարում լսել և կատարել քո ազքի աղաչանքը, ինչ-որ հնարներով համոզել և խաբեական խոսքերով համաձայնեցնել աղջկան, թերևս կարողանանք ազատել մեր այս ազգը պարսից բռնակալությունից»: Խոհեմ տիկինը, քաջալերելով ամենքին, ասում է. «Ձեր մտքից մերկացրե՛ք տրտմության և երկբայության մեգը, որովհետև ես կկատարեմ ձեր կամքը առանց որևէ խափանվածության»: Ամենքը ուրախացած ելան և գնացին:
Ճարտարախոս կինը իր մոտ կանչեց աղջկան, սիրահորդոր խոսքերով քաղցրացրեց նրա միտքը՝ իր մոտ համարելով ընկեր և զրուցակից երկար ճանապարհին, նաև՝ մի մեծ շնորհունակ անուն է մեր այս ազգի [համար] այդպիսի բարեվայելուչ, չքնաղագեղ այդ պայծառությունը, որովհետև սովորություն է, որ պարսից ազգի կանայք գան, հավաքվեն՝ տեսնելու հայոց ազգի հարսներին և աղջիկներին. դա պանծալի անուն է գնացած նախարարների համար:
Ողորմելի աղջիկը, լսելով խոսքերը, համաձայնություն տվեց:
Երբ դրսի մարդիկ լսեցին, թե Տիկնոջ խոսքերն ընդունել է, [ավելացրին]. և ահա՛ պարսից երկիր գնալու ցանկություն է տալիս: Արդարև մեծապես ուրախացան, թեև օրենքին դեմ էր: Դրա համար նրանից գաղտնի պատրաստեցին ամեն տեսակ զարդարանքներ, պայծառազարդ հանդերձանք՝ ոսկով և արծաթով շրջապատը հյուսած, և մարգարտով կցած-շարած քառամանյակը գցեցին նրա պարանոցին, և կամարաձև արծաթապատ գոտի՝ ոսկեզօծ օղակներով և կոճակներով մասնավորված, զանազան այլատեսակ պայծառությամբ զարդարեցին: «Մինչև անգամ,- ասում է վարդապետը,- նրան կարող եմ իսկությամբ երեկրորդ Հուդիթ կոչել», փայլում էին ինքը, երեսը, [փայլում էր] աղջիկների մեջ, ինչպես արուսյակը՝ աստղերի մեջ: Այսպիսի պայծառազարդ պաճուճանքով և տարփալի տեսքով, ըստ նախընթաց պատմության, իրենց հետ տարել էին պարսից թագավորին մխիթարելու համար:
Երբ արքունի իրենց բոլոր գործերն ավարտվեցին, պետք էր Շահին հայտնել աղջկան բերելու մասին, որովհետև աղջկան նրան ցույց տալու ժամանակն էր, թեպետ երեկոյան՝ կերակրվելուց հետո, իրենց բերաններում այլաբանորեն խոսում էին միմյանց հետ: Սակայն դրանից շատ առաջ մելիք Արամի Տիկնոջ մտերիմ ոմն աղախին հայտնել էր աղջկան. [աղախինը և աղջիկը] հաստատուն սիրով կապված էին միմյանց հետ, մանավանդ օտարության մեջ այնքա՜ն կաթոգին սիրով էին միացած՝ որպես մի հոգի՝ երկու մարմնի մեջ: Աղախինը մինչև հայտնելը վաղուց գիտեր, բայց չկամեցավ հայտնել, միայն գիտեր սիրեցյալի հետագա ցավակրությունը: Ուստի անմխիթար հոգով և հագնված տրտմությամբ նայում էր ամենագեղեցիկ Մարիամին, իսկ և իսկ կոտորվում էին աղիքները, և հառաչելիս աչքերից հորդ արտասուքներ էին հոսում, որովհետև ժամն ու ժամանակը մոտ էին տալու բռնավորին:
Սրբասնունդ կույսը, վրա հասնելով իր ընկերուհու հառաչանքներին, մեղմաբար հարցրեց.
- Աղաչում եմ քեզ, ո՜վ սիրեցյալդ իմ, ե՛կ հայտնի՛ր ինձ քո մտքի այդ անբուժելի ցավը:
Նա չէր կամենում հանկարծորեն [իր մտածածը] հաղորդել յուր սիրելիին: Բայց Մարիամը չէր կամենում աղախնին ամենևին արձակել իր ձեռքից: Խոսքի վերջում երդմնեցրեց ընկերուհուն,թե. «Անհնարին է արձակվել իմ ձեռքից, եթե չհայտնես քո այդ բռնկված սրտի աղեխորշ հառաչանքները»: Նույն ժամին տանը ոչ ոք չկար, որովհետև բոլորը հրավիրված էին թագավորի ընթրիքին: Ուստի արտասվաթոր և ողբալի ձայնով ծանուցեց. «Ո՜վ, աչքի՛ս լույս, ո՜վ, հոգո՛ւս հատոր, լեզուս չի զորում ասել, թե վաղը քեզ պետք է ընծայեն պարսից թագավորին»:
Երբ մաքրամաքուր Մարիամը լսեց անլսելի գույժը, իսկույն երեսի գույնը փոխվեց, որն իսկ տեսնողները նրան անմարմին կհամարեին, մեղվանուշ աչքերը մթնեցին, ձեռքն ու ոտքը հոդալույծ թուլացան, երեսը դարձրեց դեպի տան պատը, ոտից գլուխ բռնեց անշեջ կայծակը, գալարվում էին աղիքները և նեղվում-բռնկվում-վառվում էր սիրտը: Արդյոք ո՞վ կարող է գրչով փակել և պատմություն անցկացնել արտասուքների հոսումը և սրտի հառաչանքները:
Այստեղ ազատաքայլ գրիչս հիվանդանում է,- ասում է վարդապետը,- [չի կարող] մանրամասնորեն գրել նրա մտքի դիպվածները: Հենվել էր տան քարե սյանը և գրկել ձեռքերով, գլուխը խոնարհել նրա վրա, և անհնար էր նրանից հեռացնել: Իսկ երեկոյան՝ ամեն ինչի ավարտից հետո, բոլորը պառկեցին, քուն մտան, թողին այնպես սյունը գրկած, որովհետև մարդու բերանը չէր զորում խստությամբ խոսել նրա հետ: Արդարև մարդկանց աչքում այլ տեսակ էր երևում, անտանելի պարկեշտություն և հնազանդություն ուներ: Մինչ մարդու բերանից խոսք դուրս գալը անմիջապես տեսնում էր՝ ոտքի վրա կանգնած, և սպասում էր խոսքի ավարտին, եթե յուրայիններից է, իսկույն փաթաթվում է նրան:
Անցնենք նրա ցավակրության շարադրանքին:
Երբ բոլորը ընդհանուր քուն մտան, անցկացրեց՝ նետեց վառված ճրագը և իրենից նետեց զարդարանքները, գլխի քողը ևս հեռու դրեց, ընկավ ծնկներին՝ իրեն օգնական ունենալով անփափագելի նեղությունը.- օգոստափառ՝ կայսերական փառք ունեցող կույս Մարիամ:
Ո՞վ կարող է պատմել նրա սրտի աղետալի ցավը և մտքի մրմնջողական կսկիծը, բերանի հառաչումը և լեզվի ողբը, ձեռքերի ծեծկումը, երբեմն ընկնում է գետնամած թմրությամբ, երբեմն կանգուն կամ ծնկների վրա, լալիս էր և աղաչում՝ խնդրելով սուրբ կույսից, որ կուսությունը չապականվի անօրենների ձեռքով: Եթե ազատվի բռնավորից, կմտնի անապատ՝ կուսանոց, որը Տող բերդաքաղաքին առընթեր էր: Բուն իսկ գիշերը առանց ննջելու լալիս էր, ողբում մինչև առավոտ: Երբ տեսավ, որ առավոտյան լույսի ծագելը մոտ է, մինչև անկողիններից մարդկանց և կանանց ելնելը, աղջիկը շտապելով հագավ իր հանդերձանքը և ըստ իր սովորության՝ վառեց ճրագը և մնաց ոտքի կանգնած: Իր վրա նետեց բոլորին անիմանալի զարդարանքներ, սպասում էր երեկոյան անլսելի լուրին:
Ըստ բռնավորի ժամադրության՝ հայազուն նախարարները անմեղ գառը՝ սրբասնունդ Մարիամին, վերցրել, տանում էին թագավորի ապարանքը՝ այն զարդարուն պայծառափայլ հանդերձանքով: Երբ արեգակը ծագեց, կարմրացայտ արևը [փայլեց], ոչ ոք համարձակությամբ չէր կարողանում նայել արծաթապատ և ոսկեշար հանդերձանքի ճաճանչափայլ լույսին: Արդարև համայն պարսիկները ելան եկան և տեսան, իսկ և իսկ զարմացել էին չքնաղապանծ և պայծառափայլ դեմքից ու ահեղատես հայեցողությամբ մեղուշակ աչքերից:
Երբ գնացին թագավորի ապարանքը, բռնավորը նստած էր ատյանում՝ ոսկեզօծ աթոռի վրա: Տարան մինչև թագավորը, ծածկույթ-շղարշով երեսը փակեցին, և նա կանգնել էր աչքերի հանդեպ, բայց, ըստ բնական սովորության, գլուխը խոնարհել, գետնին էր նայում:
Թագավորն այդտեղ ձայնեց. «Ո՜վ, ընտրյա՛լ աղջիկդ՝ հարսնացու թագավորի, վերև նայի՛ր, որ տեսնեմ քո այդ գովասանական երեսը, որովհետև ամենքը գովում են քեզ»:
Աղջիկը, ըստ սուրբ հոգու թելադրանքի, մեղմաձայն և սրտառուչ խոսքով նրան պատասխանեց. «Դու վեր նայեցիր նրա համար, որ մարդկանց բոլոր գաղտնիքների գիտակն է, պարսկական լեզվով՝ որպես սուր թափանցիկ մխված բռնավորի սիրտը»:
Իսկույն խստությունից կակղած՝ ասաց. «Աղջի՛կ, քեզ ասեմ, ըստ քո այդ խոսքի արձակեցի քեզ այդ անարձակելի կապանքներից: Գնա՛խաղաղությամբ քո ծնողների մոտ՝ ի մխիթարություն նրանց, որ նրանք աղոթեն ինձ համար, որպեսզի ամենակալը արու զավակ տա այս թագավորությանը»:
Աղջիկը նրա մոտից ելավ անպատմելի խնդությամբ և եկավ սիրահարված ընկերուհու մոտ: Գրկեցին միմյանց, սաստիկ խնդությունից նրանց սրտերից [զգացմունքներ] էին հոսում, երկուսի աչքերից՝ [ուրախության արցունքներ], մղձկյալ՝ խեղդուկ սրտերի շնչարգելությունից կտրվեց նրանց խոսելու ձայնը: Եվ ապա ասում է [Մարիամը]. «Ե՛կ, ո՜վ, իմ հոգու հատոր, փառք տանք, տանք անարգամեծար աստծուն, որ ազատությունը արդարև մարդու գործը չէ, այլ ամենակալի, որ ազատեց ինձ անխորտակելի և անփափագելի շղթաներից»:
Իրոք, մի զարմանալի հրաշագործություն էր, որի համար ամենքը հիացել էին, թե ինչպես անարատ ամենագեղեցիկն ազատվեց. արդյոք ո՞վ էր ձեռք հասցնողը, միջնորդը և բարեխոսը, որ հսկման և տքնության զորությամբ այնտեղ՝ դատ անողի առջև, երևաց, որ բուն իսկ գիշերը դադար չունեցավ, ոչ ոք չկար նրան մոտիկ, թերևս ցավակից լինի կամ մխիթարի, կամ գետնից բարձրացնի և սրբի նրա փոշոտված երեսը, կամ նրա աչքերի արտասուքը և [չկար] ձեռքից բռնող, որ ծեծկում էր իրեն: Նա էր մոտիկ՝ [աղախինը], որ քննում էր նրա սրտի գաղտնիքները: Որովհետև մարդկանցից օգնությունը վերջացել էր, [Մարիամն] իրեն միանգամայն հանձնարարել-վստահել էր ամենափրկիչ աստծուն, ըստ սուրբ Գրիգոր Նարեկացու մաղթանքի, որ ասում է. «Այն ժամանակ կա քո ողորմած այցելությունը, երբ կտրվում է մարդու ակնկալությունը»:
Թեև նա ազատվեց, սակայն եկավ և կատարեց իր ուխտը. մտավ ապաշխարանքների անապատը և դարձավ անվանի անարատ կույս՝ բոլոր բամբասանքներից զատ: Գնաց Երուսաղեմ և այնտեղ շրջեց բոլոր տնօրինական ուխտատեղիները՝ կատարելով իր փափագությունները, ապա վերադարձավ, եկավ իր տեղը՝ մնալով անարատ մինչև իր բարվոք ծերությունը, և մահացավ խաղաղությամբ՝ ի Քրիստոս տյառն և հույս ամենքին:
Տեր աստված բոլոր հավատացյալներին ազատի մեղքերի հոգեկան և մարմնական կապանքներից, անակնկալ ժամին իր մարդասիրական գթությամբ ամենասուրբ երրորդությունը մեզ փառավորի հավիտյանս հավիտենից, ամեն…
- Ինձ մնում է,- ասում է Առաքել վարդապետը,- տուգան բառը պարզել, որովհետև ծառերը նախ ճյուղեր են արձակում, հետո գագաթներին պտղակալում:
Մեր մեծ նախարար Մելիք Եգանը ծերությամբ և ժամանակով մեծացել էր, քան Նադիր Շահը: Երբ Շահը տեսավ, որ բազմաթիվ տեղերում [պատահած] նեղություններին Մելիք Եգանը օգնության հասավ անփոխադարձելի [ձևով], դրա համար իր կամքով նրան Հայր կոչեց, որովհետև սովորություն է պարսից մեծամեծերի և թագավորի համար այդպիսի մխիթարական խոսքով քաղցրացնել իրենց հավատարիմների միտքը:
Մելիք Արամի հիմարությունն այն եղավ, որ իր հայրը երբ վախճանվեց, Նադիր Շահին չհայտնեց: Երբ Շահը լսեց, արքունական դռնից հրովարտակ գրեց և ուղարկեց նրա որդուն՝ Արամին, թե. «Աղվանից երկրից լուր հասավ, թե մեր Հայրը՝ Մելիք Եգանը, մահացել է, որ մի Հոր որդիներ ենք, առանց հապաղելու իմ եղբայրական բաժինը, ունեցվածքից որքան հասնում է, առաքի՛ր, վեց հազար թումանից պակաս չարժե առաքել դնել անունը»:
Երբ լսեց նրա հրամանագրության մասին, շտապեց, հավաքեց, բովանդակեց՝ լրացրեց գրածների թիվը և մի տարի հետո ինքն ընկավ վախճանվեց:
Ի Տե՛ր. ամեն:
Թե ո՞վ հաջորդեց Արամի մահվանից հետո. երրորդ տապանաքարի վրա գրվում է այսպես.
Այս է տապան քաջ իշխանի՝
Սայի անունով մեծ Մելիքի՝
Կարգված իշխան Նադիր Շահի.
Երեսուներեք տարի տիրեց Դիզակ երկրին.
քաջություն և հաղթություն
կատարվեց նրա ձեռքով:
Անօրեններին էր հակառակորդ,
Սրով էր մաշում թշնամուն:
Ինքը՝ պարթև և զորավոր,
Առաջիններից ահավոր էր,
Վաթսունվեց տարին լրացած
Այս աշխարհից վերափոխվեց (=մահացավ)
հոկտեմբերի քսանյոթն էր՝ երեքշաբթի օրը:
Վախճանվեց ՌՄԼ – 1230 (1781)թ.
Շատ տեղերում տակավին հիշում են հինավուրց հարյուրամյա ծերունիները Դիզակի քաջ Եսայու ծննդյան հրաշքի մասին, թե երբ մանուկ Եսային ծնվեց մորից, նրա աջ ձեռքի մատները իսպառ կորած և խփված-կպած էին ձեռքի կրունկին: Երբ բռնությամբ բացին, տեսան ափը լի կարմիր արյամբ: Շատերը մանկան մասին գուշակեցին, թե նրա ձեռքից շատ արյունահեղություն է լինելու: Երբ երիտասարդության արբունքին հասավ և վերցրեց իր եղբոր իշխանությունը, նույն ժամանակ մեծ հակառակություն ծագեց Ջվանշիր գավառի Փանահ խանի հետ: Այս հակառակությունը տևեց մինչև յոթ տարի՝ միմյանց հետ անընդհատ շարունակությամբ պատերազմելով, երկու կողմերից եղան անթիվ արյունահեղություններ: Այս գրգռիչ պատերազմի համար բազում նախարարներ և մեծամեծ իշխաններ խաղաղության միջնորդություն արին և համոզեցին. մեջտեղից վերացավ թշնամությունը:
Երբ բնական թշնամուց խաղաղվեց, աներկյուղ վարում էր իշխանությունը, որպես թե պարսից իշխանության տակ չէ. անօրեն ազգերի նկատմամբ շատ էր սաստկացրել չարչարանքներն ու տանջանքները, չարագործների և այլ մեղապարդների վճիռը կայացնելիս կամ վեճը լուծելիս անհնար էր նրա ձեռքից ազատվել: Ոչ կաշառքով, ոչ միջնորդական բարեխոսությամբ յուրաքանչյուրին հատուցում էր պատիժ ու պատուհաս, մահապարտներին խեղդամահ էր անում, ոմանց մի ձեռքն էր կտրում, ոմանց աչքերն էր հանում, կուրացնում:
Արդարև նահանգը դողում էր և սարսում, որ նրա իշխանության տակ էր. վեճ և կռիվ, մանավանդ կանանց բարձրաձայնելը վերացել էին ամբողջ բնակիչներից, գողությունը, պոռնկությունը, մարդասպանությունը և այլ չար պատահարներ՝ բոլորը, գավառից հեռու-հեռացրել էր: Իսկությամբ հիշում են, որ նորապսակ հարսները և նշանդրած աղջիկները, մանրիկ մանուկներով ամսօրյա ժամանակով բնակվելով, զբաղվում էին իրենց գործով՝ մրգապահ և այգիների խուցերում և տնակներում, կամ արտերի բերք էին վաստակում, մշակում: Նաև ամեն ինչ կատարվում էր ժամանակի պահանջով, մանավանդ որ անմիջապես պատահում էր պատերազմ:
Ուստի իր իշխանության տակ որքան հայ և թուրք բնակիչներ կային, ընտրեց բոլոր քաջագոտի երիտասարդներին և պատանիներին, տանում էր թատերասրահ՝ խաղալու և մարտակարգ ուսանելու, իսկ եթե պատահեն պատերազմներ անօրենների հետ, ամենևին երեսները չպետք է հետ դարձնեն. կամ քաջության անուն ժառանգել, կամ հայրենի [հողի] վրա մեռնել. բացի իրենից, մեռնելը տրված չէ մարդկանց, այլ թուլասիրտ ազգի կանանց:
Այսպես տեսակ-տեսակ խրատական խոսքերով քաջալերում էր կազմ և պատրաստ պահել մարտի զենքերը: Նրա քաջության անունը տարածվեց ամբողջ երկրում, մինչև անգամ հասավ պարսից արքունիք: Այնտեղ բողոք հասցրին կառավարի ականջին՝ հիշելով բոլոր քաջություններն ու հաղթանակները, ավազակների և այլ անձանց դատավճռի հատանելը: Ըստ կարգի պատմեցին այլ բազում տեսակ քաջության և պատերազմի պատրաստության բոլոր հանգամանքները և գործողությունները, թե ինքնագլուխ և ըստ կամքի և հաճույքի աներկյուղ թույլատրված վարում է յուր իշխանությունը: Երեք տարվա ընթացքում պարսից այս բարձր իշխանությանը չի կամենում հնազանդվել, նաև ոչ ոք չի կարողանում նրա հետ կռվի մտնել…
Երբ պարսից արքայի նախարարները, նաև դատավորը [կառավարը] լսեցին, նստել խորհուրդ արին, թե ինչպիսի՞ հնարներով կարող են կորցնել: Խորհրդի վերջնական վճիռը այսպես եղավ. կամ զրպարտանք դնեն նրա վրա կամ մահադեղով կորցնեն քաջ Եսայուն: Երբ արքունական հարկերը հավաքելու ժամանակը եկավ, հարկահանները մի քանի նախարարներով և արքունի հրովարտակով եկան մերային քաջ նախարարի տունը, թերևս կատարելու յուրյանց խորհուրդը: Պարսից կողմից մեկը բարեկամական անքակտելի մեծ սեր ուներ, ուստի երդմամբ ծանույց նրանց խորհուրդները, թե. «Այդ մարդիկ բարի չեն, զգույշ եղի՛ր քո անձի նկատմամբ բոլոր կողմերից՝ ուտելուց և ըմպելուց, նաև այլ դիպվածներից»:
1 Ձեռագրում՝ լանկթամուր, լանկ, Թամրլանկ/Թամուրլանկ:
* *Տողը:
