Սկիզբը այս էջում

ԱՅՍ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԹԵԵՎ ՄԻ ԱՅԼ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆ Է ԸՆԿՆՈՒՄ, ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ԹՈՂ ՏԱՐԱԴԵՊ ՉԹՎԱ,

ՈՐՈՎՀԵՏԵՎ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԸՆԹԱՑՔԸ ԱՅՆՊԵՍ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱՎ

 

Անցյալ օրերին, երբ հիշատակվեց, թե պարսիկները պատել-պաշարեցին Շուշվա բերդը, նեղ վիճակում դրել [բնակչությանը] և մոտ էին քաղաքը մտնելուն, [ներսում] բավական ուտելու հաց և ըմպելու ջուր չունեին, նաև գուժկան էր հասել բերդը, չար լուր տարածել, թե մեր զորապետ Մադաթյանի շքեղաշեն պալատը անօրենները բոլորովին այրել են: Նույն ժամանակ մեր զորապետը ռուսաց զորքի վրա գտնվում էր Տփխիս քաղաքում: Ուստի եղած բոլոր դեպքերի պատճառով Շուշվա քաղաքացիները որոշեցին գտնել մի այնպիսի քաջասիրտ մարդ, որ կարողանա թուղթ տանել Տփխիս և հասցնի Մադաթյանի ձեռքը: Այնտեղ առաջ եկավ հույժ քաջարի և աներկյուղ մի երիտասարդ, թե ինչ կամենում են, ինքը կարող է կատարել աստծո կամքով: Դրա համար խոստացան նրան բազում գանձեր տալ, և նա ասում է.

— Ինձ պետք չէ ոսկի և արծաթ, ո՞վ գիտե՝ առջևում ի՞նչ կարող է պատահել ինձ հետ և որտե՞ղ կլինի մեր վերջը:

Ըստ [զորապետ Մադաթյանի] ընդունակության՝ հնարավորության՝ աղաչանքի թուղթ գրեցին այս օրինակով.

— Ողջո՜ւյն, հայոց քաջահաղթ զորապետ Մադաթյան, քո թշնամիները կորագլուխ կլինեն Ձեր անհաղթ քաջամարտության առջև: Շուշվա բերդն այժմ պատյալ և պաշարված է պարսից զորքից, բայց այս Աղվանից երկիրը ամբողջությամբ հավաքված է այստեղ, և նրանց հանկարծակի գալստյան պատճառով չկարողացանք հացի և այլ պարենի բավական պատրաստություն տեսնել: Դրա համար եթե մինչև ութ օր չհասնես, պարսիկները, մանավանդ բերդաբնակ անօրենները քաղաքները և ամբողջ երկիրը բնաջինջ կանեն:

Հայոց իշխանները, այսպես գրելով և կնքելով թուղթը, տվեցին այն քաջասիրտ երիտասարդի ձեռքը: Այն գիշեր բերդի պարսպից նրան կախեցին պարանով, և նա իր երեսը կնքեց ի նշան սուրբ խաչի, թե՝ Հիսուս արյամբ մեզ գնեց բանսարկուի ձեռքից, մի՛ տուր այս քաղաքը պիղծ և հավատակորույս պարսից զորքի ձեռքը և այս երկիրը՝ նրանց հրեշտակներին ու մահմեդականներին:

Այս խոսքն ասելով՝ ուղիղ ճանապարհից գնաց դուրս՝ աննշան մի շավիղ: Ցերեկը մտնում է մարդկանցից անտեսանելի մի ամրագույն տեղ մինչև երեկոյանալը: Երբ մութը բռնեց աշխարհը, այնտեղից բուն գիշերը ելավ, անհանգիստ, արագաքայլ և սրընթաց վազելով՝ գնաց մինչև առավոտ: Ինքը բոլորովին անծանոթ էր ճանապարհներին և երբ հարցնում էր, թե ո՞ւր է այն Տփխիս քաղաքը, ցույց տալով ասում են՝ Կուր գետի վրա է: Դրա համար ինքը թեքվում է դեպի գետը և գտնում այն: Այս կողմից բռնելով գետի եզրը՝ անհանգիստ գնում է դեպի վեր, մինչև գա և հասնի նույն քաղաքը: Հարցեր տալով՝ գտնում է մեր զորապետ Մադաթյանի բնակվելու տեղը: Նրա ծառաներից մեկին ուղարկում է հայտնելու Ղարաբաղի երկրից իր գալստյան մասին:

Երբ լսեց իր երկրի անունը, նույն վայրկյանին սլացավ և դուրս ելավ, թե արդյոք ինչ է [նշանակում] նրա գալուստը: Երբ հասավ ի տես եկողին, նրա աչքերից հորդաբուխ արցունքներ էին հոսում, իսկ [երիտասարդը] գունատվել էր, հալումաշ եղել, սիրտը քաշվել սովից: [Զորապետը] հարցրեց գալստյան պատճառը, և նա հանեց թուղթը, տվեց նրան: Բացեց թուղթը, կարդաց բոլոր գրածները: Երբ իմացավ բոլոր եղածները, արդարև բռնեց իր գլխի մազերը, քանդում էր՝ ասելով՝ որդյա՛կ, արդրև այդպե՞ս է: Նա, բացելով բերանը, ասում էր.

— Ինչ կամենում ես հարցնել ինձնից, չեմ կարող մեր երկրի պատմությունը մանրամասն այստեղ ծանուցանել և հայտնել, միմիայն հապաղման ժամանակը չէ, քանի որ Աղվանքի պարսիկներն ու տաճիկները կատաղած են, կամենում են լիզաջինջ (լիզելով — լափելով) անել մեր ազգը, անթիվ մարդկանց գլուխները կտրել են, շարժել-տարել են Թավրիզ քաղաքը, նաև զորքը, որ բնակել էր Սյունյաց երկրի Կորես բնակավայրում, կոտորել են, մնացածներին ոտաբոբիկ, հետիոտն գերի են տարել Թավրիզ քաղաքը: Իսկ այժմ Շուշվա բերդը ամեն կողմից պաշարված է, սաստիկ պատերազմ է, մինչ այգ և մինչ երեկո անօրենները չեն կամենում դադարել բերդաբնակների արտաքսումը, բազմության համար բավական տեղական ջուր չեն կարողանում բերել, նաև պարսից զորքի հանկարծակի գալստյան պատճառով չկարողացան դրսից՝ գյուղերից և գավառներից, առատորեն հաց հասցնել: Դրա պատճառով բոլոր կողմերից պաշարել է նեղությունը:

Ըստ մարդու հայտնած [լուրերի], որ զորապետը լսեց [ուշիուշով], բացի հասարակության աղաչանքների թղթից, նույն վայրկյանին հրավառված, իր նախկին սովորությամբ, սկսեց զորապետերին և զորքին հորդորել, որ նույն ժամին պարտավոր են պատրաստել մարտի բոլոր պարագաները և հավաքվել այս քաղաքի տակ՝ հարթագույն դաշտում: «Ահա՛, արդեն կարող եմ հասնել ձեզ»,- ասում է [լրաբերին]: Զորքն ու զորապետերը նույն ժամին հավաքվեցին այնտեղ: Իսկ ինքը մտավ սենյակը, փոխեց յուր հանդերձանքը և հագավ պատերազմի հագուստը, նաև բնույթով առանձնակի մի հագուստ՝ մարդկային վարքից ու բարքից դուրս, որ նմանվում է, ասես, հրանյութերի արագության. նույն  վայրկյանին սրընթաց հասնում է իր զորքին նշանակված տեղում: Այնտեղ տեսավ հավաքված զորքը՝ պատերազմի ամենայն պատրաստությամբ. մնացել ու սպասում էին հրամանի՝ հնչեցնել արշավանքի փողը: Խրախուսելով իր զորքին՝ զորապետը սիրալիր խոսքերով մխիթարում էր նրանց, որ խնդությամբ գնան պատերազմի, առատորեն կստանան բարություն և գաքնձեր, աստծո կամքով խնդությամբ կվերադառնան: Մինչև այսօր [միասին] հաղթել են թշնամիներին և կատարել հաղթանակի ուրախության տոն, այժմ ևս հույս ունի նույն ամենակալից, եթե կարող է իրենց ձեռքը տա իրենց հավատի թշնամիներին:

Երբ ռուսաց զորքը լսեց, որ իրենց ընտանիքներին, բարեկամներին և եղբայրներին գերեվարեցին, նախանձով լցված՝ կամեցան նույն ժամին հասնել այնտեղ:

Ամեն ինչից հետո հնչեց արշավանքի փողը, խմբվեցին գունդ-գունդ՝ հինգը առջևից, հետևակ զորքը՝ հինգ հազար, և հեծելազորը. ավելի առաջ առաքեց սպառազիված, բոլորը՝ ընտիր և քաջամարտ՝ տեսնելու, թե ի՞նչ լուրեր կարող են իմանալ կամ բերել: Տակավին չգիտեին, որ պարսից զորքը այնտեղից շարժվել, եկել է Գանձակ: Պարսից սպարապետը մեծ գունդ է կազմել երեք հազարյան և շարել այնտեղ. ամենքը՝ ընտիր և զինված, լավ պահված հեծյալ երիվարներով: Նրանց պատվիրել է՝ իմանալ Տփխիս քաղաքի ելն ու մուտը, պատահած ամեն ճանապարհորդի արգելել և տեսնել, թե ի՞նչ լուր կարող է իմանալ, թե արդյոք իրենց գալստյան լուրը անցե՞լ է Տփխիս կամ բերե՞լ է այլ լուր: Այս խոսքերը դնելով նրանց բերանը՝ արձակեց:

Սրանք այստեղից, նրանք այնտեղից գիշերվա մեջ եկան, միմյանց հանդիպեցին՝ անծանոթաբար՝ չիմանալով և չճանաչելով միմյանց: Բայց Մադաթյանի զորքն իսկույն իմացավ, որ պարսից զորքից են՝ ըստ թղթաբեր մարդու նախկին վկայության: Եվ ըստ երիվարների ոտնաձայների կամ ըստ մարդկանց բազմության, բոլորը՝ զինվորյալ. քանի որ լուսինը տասնչորս օրական էր, [ամենը] նշմարում, տեսնում էին: Բայց պարսիկները երբեք չգիտեին, թե ովքե՞ր են, միայն զգուշանում էին, նաև բնավ ռուսաց զորքին դեռևս չէին ճանաչում. նրանք չէին տեսել: Բայց նրանց խոսքից և ասածից, հանդերձից իսկույն ճանաչեցին, միայն մնաց, թե նախ ո՞վ պետք է սկսի կռիվը:

Նախ շարժեցին մի կողմը ըատ իրենց հարցումների և տեղեկությունների, սկսեցին խմբվել պատերազմի համար, պարսիկները չգիտեին մեր զորքի հնարները, որովհետև ռուսաց զորքը վարժված էր մարտում, բոլոր հնարները գիտեին: Բայց պարսիկները իրենց զորեղության մեջ էին պարծենում: Եվ ահա երկու կողմերի ճակատն սկսվեց: Զորապետերը մեր զորքը չորս առաջատարի բաժանեցին. մի գունդը գնաց թիկունքի կողմը (պարսիկները չգիտեին), մյուսն անցավ աջ կողմը, երրորդն անցավ ձախ կողմը, մի գունդն էլ կանգնել էր հանդիպման, և կռվում էին:

Երբ կռիվը սաստկացավ, երկու կողմերից ընկնում էին, դիաթավալ շարժվում, հետզհետե մերձենում էին միմյանց: Բայց պարսից կողմը շատ էր, մեր առաջապահ զորքը՝ սակավ, մյուսները, երեք տեղերում խմբված, սպասում էին զորապետի ձայնին կամ պատերազմի փողի հնչելուն, որ բոլոր կողմերից խառնվեն նրանց զորքին: Երբ մարտը սաստկացավ, մոտ էին իրար խառնվելու, մեր զորապետը գոչեց.

 – Ո՞ւր եք, իմ քաջ զորականներ:

Նույն ժամին բոլոր կողմերից, սուրը իրենց ձեռքներին, անցան պարսիկների վրա, փակեցին ներսում, շրջապատեցին նրանց և սկսեցին կոտորել ու բնաջինջ անել: Կարծեմ թե մնաց մեկը,- ասում է հեղինակը,- թողեցին համբավատար մի քանիսին, որ մնան այստեղ: Վախենում էին առաջ շարժվել, թերևս կհանդիպեին շատ զորքի, ուրեմն սպասել մեծ զորապետ Մադաթյանի գալստյան: Հետ դարձրին նաև մի քանի հեծյալներ՝ տանելու պատերազմի, և պարսից զորքի կոտորման լուրը, թերևս զորապետը փութանակի գա հասնի, ասել նաև՝ այժմ պարսից բանակներ կան Գանձակում: Առաջապահ զորքը վխտում է պատերազմի տեղում՝ սպասելով նրան. այնտեղ կոտորած դիակներ կան: Նույն օրը մեր ողջ հետևակ զորքը եկավ հասավ այն տեղը, որտեղ կային: Բռնեցին նաև մի քանի կենդանի զինվորի՝ նրանցից պարսից զորքի մասին տեղեկություններ իմանալու համար:

Մադաթյանը սկսեց հարցաքննել Աղվանից երկրի բոլոր անցքերն ու դիպվածները, պարսից զորքի թիվը, և նա [հարցաքննվողը] մանրամասն պատմում է մեր երկրում պատահած բոլոր դեպքերը, ի վերջո, թե՝ «Չկարողացանք մտնել Շուշվա բերդը, բազում հնարներով կռվեցինք գիշեր ու ցերեկ անդադար, ծածուկ և հայտնի, բնավ չկարողացանք մոտենալ, որովհետև հայերը բազում քաջություններ կատարեցին, նրանք սպանելու երկյուղի պատճառով չկարողացան ծածկել արածները»:

Մեր զորապետը երբ տեղեկացավ բոլոր իրերին և անցքերին, նաև պարսից զորքի հաշվին և թվին, թե քանի հազար են, այսինքն՝ հարյուր հազար, ամենքն էլ իսկապես գիտեին զորքի թիվը, որ այնքան էր: Զորապետն այստեղ կասկածում է նրանց զորքի բազմության համար, թուղթ է գրում փոխարքա Պասկովիչին՝ շտապ հասնել Գանձակ՝ նշելով, թե այսքան է պարսից զորքը, բայց ինքը հինգ հազարով նրանց ընդառաջ գնաց, որ նա գա հասնի իրենց, գուցե այս զորքը վնասի նրանց: Գրեց, կնքեց և տվեց մի քանի հավատարիմ զորականների ձեռքը և առաքեց փոխարքային, որ նստում էր Տփխիս (՞) քաղաքում: Եվ սուրբ խաչի նշանով խաչակնքեց իրեն՝ օգնության գոչելով Աղվանից երկրի բոլոր սրբերին ու կրկին հորդորելով իր զորքին, որ երբեք չերկնչեն և ականատես են, որ բոլոր մարտերում արարիչը հաջողություն է [պարգևում]. «Մինչև այսօր հաղթել ենք, և չեմ հաղթվել [պարտվել] սրանցից»: Եվ զորքին քաջալերելով այսպիսի սիրահորդոր խոսքերով, ապավեն ունենալով մեր երկրի սուրբ նահատակներին՝ հրամայեց հնչեցնել արշավանքի փողը:

Զորքը կրկին հոգի առավ, մեր հավատի սիրով լցվեց, քան զենքով և մահաբեր մարտ ու կռվի համար քաջընթաց աճապարանքով շարժվեց գնաց մինչև անգամ Գանձակի սահմանները և վեր բարձրացրին իրենց աչքերը, տեսան ահա՛ աստակավորներ (աստակոս-խեչափառ|խեչափար) և հրոսակներ՝ արձակված դաշտային և լեռնային  վայրերը, սփռված և տարածված բոլոր տեղերը: Դրանք ոչ թե պարսիկներ էին, այլ տեղական տաճիկներ, որոնք իրենց ձեռքն ընկածներին կողոպտում էին, գլխատում՝ դիակները թողնելով որպես թռչունների և գազանների կեր: Այս ամենը ոչ թե տեսնում էին իրենց աչքով, այլ ուրիշների բերանից սրանից ավելի շատ լսում էին:

Երբ մոտ էին Գանձակ քաղաքի կալվածքներին, տեսան հարթահավասար դաշտում պարսից զորքի անհամար վրանները տարածված, որոնց ծայրերը մարդկանց աչքին անտեսանելի են. արդարև ծածկել են գետնի երեսը: Եվ երբ մեր զորքի գալստյան լուրը հասավ պարսից սպարապետին, թե զորավար Մադաթյանը հինգ հազարով եկել է քո դեմ, նույն ժամին դիտակը ձեռքը վերցրեց և նայեց մեր զորքին, տեսավ սևազգեստ, խիստ չքավոր մի գունդ, դարձավ և նայեց իր զորքին, տեսավ ահա տարածված անթիվ վրաններ ու զորք: Բացի իր զորքից, այստեղից և այնտեղից, Աղվանից երկրի տաճիկներից և այլ անձնատուր գյուղերից ևս հավաքել էր: Բայց տեսնում էր [հակառակորդին], որ նույն տեղում խմբվել է մի գունդ և աչքը թարթելով կարող են առանց պատերազմի, առաթուր (ոտքի տակ)՝ երիվարների սմբակների տակ կոխկրտելով, անցնել: Յուրաքանչյուրի զորքը իր տեղում դադար էր առել, որովհետև միմյանց հետ ճակատել էին:

Երբ երեկո եղավ, մութ ժամանակ առանց ձայն հանելու և լռությամբ, կառքը լծած, անիվները նավթով փաթաթած, առանց կանչելու մեր զորքը եկավ Գանձակ քաղաքը: Եվ [Մադաթյանը] կանչեց նրանց մեծամեծ իշխաններին, հարցաքննելով բոլոր պատահմունքներն իմացավ, անցքերին տեղեկացավ: Տեսավ, որ բոլորին խարաններով խարանել են և սրով ինչ վիրավորել. «Ինչ ասեմ այլատեսակ պակասության, ամոթական գործերի մասին»:

Երբ Գանձակի հասարակությունը լսեց, մեծամեծերն ու փոքրերը, ամենքը եկան, հավաքվեցին զորապետի մոտ, չգիտեին, թե ըստ արժանավորության ինչ բարություն սպասեն նրանից, թերևս նրա քաջության միջոցով կարողանան ազատություն գտնել: Քանի որ մտաբերում էին անցած տանջանքները, ուստի շատերն ընկնում էին ոտքերին, փաթաթվում, արդարև նրա առջև ոմանց աչքերից արտասուք էր քամվում և ասում էին՝

• Ո՞ւր են հայերը, ոտնակոխ են արել ամենը և ամենքին:

Երբ Մադաթյանցը տեսավ նրանց սրտի մորմոքումը, մտքի տվայտանքը և նրանց գոլորումը յուր առջև՝ զորքի մեջ, ինքը ևս հաղորդակից եղավ նրանց ցավակցության, սրտով մղձկաց և սիրահորդոր խոսքերով խրախուսեց բոլորին՝ ասելով՝ այսուհետև ամենևին ազատ մնան այդպիսի վշտակցությունից, ուրախ լինեն. «որովհետև աստված մեզ հետ է, նաև եթե կամենաք իմանալ, թե ինչո՞ւ մեր զորքը սակավոր (քչավոր) է, [ասենք], որ ահա երկու օրից հետո անթիվ զորք է հասնելու մեզ մոտ՝ մեր փոխարքայի ձեռքով»: Միայն մնում է հայտնել, որ ճանապարհին չարչարվել և հոգնել են: Քանի որ մինչ այգ և մինչ երեկո անքուն և անհանգիստ վաստակել են, թերևս շտապ կարողանան հասնել: Ավելի քան չորս օր է անցել, որ Շուշվա բերդի իշխանները թուղթ են գրել և մի երիտասարդի միջոցով հասցրել իրեն, որ գնա և թեթևացնի նրանց նեղությունը, բայց այնպես եղավ գործը, որ այստեղ պատահեց դրանց: Մեր խնդիրն է տալ կերակուր և հաց, օղու և գինու ըմպելիք, որ մի փոքր հոգի առնեն և հանգստանան:

— Տեսնենք վաղը մեր արարիչը ի՞նչ սքանչելիքներ է կամենում ցույց տալ.- այս խոսքի վրա համայն հայերն ուրախացան և գնացին՝ խոյերը, հորթերը մորթելու, հացի և ամեն տեսակ ըմպելիքների պատրաստություն տեսան և բերին տվեցին զորքին: Բոլորը կերան և հագեցան, ապա սակավիկ ինչ ի քուն մտան, իրենց հոգնած մարմնի հանգիստն առան: Եվ հետո արշալույսին մոտ բոլորը վերկացան իրենց անկողնուց, ըստ նրանց նախկին սովորության սկսեցին հերթով կարգավորել պատերազմի բոլոր գործիքները, ըմտիր-ընտիր երիվարներին ջոկելով՝ լծեցին կառքերին և նրանց բոլոր պարագաները ամրացրին երկաթե կապանքներով և վրան թնդանոցներ ամրացրին, որ անշարժ մնան: Ամենը կազմելով՝ լարեցին՝ աղեղները ձիգ քաշեցին և սկսեցին ամբողջ զորքը դասավորել՝ ըստ իրենց կարողությունների. քաջերն առաջին տեղում, միջական և հետինը: Բայց շատերը վկայում են մեր զորքերի մասին, որ բոլորը ընտիր էին՝ իբրև հրանյութերի դասերից [կազմված], որ մինչև այն [վերջին] պատերազմը բնավ անհաղթ են մնացել և բազում պատերազմներ են մղել զանազան ազգերի դեմ:

Երբ ամեն ինչ կազմ ու պատրաստ դարձրին մարտի համար, զորապետը պատվիրեց հայոց ազգին և իշխաններին՝ ամենևին ձայն չհանել, միայն առաջնորդել ուղղությամբ և տանել հարթագույն լայնանիստ դաշտ, որպեսզի մեր և պարսից զորքերի միջև մարտի ասպարեզ լինի: Ըստ զորապետի խոսքերի՝ նրանք՝ հայերը, սկսեցին առաջ շարժվել և զորքը՝ նրանց հետևից: Գնացին մինչև այնտեղ, որի անունը ըստ տաճիկների Մեշիկլու է կոչվում, ըստ մեզ՝ օրորոց: Հավաքվելով այնտեղ և բոլոր գործիքները լարելով՝ կազմեցին և ուղղություն վերցրին պարսից բանակի վրա: Շղթաներ և ռումբեր մանրելով՝ լցրին բոլորը թնդանոցները և բոլորին զինեցին. այնպես հագեցան և ստացան նոր քաջասրտության հոգի՝ հավատի նախանձով վառված:

Երբ արշալույս եղավ, և արևը ծագեց, պարսից զորքը շարժվեց, և միմյանց վրա հասան ու երեկ, մյուս օրը գիտեին ռուսաց զորքի և մեր զորապետի գալստյան մասին, բայց երբ տեսան մեր զորագունդը, զարմացան արդարև մեր զորապետի քաջասրտության վրա, թե ինչպե՞ս  չի վախենում, որ այսքան զորքով եկել է, և դաշտում խմբվել են:

Այս խոսքն ասելով՝ սկսեցին կազմել և պատրաստել իրենց զորքերը, ոմանք գիտեին մեր զորքի քաջությունն ու հնարագիտությունը և ասում էին, թե ովքեր պատահել են ռուսների պատերամին, նրանք ստույգ գիտեն, որ երկյուղը մեծ է, և պետք չէ ասել, թե քիչ են, ահա աչք թարթելուն պես բնաջինջ կանենք. և կրակի կայծը որքան փոքր է, ինչպե՞ս կհրդեհի անտառը: Եթե նրանք քաջությունը չէին անցկացրել կշեռքը, այնքան զորքով ինչպե՞ս կարող էին մարտի ասպարեզ ելնել, գալ և դեմ հանդիման այսքան զորքի՝ խմբվել և կանգնել: Շատերը վարանում-տարակուսում էին իրենց մտքում և մտածելով գիտեին մեր զորքի գործերը, ոմանք ծաղրում էին այդ մտածողներին:

Բայց իրենց մեծ սպարապետի հրամանը զորքի վրա սաստկանում էր, բոլորը զինվորյալ էին, հեծելազորայիններ, հետևամարտիկներ, գունդ-գունդ եղան և մորեխի պես սփռվեցին, տարածվեցին դաշտի ու երկրի վրա: Երբ հետևակազորն ու հեծելազորը կանգնեցին մարտակարգի, ծայրից վերջին ծայրին մարդու աչքը նետելիս արդարև չէր հասնում զորքի բազմության պատճառով: Այսքան բազմությունները շարընթաց կանգնել, շրջան կազմել, ամեն կողմից պատել և պաշարել են՝ մեջտեղ առնելով մեր զորքը: Այստեղ էին նաև ախոնզ կոչվող կամ այլ անհորջորջելի անուններով կարդացողներ, որոնք իրենց ձեռքն էին վերցրել իրենց նախկին սուտ մարգարեի նկարագրված պատկերը և նրա Ալի կոչված օգնականի [պատկերը], նկարված ձեռքը՝ սուրը բռնած, ամրացված շատ բարձր ձողափայտի վրա: Սրանք բոլորը իրենց զորքից առաջ էին շարժվել մի քարընկեց հեռավորությամբ՝ խրախուսելով և քաջալերելով իրենց զորքին, որ ամենևին հավատարիմ մնան, թե քրիստոնյա հավատացյալների զորքը բնավ այսուհետև կարողություն չունի պատերազմի գործում շարժվելու իրենց մարգարեի սրի առջև: Այս բոլոր խոսքերն ու հույսերը բերան առած և ձեռքները բարձրացրած՝ բարձր ձայնով աղաղակում էին, ճակատը առաջ տանում:

Բայց իրենց զորքը՝ իբրև լրթագույն (մթնագույն) ամպեր՝ սաստիկ հողմից քշված, ձիընթաց արագությամբ շարժվեցին, հայերը ևս, հրացաններից և թնդանոցներից որոտալով, առաջ էին ընթանում: Երբ պարսիկները մերձեցան, սաստկագույն ճայթմունք, դղրդմունք և շռինդ բարձրացրին մեր զորքի վրա, մանավանդ երիվարների սմբակների, հետևակ զորքի ոտքերի փոշին, վառոդի ծուխը, միմյանց խառնվելով այնտեղ, կուրացնում էին միմյանց աչքերը: Մինչև այստեղ մեր զորքը անձայն էր և լուռ, որովհետև զորավարը չորս կողմում լարել էր բազում թնդանոցներ ներքևի, վերևի կողմերում, աջում և ահյակում, բոլոր անկյուններում հազարավոր զինվորներ, առաջ շարժվելով, մարտնչում էին:

Երբ մեր զորապետը տեսավ, որ հորձանք տված գալիս են իրենց վրա՝ որպես ծովի կատաղի ալիքներ և վայրենացած կոհակներ, ամեհի ծփանքով հողմի սաստիկ բռնավորությունից դիզացել՝ կուտակվել էին նրանց վրա և կամենում էին երիվարների սմբակների տակ շնչահեղձ անել: Նույն ժամին մեր զորավարը հրամայեց մեր զորքի հետ դառնալու փողը հնչեցնել: Երբ մեր զորքը եկավ, անցավ թնդանոցի հետին կողմը, այնտեղ պետք էր տեսնել աստվածային հաղթության հրաշքը: Զորավարը առյուծաբար գոչեց.

 –Ի՛մ արինե՛ր և քաջե՛ր, զի ժամ է մարտի (Արի՛ք իմ և քա՛ջք, զի ժամ է մարտի): Նույն վայրկյանին բոլոր կողմերում արձակեցին թնդանոցները: Արդարև որպես հուր վառվել էր դաշտում, որոտում էր, որ շղթաները նետուն էին թնդանոցների բերանները: Իբրև հմուտ հնձողներ՝ ընկած բարվոք ցորենի արտերը, կուտակված զորքերին հնձում, փռում էին գետնին: Մեր զորքը թնդուն որոտմամբ մարտը առաջ էր տանում մինչև օրվա կեսը, իսկ պարսից կողմը ամենևին դադարել էր:

Երբ զորապետը տեսավ, որ պարսից կողմը դադարել է, հնչեցրեց փողը, մեր զորքը հետ դարձավ: Բայց ծխի բարդությունից և օդի թանձրությունից հնարավոր չէր, որ մեկը ինչ-որ բան տեսներ, դադարեցին այնտեղ: Կեսօրից հետո արևելյան կողմից հողմ բարձրացավ, ծուխը հեռու քշեց: Այստեղ ո՞ր մեկը կարող է գրչի տակ անցկացնել այն զարմանալի կոտորումը:

Հայերը՝ մեծ ու փոքր գանձակցիները, ըստ մեր զորապետի հրամանի՝ սփռվեցին, տարածվեցին և հարձակվեցին և ընկան նրանց վրա, նոր և հիանալի բաներ ու հրաշքներ էին տեսնում: Նախ դաշտի տասը և ավելի ասպարեզում նրանց դիակներն էին գետնատարած փռված, սաստիկ կարկտից ջարդված մորեխների պես: Ընկածներից շատերը տակավին կենդանի և կիսաշունչ էին, անողջանալի վերքերով վիրավորված՝ կսկծում էին, ոմանց արյունը դեռ հորդաբուխ հոսում էր, ոմանք էլ, թավալգլոր կանչելով, գետնի վրա ոստոստում էին, ոմանց հանդերձանքը հրավառ այրվում էր:

 Արդարև դաշտը ներկվել էր կարմիր արյամբ՝ լճեր գոյացնելով, կիսամեռ մարդիկ ճնշվում էին, սաստիկ ցավ ունեցողները «վա՜յ» էին գոչում: Սակավացավ մարդիկ, որ ողջանալու հույս ունեին, անցնելով մահացածների դիակների տակով՝ թաքցնում էին իրենց, և ովքեր փրկվել էին կոտորումից, անծանոթ վայրեր ընկնելով՝ տագնապի մեջ էին, հապճեպ հարվածներ էին կրում և անապատներում մոլորված, մացառուտ տեղերում շփոթված՝ փախուստի էին դիմում: Այսպես հալածվելով՝ կորան:

Բոլորն անցան ավարառության, որովհետև նրանք ամեն բան թողել էին՝ կահ-կարասին, բազմակույտ մետաքսեղեն դիպակները, տնային այլևայլ պետքերը՝ արծաթի և ոսկու սնդուկները, ոսկով և մարգարիտով պաճուճված հանդերձանքը, ինչպես նաև ընկան դիակների վրա, նրանցից կողոպտեցին զենքերն ու հրացանները և այլ պետքական բաներ: Գանձակ քաղաքն այս անգամ մեծ հարստություն ստացավ, իրենց տները լցրին ավարով: Թող ասեմ նաև՝ պարսից այնքան բազմաթիվ ընտիր-ընտիր ջորիները, ուղտերը, լավ խնամված երիվարները և բեռնակիր գրաստները. եզները նրանց արագաոտն էին, քան ջորիները: Գանձակ քաղաքի մարդիկ ամենը դյուրին գնով էին առնում՝ կես մասը բաշխելով վնասներ կրած քաղաքացի անձանց: Այս ամենով անցած օրերի վնասների, իշխանների խարածի և տանջածի՝ մեկի փոխարեն հազարներ ստացան: Հայերն այստեղ-այնտեղ ընկան փախստականների հետևից, կոտորեցին և կողոպտեցին, մնացածներին հալածական արին դեպի Երասխ գետի այնկողմը:

Սակայն այն զորքից ութ հարյուր հետևակ ընտիր զիվոր (շատ էին գովում նրանց) բաժանվեցին, մտան մի ամուր տեղ՝ բերդ, և սկսեցին զորքի հետ մարտնչել սաստկորեն՝ մահ հանձն առնելով և կամենում էին երբեք չհնազանդվել մեր զորապետին: Մեր զորապետը ձայն տվեց.

— Զարմանում եմ ձեր հիմարությամբ և խղճում ձեր քաջության համար, որովհետև արյաց աշխարհի քաջ՝ զորավոր մարդիկ  եք, սակայն վերջինները չգիտեք, թե ի՞նչ են հասցնելու ձեզ, եկե՛ք և ելե՛ք այդ ամրոցից, եթե ոչ, պատասխանատու չեմ ձեր արյան համար: Եթե ելնեք, ձեզ անվնաս կուղարկեմ ձեր երկիրը: Դուք որքան կարող եք այդ ամրոցից ձեր հրացանները արձակեցե՛ք իմ մի անձի վրա, և ես ահա միայնակ գալիս եմ ձեզ վրա, այն ժամանակ կտեսնեք քրիստոնյաների հավատի զորությունը:

Այս խոսքն ասելով և ձին մտրակելով՝ ուղղվեց նրանց վրա: Տեսնելով նրան՝ զղջանքով արձակեցին նրա վրա և չվնասեցին նրան: Նրանք զարմացած հեռու ձգեցին ամեն ինչ և եկան, կանգնեցին նրա առջև, խոնարհեցին իրենց գլուխները, երկրպագեցին նրան: Եվ ազատեց նրանց, որ գնան իրենց բնակավայրը:

ՄԵՐ ԵՐԿՐԻՑ ԳԵՐԵՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂՈՒՄ՝ ՊԱՐՍԻՑ ԵՐԿՐԻՑ ՄԵՐ ԶՈՐԱՊԵՏԻ ՎՐԵԺԽՆԴՐՈՒԹՅԱՆ, ԻՐ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ՊԱԼԱՏԻ ԱՅՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ [ՎՐԵԺԽՆԴՐՈՒԹՅԱՆ] ԿԱՄ ՄԵՐ ԵՐԿԻՐԸ [ԿԱՏԱՐԱԾ] ԳԵՐԵԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ. ԱՅՍ ԱՄԵՆԻ ՊԱՏՃԱՌՈՎ ԱՆՑՆՈՒՄ Է ՄԵԾ ԵՐԱՍԽ ԳԵՏԸ ԵՎ ԿԱՏԱՐՈՒՄ ԱՅՍՊԵՍ

Այս ամեն իչը եղավ: Զորապետը խորհուրդ արեց իշխանների և խոսքի տեղյակ, ճարտասն, մեծամեծ գիտնականների հետ՝ գնալ պարսից երկիրը, ջարդել և ավարի ենթարկել նրանց ամբողջ ունեցվածքը, մնացյալներին ահ ու վախի տակ գցել, որ դարձյալ չվստահանան և գան մեր երկրի վրա: Այս հարցում բոլորը բարեհաճ եղան անխափան կատարել: Այդ նպատակով չվեց, շարժվեց  գնաց Երասխ գետի ափը և այնտեղից պատգամավորներ և թղթեր ուղարկեց Աղվանից տան բոլոր գավառապետերին և իշխաններին, որ գան և հավաքվեն Երասխ գետի ափին, որ պարսից սահմանն էր: Բայց գյուղերի և   բնակիչների յուրաքնչյուր իշխան իր հետ ունենա քաջամարտ մարդիկ, որ ահա կարողանանք անցնել Երասխ գետի այնկողմը և մեր վրեժն առնել ու համայն պարսից երկիրը ավարի մատնել:

Երբ բոլորը լսեցին, ուրախացան, պատրաստեցին մարտի բոլոր [պարագաները], երիվարները և զենքերը, գնդեր կազմեցին բոլոր գավառներից և ավաններից, եկան այնտեղ՝ մեր զորապետի մոտ: Նա պատվիրեց բոլորին քաջ լինել և հարցնելուց հետո բոլորից տեղեկացավ նրանց վնասների մասին և իմացավ, թե որքան վնաս են հասցրել մեր երկրին՝ թե՛ գերեվարության և թե՛ սպանում մարդկանց, ոչխարների ու այծերի հոտերի և անասունների, նաև արտերի ցորենի, գարու և բոլորի:

Երբ լսեց նրանց բոլոր խոսքերը, կրկին հորդորեց նրանց քաջ լինել, թե ահա փրկության օրը հասել է, ահա անցնում ենք Երասխ գետը՝ այնկողմը, մտնում պարսից տերությունը, «ըստ ձեր ցանկությունների՝ մեկի փոխորեն առե՛ք հարյուր և հազար վրեժներ»:

Երբ անցան Երասխ գետը և գնացին, հասան պարսից տերության բնակատեղերը, հայերը բարկացած էին այն օրերի նրանց կատարածների համար, որ բռնությամբ իրենց մանուկներին հափշտակել են գազանաբար, տարել Թավրիզ քաղաքը, թլպատել ու վաճառել, թե որքան մարդկանց են գլխատել՝ ոմանց եղբայրներին, ոմանց ծնողներին, ոմանց՝ ծնունդներին: Նրանք բոլորը բարկացած և սրտմտած հասան պարսից վնասատու զորքի բնակությունները՝ արդարև առյուծացած և պարսից արյան ծարավի: Դրա պատճառով հայերից յուրաքանչյուրը, մահը հանձն առած, և դա ոչ թե կահ-կարասու, արծաթի կամ ոսկու ավար առնելու համար, այլ ըստ ավելի առաջ ունեցած ոխակալության համար ցանկանում էր նրանց հատուցումը հատուցանել նրանց:

Դրա համար զորապետի պատվերով գնդեր կազմելով, սփռվեցին, տարածվեցին պարսից բնակությունները, ագարակները և ավանները: Խիստ ցուրտ ժամանակներ էին. ձմեռ էր, ձյուն չէր տեղում, սակայն խիստ ցուրտ էր, շատերը մնացել էին գյուղերում, ձմերոցի բնակություններում, իսկ կես մասը փախել, բնակվում էր լեռնային ամուր տեղերում՝ սպասելով մահվան: Եվ ովքեր մնացել էին իրենց բնակություններում, նրանք մեր զորքը տարան փախչողների տեղերը և մատնեցին, թեև այստեղ բնաջինջ արին պարսից զորքին: Բայց այնտեղ կատարվածը առավելագույնն էր:

Այնտեղ պետք էր տեսնել գերել, ավերել, անողորմ ժանտախտ, կանանց, մեծերի և փոքրերի կոտորում, նաև սիրուն հանդերձանքից մերկացում, կողոպտում էին նրանց բոլոր զարդերը՝ երբեք չխնայելով նրանց, այսինքն՝ մերկացնում էին նշանադրված աղջիկներին, նորած հարսներին, տնային այլևայլ հանդերձեղենները և պղնձեղենները, մանավանդ այծերի և ոչխարների հոտերը, արոտներից օգտվող անասնեղենները՝ ձիերը և ջորիները, գոմեշները և ուղտերը, էշերը, այստեղից-այնտեղից հանում, բերում էին հայոց զորքը և լցնում այնտեղ: Սակայն կանանց վրայի պեսպես զարդերը, ոսկեղեն կամարները, նրանց կանանց պարանոցի քառամանյակները և նրանց ձեռքի ապարանջանները, այլ զարդեր, բոլորը կողոպտելով, իրենց մոտ էին պահում: Ականատես անձինք ևս վկայում են, թե ում այստեղ շատ վնասներ են հասել պարսիկներից, նրանք մայրերի գրկից հանել են մանուկներին, խարել և նետել կրակին, նեղել ու տանջել են ծնողներին և ստիպել, որ հանեն հափշտակված, թաքցրած գանձերը: Եվ հիշեցնում են, որ նրանց այրերը մեզնից ավելի [չար էին], չարչարել են մեր մեծամեծերին, մի՞թե դժվար է տոկալը, բայց Գանձակի իշխանները ինչպե՞ս համբերեցին այն անհամբերելի տանջանքներին, և այժմ նրանք փոխարենը պիտի ընդունեն՝ լինի կամքով թե ակամա:

Այս օրինակով տանջում, չարչարում էին, ոմանց գլուխները կտրում էին իրենց ընտանիքների առջև, այլ խայտառակություններ էին գործում կրոնից դուրս դստրերի և նորեկ հարսների հետ, ինչ կամենում, անում էին առանց արգելքների: Զորապետի հարձակումն ընդունեցին [և հասկացան]. համայն երկիրն առաջն արած, հմուտ հնձողների նման հնձելով՝ միայն ցողուններն էին թողնում, մնացածները հավաքելով և ամենայն կարևոր պետքերը բնակիչներից կողոպտելով՝ տանում էին մինչև Թավրիզ քաղաքը: Բայց հայոց իշխաններին հրամայեց՝ ոչխարների հոտերը և մյուս անասունները տանել և անցկացնել մեր երկիրը՝ Դիզակի և Վարանդի գավառները, որ յուրաքանչյուր ոք ստանա իր մասունքը. «Մեզ պետք չէ,- ահա մենք անցնում ենք Թավրիզ քաղաքը և այնտեղից՝ պարսից հեռավոր քաղաքները»: Այս ամենը կատարեց և առնելով ամբողջ զորքը՝ շարժվեց, գնաց Թավրիզ քաղաքի սահմանները:

Երբ նրանք լսեցին զորապետի գալուստը, քաղաքի իրենց գլխավորը՝ Էլիալը, իրենց մեծամեծ իշխաններով խորհուրդ արին խաղաղությամբ և հաշտությամբ մնալ ռուսաց կայսեր իշխանության տակ, նաև պարսից Շահը խոստանում է այդ կապակցությամբ տարի-տարի ռուսաց կայսրին տա յոթ բյուր արծաթ: Նույն տարում պատերազմի [համար] բերել էին, կշռեցին մեծամեծ սատեր (չորս կամ վեց տրեմի չափ), մինչև իսկ բարձեցին բեռնակիր գրաստների վրա և իրենց հետ հետ դարձրին:

Դրանից հետո հրամայեց արձակել բոլոր գերիներին՝ մարդկանց, կանանց, մանուկներին և այն բոլորին, որ բերել էին Աղվանից երկրից: Ասում էր, թե տղամարդու քաջությունն այդ չէ. «Դուք ի բնե անտի գող եք և ավազակ»: Լսելով [մյուսներին]՝ շարունակում է, թե ռուսաց գերիներին ոտնաբոկ և հետիոտն իրենց առջևն արած անասնաբար Սյունյաց երկրից պարսից երկիր են բերել, դրանց մեջ՝ կանայք, ուստրեր և դստրեր, ո՞ւր են նրանք, մեր կայսեր սաստիկ հրամանն է նրանց բոլորին հետ դարձնել, նաև՝ խղճալի մարդկանց հատած այնքան գլուխները.

— Չգիտեմ՝ ի՞նչ ոխակալության համար կատարեցիք այն. բոլոր կողմերից մեծ և աններելի մեղքեր ունեք, ձեր զորքերը ինչո՞ւ այրեցին իմ մեծագին և բազմածախս պալատը, ի՞նչ պիտի անեմ, մտադրվել էի պարսից երկիրը և ողջ ժողովուրդը վերիվայր տապալել և հիմնահատակ անել:

Երբ պարսից մեծամեծերը լսեցին, բոլորն էլ ամոթահար եղան, փոխվեցին նրանց խոնարհ երեսները, որովհետև իսկությամբ գիտեին իրենց ամոթալի արարքները: Երբ հանդիմանեց նրանց և ստիպեց նույն  ժամին արձակել գերիներին և բերել այնտեղ, աչքի առաջ հավաքել. նույն վայրկյանին այստեղից-այնտեղից բերեցին, հավաքեցին այնտեղ: Զորապետն ասաց, թե մարդկանցից և մանուկներից գուցե թաքցրած լինեն, թե հայերը եկել են և գանգատվել նրանցից, թե մի բան էլ՝ այսուհետև մեզնից անգոհ չլինեք: Կրկին անդրադառնում է քաղաքին. մեծամեծերին, կանանց և աղջիկներին՝ բոլորին մի խմբով կբերի Աղվանից երկիրը: Ըստ այս խոսքերի՝ բոլոր մնացածներին հավաքեց հեռավոր և մերձավոր քաղաքներից և գյուղերից, և երբ բոլոր գերիներին հավաքեցին, զինվորներ դրեցին նրանց վրա, բերին, անցկացրին Երասխ գետը՝ պարսից աշխարհի սահմանակիցը և այնտեղից Դիզակի գավառը:

Յուրաքանչյուր ոք գնաց իր բնակությունը, որոնց և մենք ականատես եղանք [նշում է հեղինակը՝ Առաքել վարդապետը], որոնք պարսից շատ երկար հանդերձանքով էին, բերին մեր գյուղը՝ մեծ Մելիք Եգանի թոռների պալատի դուռը, և այնտեղից գնացին իրենց բնակությունը: Բայց ըստ Մահմեդի դենի բոլորին թլպատել, դարձրել են պիղծ աղանդին. եկած գերիները խիստ չարչարված էին պիղծ և խայտառակական խորհրդով՝ խայտառակ հավատով՝ օրենքով,- նշում է հեղինակը:

ԶՈՐԱՊԵՏ ՄԱԴԱԹՅԱՆԻ՝ ՊԱՐՍԿԱՏԱՆԻ ԽՈՐԻՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ՝ ՇԻՐԱԶԻ, ՍԱԼՄԱՍՏԻ, խՈՐԱՍԱՆԻ, ՈՐԻՑ ԵՎ ՄԱՐԱՂԱՅԻ ՔԱՂԱՔՆԵՐԻ, ՂԱԶՄԻՆԻ ԵՎ ԱԼՅՈՑ, ԱՆՑՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ, ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԱՄԵՆ ՄԱՐԴ ԿԱՐՈՂ Է ԸՍՏ ԻՐ ԿԱՐՈՂՈՒԹՅԱՆ՝ ՓԱՓԳԱԻ, ԼՍԵԼ [ՈՒ ԳՈՐԾԵԼ]

Մեծ զորապետ Ռոստամ Մադաթյանը ըստ ամենայն պատրաստության կազմեց զորքը և առաջվանից տասնապատիկ անգամ բազմացրեց զինվորական գնդերն ու դասերը՝ գնալ ուղղակի խորին Պարսկաստան, այն երկիրը, որտեղ ողջ Հայաստանը շարժեց-բերեց Շահաբաս թագավորը հայոց 1050 (1601)թ.: Ըստ պատմագիր Առաքել Դավրիժեցու՝ մեծն Շահաբասը ծանր զորքով շարժվեց, եկավ հայոց աշխարհի՝ Արարատի վրա և շատ էր սիրում մեր ազգը, մինչև անգամ կամեցավ իր երկիրը զարդարել հայաստանցիների ազգով և «խնամ ուներ մեր ազգի վրա»: Ուստի որոշեց, եթե չհամաձայնվեն չվել իրենց երկիրը՝ Պարսկաստան, բռնությամբ ևս կչվեն:

Մարդ ինչպե՞ս կարող է հայրենիքը գլխովին թողնել և միանգամայն անդառնալի հիանալ մահվան օրինակով: Երբ տեսավ հայոց ազգի միտքը, որ չի ընդունում իր կամքը՝ հնազանդվել և չվել, այնժամ մեկին նշանակեց իր զորքի վրա, որ համայն երկիրը անվնաս շարժի դեպի պարսից տերությունը: Նույն ժամանակ բռնել էր Արարատի երկրի երեսը, հայոց բնակիչները բազմամարդ էին, բոլոր գավառները՝ շեն ու շեն տեղեր: Եվ չվեցին, գնաց չվողների առաջ՝ պարսից երկիրը, տակավին հետին կողմը մնացել էր Արարատի երկրում և Երասխ գետի եզրին: Մեծ վնաս հասցրեց չվողներին՝ հայոց մանուկներին, պատանիներին, կանանց, անասուններին և բեռնակիր գրաստներին: Այսպիսի մեծ բազմությամբ և քարավաններով մեր ազգը տարան հիշյալ քաղաքների վերևը, որ մեր զորապետը կամենում էր անցնել բոլոր քաղաքներով: Ըստ առաջին կարգի՝ որոշման, անցավ նույն քաղաքների և գավառների սահմանները:

Բոլորը լսեցին նրա գալստյան մասին, մեծ երկյուղ և ահ ընկավ բոլոր քաղաքագետների և բնակչության վրա, որովհետև ամենքը գիտեին նրա քաջության մասին, նրա անունը տարածվել էր որպես քաջարի պատերազմող և անհաղթ: Հայերը, որ պարսից ազգից, զորքից տանջանքներ էին կրել, եկել, աղաչում էին նրան, թերևս կարողանան ազատության հնարներ գտնել: Ըստ խնդրանքների և աղաչանքների՝ հրաման տվեց բոլոր գավառապետերին և քաղաքապետերին, թե որքան հայեր գտնվեն նրանց իշխանության տակ, արձակեն իրենց նախկին երկիրը, եթե ոչ, զգույշ մնան, ահա գալիս է նրանց վրա ամենասաստիկ պատերազմով. «Այնուհետև ձեր արյունը ձեր գլուխը»:- Այս պատվերը նրանց տվեց գրությամբ և բանավոր՝ սաստկությամբ: Նրանք բոլորը երկյուղից լռեցին՝ ասելով. «Թող հայերը ինչպես բարեհաճեցին, այնպես կատարեն, մենք կարողություն չունենք ընդդիմանալու նրան»: Այնուհետև սկսեց սիրահորդոր խոսքերով համոզել պանդուխտ դարձած ժողովրդին, թե ով կամենում է չվել հայրենիքը և տեսնել, առաջ շարժվի և ուրախությամբ գնա ունեցվածքով, կահ-կարասիներով, անասուններով, ինչ որ ունի՝ [բոլորով]: Այս խոսքի վրա ուրախացած՝ սկսեցին չվել ամբողջ կարողությամբ: Այն անօրեններից ոչ ոք չկարողացավ ընդդիմանալ: Նրանց չուն ապահովող քարավանները կրկին եկան հայրենիք՝ Արարատի երկիրը, մեծ մասը մնաց այնտեղ, շատերը ցրվեցին այլ երկրներ, այժմ իակ նրանց ճանաչում են խոսքից և խոսակցությունից. գտնվում են Սյունյաց գավառում, Գողթնում, Գանձակում, Դիզակում, բոլոր տեղերում գտնվում են, հաշվի մեջ են անցկացրել՝ քառասուն հազար տուն են. սրանք բոլորը եկել են մեր երկիրը:

Մեր ժամանակում պարսից զորքի վերջին գալստյան պատմության ավարտը եղավ, ձգյալ միջոցը մինչ ինձ տան [տեղեկություններ], չորս տարի է, երբ պարսիկները ամենևին չկարողացան շարժվել, թե դրանից հետո այն կողմերից ի՞նչ կլինի, ի՞նչ կպատահի, ըստ կենդանի մնալու [հաջողության]՝ պարտավորություն ունեմ պատմության մեջ անցկացնելու: Եթե ուրիշները ականատես լինեն, նրանք պարտավոր են ասել, չկորցնել ժամանակի [իրողությունները]:

Ի Տեր ամեն:

ԴԻԶԱԿԻ ՆԱՀԱՆԳՈՒՄ ՊԱՏԱՀԱԾ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՍԻՆ ԵՐԱՍԽ ԳԵՏԻ ԱՅՆԿՈՂՄԻ ՆԵՐՀԱԿՈՒԹՅԱՆ՝ ՀԱԿԱՌԱԿՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՃԱՌՈՎ

Երասխ գետի այնկողմում բնակվում է մի ազգ, ըստ տարբեր պատմագիրների՝ ոմանք այն երկիրը Փայտակարան են ասում, ոմանք՝ Ատրպատական, իսկ մեր աշխարհական բարբառով հորջորջում են Ղարադաղ: Երկրի երկարությունը ձգվում է և մեծ հեռավորություն ունի. վերին ծայրը Հաբանդ գավառակի հանդեպ է, ներքևի ծայրը հասնում է Կասպից ծովը: Այսքան տարածությունը լի է տաճիկների բնակությամբ և անհամար բազմությամբ: Սրանք մեր ազգի հետ ներքին հակառակություն ունեն, Մադաթյանի պատերազմից մեր խաղաղանալու օրերից հետո սրանք ոխակալության խորհրդով միմյանց հետ ուխտ դրեցին, դաշինք հաստատեցին և երդում կնքեցին, որ առանց իրենց թագավորին հայտնելու ծածուկ հնարներով զորք հավաքեն, գան, զարդարեն հայոց բնակիչներին, գյուղերը, գավառները և ամեն ինչ, որ ընկնի իրենց ձեռքը, սուր վերցնեն և կոտորեն մարդկանց և կանանց և առնել իրենց վրեժը: Այդ չար խորհուրդներն արել են, հաստատել Երասխ գետի այսկողմի տաճիկ բնակյալների հետ: Նախկին խոսքերը գրգռողները սրանք էին, գործն այնպես էին կարգել և միմյանց հետ միաբանվել, որ հարձակվեն Դիզակ նահանգի վրա և առնեն նախկին ոխը:

Հաստատելուց հետո եկավ բարեպատեհ օրը. ձայն տվեցին միմյանց, գունդ-գունդ հավաքվեցին իրենց նշանակված տեղում: Ավելի քան տասը հազար զորքը դուրս եկավ մարտի, նրանց առաջն անցավ Իմամվերդի ավազակապետը, որը այն մարտի բոլոր չարագործությունների առաջին գրգռիչն էր: Երեկոյան ժամին իր տանը բոլոր մարդկանց դադարից հետո առավ ամենայն քաջամարտիկներից կազմված զորքը, իր հետ ունենալով ամեն ինչ՝ առաջ շարժվեց:

Եկան մինչև մի նշանավոր գյուղ, որի անունը, ըստ հասարակության լեզվի՝ կոչվում է Հայոց Հադրութ. ունեն անհամար բարվոք և գովական այգիներն և պտղաբեր ծառեր՝ թե՛ թթենու և թե՛ ողկույզների, կամ տանձենու և խնձորի, շատ բարելի է, իսկ այգեստանների մեջ բնակությունը բնակության համար ամրագույն տեղ է. բոլոր կողմերից փակված է ամրագույն ցանկապատով, խիտ առ խիտ այգիներով և խորագույն ձորերով: Ուրեմն հնարավոր չէ, որ թշնամիները մուտք գործեն, եթե բնակիչները կարողանան զգուշությամբ պահպանել ներքին անցքերը:

Իսկ այդ տաճկաց զորքը եկել, բանակել է հայոց բնակիչների առաջ՝ մի քանի ասպարեզ հեռու: Տեղի ամրության պատճառով երկնչում էին հանկարծակի գալ և մտնել գյուղը: Այն առավոտյան այնտեղի մարդիկ մինչ ելան՝ իրենց հանդերի գործին անցնելու, տեսան ահա զորաբանակը սփռված այնտեղ, չգիտեն՝ արդյոք ովքե՞ր են նրանք: Տեղեկացան, թե թշնամիների զորք է, եկել է՝ ջարդելու, գավառն ավար անելու և իրենց նախկին վրեժն առնելու:

Երբ հայերը լսեցին, իմացան, որ չարության, ոխակալության համար են եկել: Նրանց շրջակայքում բոլորը հայեր են և գյուղերի բնակիչներ, ձայն տվին նրանց, թե՝ մոտ են իրենց թշնամիները, որ եկել են՝ բնաջինջ անելու երկիրը, շտապ պետք է հասնել օգնության: Նույն ժամին բնակիչներից եկան, ով կարող էր մարտի մտնել, մյուսներն անցան ամուր տեղեր, որ տեսնեն, թե գործը ինչ վախճան կունենա: Երբ հայերը եկան, միաբանեցին, թե նախապես բնակության ներքին անցքերը պետք է բռնել՝ փակել և ընտրեցին կորովի, քաջամարտ մարդկանց, որոնք փակեցին այն անցքերը: Օրըստօրե բոլոր կողմերից բազմանում էր զորքը, հայերը գրոհում էին, այնտեղ հավաքվեցին շատերը, արդարև լցվեցին, ստվարացան բնակիչները և բոլոր վտանգավոր տեղերում կորովի մարդկանց դրեցին: Գործի միակ թերությունն այն էր, որ նույն ժամին գավառապետը նրանց մեջ չէր: Նախարարը մեր իշխան Ասլանն էր՝ Մելիք Եգանի ազգից, մի քանի քաջ զորական ընտրեցին և առաքեցին նրա մոտ՝ Տող գյուղաքաղաքը, որ շտապ նրանց օգնության հասնի իր զորքով: Պատգամավորներ գնացին և հայտնեցին նրան, որ նույն գիշերը տաճկաց զորքը եկել, լցվել է իրենց բնակության եզերքը, որ հայտնել են շրջակա հայ բնակչությանը, որոնք եկել, հավաքվել են՝ ասելով.

— Ինքդ շտապի՛ր հասնել այնտեղ, որովհետև երկյուղը մեծ է, գուցե բռնությամբ մտնեն գյուղը, և մեծամեծ կոտորած կլինի, գերություն և ունեցվածքի թալան:

Նախարարը երկյուղ կրեց , թե գուցե նրանց ոտքը հասնի նաև իրենց: Այնտեղ կողմնապահ թողնելով և զորքից վերցնելով ընտիր-ընտիր զինվորների՝ ոչ ավել քան հարյուր հոգի, բոլորը՝ հետևակամարտ, չափազանց անվանի էին և բոլոր տեղերում նրանց քաջության համբավը տարածված էր, նույնիսկ պարսիկները ճանաչում էին, նախարարը վերցրեց նրանց և նույն օրը շտապ գնաց հասավ: Երբ բնակության վերին կողմից ելան՝ տաճկաց զորքի հանդիման, աղաղակում էին, տաճկաց լեզվով ասում.

— Մի՛ վախենաք, ահա եկաք և բազում զորք ահա գալիս են մեր հետևից, թերևս նրանք ահաբեկվեն:

Երբ անօրենների զորքը տեսավ և ճանաչեց մեր այրերին, մի փոքր հետ շարժվեց: Մեր նախարարը եկավ, իր քաջերին միացրեց հայոց զորքին, և բոլորը քաջալերվեցին, արիության հոգի առան: Հրամայեց մեր զորքին լավ պատրաստվել և աներկյուղ առաջ շարժվել, որդուն դրեց հայոց զորքի առջև և սկսեց մարդկանց առաջ տանել: Պատերազմը խմբվեց երկու կողմերից, շարժվում էին ճակատ առ ճակատ, արդարև հրացաններից միմյանց վրա կրակ էին թափում: Հայերը մտել էին այգեստանների մեջ, ցանկապատերի և ծառերի թիկունքը, որի համար մարտնչում էին անվնաս, և մեր զորքից սակավ ընկան: Նրանք, պահարան չունենալով, մարտնչում էին հարթագույն տեղերից, ուստի նրանց կորուստը մերոնցից տասնապատիկ ավել էր: Անօրենների զորքը տեսավ իրենց կողմի մեծաթիվ անկումը, փոխանակ հետ շարժվելու և հրաժեշտ տալու, գազանաբար կատաղած, օրըստօրե սաստկացնում էին մարտը: Երկու կողմերից աղաղակ էր բարձրանում, քաջերը, քաջ զինվորները հայոց աներկյուղ մարտնչում էին, իրենց միանգամայն դրել էին նահատակության հանդեսին, աչք ունեին մահվան, քան ազգի անարգանքին, տեսնել ընտանիքին, կանանց և մանկանց, ուստի նրանց մտքից վերացավ ահը: Դրա պատճառով օր օրի վրա սաստկանում էր մարտը. անօրենների երիվարներից բազում անկումներ էին լինում, քան թե հայերի զորքից:

Բայց այս մեծ վտանգի մեջ խաբեությամբ մեր մի քանի զորավարների կոտորեցին, որոնք սաստիկ քաջամարտ և անհաղթ էին: Երբ պատերազմը սաստկացավ, և տաճկաց զորքը տեսավ իրենց կողմի վնասն ու կոտորածը, խաբուսիկ կարգով սկսեցին, հետզհետե կռվելով, փախուստի դիմել զառիվայր և կամաց-կամաց սակավանալ: Երբ այն տեսան քաջակռիվ երիտասարդները, որ նրանց զորքը ներքև է շարժվում, կարծեցին, թե այն է՝ նրանց զորքը փախուստի մեջ է: Ուստի ելան այգիներից հարթ դաշտավայր ավելի քան տասներկու ընտիր և զինված երիտասարդներ, ասում էին նաև, որ նախարարը լավագույն գինի է ըմպել, որի համար չգիտեին, թե անօրենների գնդում մարդի՞կ են, թե՞ չնչին, տկար ճանճեր:

Արդարև պակաս չէին Վարդանանց քաջերից, հայոց զորքը շատ էր, բայց չէին ելնում նրանց հետևից, տեղի անհարմարության պատճառով ելնելու ժամ չէր, նախարարն էլ հեռվից քանիցս ձայնել է հետ դառնալ: Երիտասարդները չլսեցին և պատերազմը առաջ էին մղում, նախ հարբած էին գինուց, ապա նախանձից՝ ամեն բանով տաքացած, առյուծի բնույթով տոգորված, և սկսեցին կռիվը կրկնել այնտեղ՝ հարթագույն տեղում, առաջվանից ավելի սաստկացնել ճակատը: Եվ ովքեր զգույշ էին գործում, իսկապես գիտեին, որ գործի վերջը բարվոք չէ, որի համար մեկ-մեկ սկսեցին փախչել, մնաց հինգ ընտիր երիտասարդ, որոնք արդարև ընդդիմացան անօրենների այնքան զորքին: Անօրենները զարմացել էին, որ միմյանց թիկունք դարձած՝ առաջ են շարժվում և իրենց սրտի ցանկությամբ հասնում, կոտորում էին իրենցից տասնապատիկ անգամ ավելի:

Բայց անօրեննրի զորքը սկսեց բազմանալ և շրջապատել նրանց, սակայն նրանք աներկյուղ շարունակում էին կռվել և հետևի կողմից բարձրագոչ ձայնով աղաղակում էին, թերևս կարողանան մերձեցած մահից իրենց փրկել: Սակայն հրացանների ձայնն ու մարտի աղաղակը թույլ չէին տալիս լսել: Հայերը նաև երկնչում էին գնալ այն պատճառով, որ պատերազմը նորից չկրկնվի: Բայց նրանք այնտեղ՝ նույն մարտի մեջ, զոհվեցին:

[Վարդապետն ասում է]. ըստ սուրբ զինվորների կատարածի՝ նրանց պետք է դասել Վարդանյան գնդերում:

Նրանց մեջ կար մի երիտասարդ՝ բարձրահասակ և թիկնավետ, դուրեկան և խարտյաշ աչքերով, գեղեցկահարմար դեմքով ու տարիքով, նաև կրթված՝ վարժված հարյուր պատերազմական գործողություններում, ծառայություններում, նույն ժամանակ նրա քաջության անունը արդարև հռչակվել էր բոլոր տեղերում: Նրա անունը Իսրայել էր՝ միամոր զավակ, բարի Մարութ քահանայի (բարեպաշտ և արդար), խիստ զվարճաբան:

Այնքան զորքի մեջ նա էր բոլորի գլուխը և մարտը առաջ տանողը:

[Վարդապետն ասում է]. կարծեմ՝ քաջությամբ պակաս չէր Տարոնի Մուշեղ զորավարից: Երբ նա ընկավ, իսկ և իսկ բոլորը սուգ հագան, ողբացին, մանավանդ մեր նախարար Ասլանը, որ ընկավ նրա վրա, չէին կարողանում բարձրացնել նրան: Երբ նրա մարմինը բերեցին Տող գյուղաքաղաքը, բոլորը նրան ընդառաջ ելան, ծնողները չկային՝ կենդանի չէին, միայն կինն էր և երկու զավակները, մինն՝ արու, մյուսը՝ էգ:

Մենք (ասում է վարդապետը) ականատես եղանք անցած բոլոր իրողություններին. ամենքը անմխիթարաբար լացում էին՝ ողբը բերաններն առած, սուգը համակել էր բոլորին: Այսպիսին էր գործի ավարտը:

Մեր տեր Հիսուս Քրիստոսը թող մեր ազգը հզորությամբ հաստատված պահի-պահպանի թշնամիներից, նրանց կորագլուխ դարձնի հավատից:

Նաև այս շարադրանքի աշխատասիրող վաստակավորս նախկին հոգելույս վարդապետների և վարժապետների խմբված դասերը վերին սիոնին արժանացնի: Եվ ձեզ բոլորիդ ի Տեր, ամեն…

ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՍՈՎԻ ՄԱՍԻՆ ՄԵՐ ԺԱՄԱՆԱԿՈՒՄ

 

Վերոհիշյալ պատերազմից հետո, կարծեմ, բազում արյունահեղության պատճառով այս երկրի օդն ու հողը խռովեցին կամ մարդկանց մեղքերի համար տերը բարկացավ այս երկրի վրա և անձրև սկսեց նրա վրա երկար՝ տևական ժամանակ: Այն ժամանակ արտերը նոր էին սպիտակացել, մոտ էր հնձելու ժամանակը: Մայիս ամսի քսանին  անձրևը սկսվեց, տեղաց առանց ընդմիջման մինչև օգոստոս ամիսը, ուստի հունձը ապականվեց, և մեջ ընդ մեջ, այստեղից-այնտեղից հնձում էին մասնավորաբար, ոմանք սակավ, ոմանք շատ ցորենի և գարու բարդեր էին կուտակում:

Օգոստոս ամսին արեգակը ծագեց երկրի վրա, ջերմագին տոթը շողաց երկրին, արեգակի տապից կրկին բուսածը բուսավ, չորացողը չորացավ: Ինչ նետում էին կալը կալսելու համար, կամնասայլերի տակ կավի նման էր՝ ոչ մեղմ ու չոր, որի պատճառով ցորենը ջարդվում էր, տափարակում, և չորս մասը միմյանց հետ կցված էր լինում: Այդպիսիք չորացնում, տանում էին ջրաղաց և երբ աղում էին, ալյուր էր ստացվում, իսկ հացի զանգվածը՝ խմորը, սևագույն էր լինում, նաև մարդու ձեռքին կպչում էր որպես ձյութ, կուպրաձյութ: Այդպիսի [խմորը] հնարավոր չէր թոնրում թխել, թափվում էր թոնրի մեջ, որովհետև խոնավության նյութը տակավին ինքն ուներ, որի համար կակղած հոսում էր վայր ջրի նման, ուստի անճարացած երկաթեղեն ափսեի վրա էին եփում: Եթե մեկը սաստիկ ախորժակով ուտեր, պիտի կպչեր ատամներին և լինդերին, և բերանը կվարակվեր, որի համար նորից չորացնում էին կրակի վրա՝ որպես ցորենի մուրկ (խարկած հատիկ) [երևի աղանձ], ապա լինում էր ախորժաճաշակ՝ ուտելու համար ախորժալի: Բայց շատերը սովի սաստկությունից ստիպված անհամբեր ուտում էին և բազում վնասներ կրում. նստում էր նրանց սրտի վրա, այրում կրակի նման և սաստիկ ջերմությունից շատ ջուր էին խմում: Դրանով ջրգողությունից շատերը ցավ, հիվանդություն են ստանում, ոմանք մեռնում էին, ոմանք վիշտ ու տանջանք էին տանում: Այդ պատճառով մեր այս երկրի մարդկանց մի մասը այլ նյութեղեններով էր անցկացնում իր օրերը, ուրիշները վայրի բանջարեղեններով և ծառերի պտուղներով էին սնվում: Մեծ օգնություն էր լինում կովերի, ոչխարների և այլ սուրբ կենդանիների կաթից՝ վայրի բանջարեղենը նրա մեջ եփելով կամ պանիր մակարդելով. այսպիսի միջոցներով իրենց կյանքը բարվոք էին դարձնում: Շատ զարմանալի էր թերևս աստծո առաքած սովը. մի անձը ըստ մարդկային փորձության չափի՝ յուր որովայնի կարողության՝ յուր նախկին սովորությամբ ուտում էր հինգ կամ վեց տաք հաց կամ թարմ, դարձյալ մնում էր անհագ և աչք էր գցում էլի ստանալու: Քրիստոսը այնպիսիներից թող մեզ ազատի, փա՜ռք հավիտյանս, ամեն:

1866 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ՍԱՍՏԻԿ ՍՈՎ ԵՂԱՎ ՇՈՇ ՔԱՂԱՔՈՒՄ, ԱՅՍԻՆՔՆ՝ ԻՍՊԱՀԱՆՈՒՄ, ՄԻՆՉԵՎ ԲԱԲԵԼՈՆ ԵՎ ԱՄԲՈՂՋ ԵՐԿԻՐԸ. ԱՅՆ [ԵՂԱՎ] ՄԵՐ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

[Վարդապետը նշում է], որ այսինչ սովի պատմությանը այնինչ երկրում իսկությամբ ականատես չի եղել շատ մեծ հեռավորության պատճառով, բայց աշխարհի բոլոր թագավորություններում, նաև բոլոր ազգերի թագավորություններում հրովարտակով հայտնվել էր ցորենի և ապրուստի այլ միջոցների օգնություն հասցնել, որ տեղական բնակիչները ցան և ցիր չլինեն: Ըստ նրանց խնդրանքի՝ բոլոր թագավորություններից, քաղաքներից և երկրներից շարժեցին ցորեն և ալյուր, այլ ապրուստ հազարավոր, բյուրավոր [քանակով], կարող եմ ասել իսկ՝ անթիվ: Սակայն չկարողացան երկնային բարկությանն ընդդիմանալ. որքան նրանք ուղարկեին օրըստօրե, ամենակալը ըստ նրանց չարության հաճախության և ինքը ըստ նրանց գործերի բազմացնելով սաստկացնում էր սովի առիթները (յուր տեղում կլսենք.- ասում է հեղինակը):

Արժանահավատ անձանց՝ վաճառականների և շահավաճառության համար այնտեղ գնացածների՝ սովի հետ կապված իրողությունների մասին կատարյալ տեղեկություններ ունեն: Այնտեղից մեր երկիրը գաղթած թափառականները սովի բոլոր պատահարները մանրամասնաբար պատմել են իմ ականջներին՝ ըստ իմ նրբազնին հարցաքննության:

Ես,- ասում է վարդապետը,- ըստ նրանց դիպվածների՝ շարունակությամբ գրեցի այսպես:

Նույն 1866 թվականին երաշտ սկսվեց, սակայն մենք աստվածային՝ երկնային դարանակալ տրտմությանը, եղած իրողություններին անտեղյակ էինք, մեր հիմարությամբ զանց էինք անում տիրոջ բարկությունը մեր չար գործերի պատճառով՝ մեր օրերն ու կյանքը անցկացնելով ունայնությամբ: Մենք ամենքս հիմարացած հետևեցինք պղծալից ցանկության, ըստ նոյյան ազդարարության ձայնի՝ չկամեցանք հետ ստանալ մարմնական հեշտություն ապականության մեջ, կամաց-կամաց սաստկացնելը նշանակում էր մեր մեղքերի մահաբեր քնի հրաշք դառնալ: Երբ այս էության արարիչը տեսավ, որ մենք հակառակ ենք անում, հետզհետե սկսեց սաստկացնել երաշտությունը: Եվ տարեցտարի նվազեցին աղբյուրների ջրերը, և լեռնային աղբյուրները բարակացան, լեռների և դաշտային ձորերում սկսեցին ցամաքել, նրանից հետո ջրերի և ջրադարձ ջրհորները չորացան: Հաջորդ տարվա երկրորդ կեսին սաստկացավ արեգակի ջերմությունը. արդարև երկինքը դարձավ անծնունդ պղինձ և այս երկիրը՝ երկաթ, կարոտեցինք և փափագեցինք մի կաթիլ անձրևի և ամպի ձայնի, սակայն չկարողացանք հասնել:

(Ավա՜ղ մարդկությանս տկարության, ըստ նրանց գործերի տերը շարժվեց նրանց հետ ըստ Եգիպտոսի):

Ըստ նրանց վկայելուն՝ այնուհետև մշտահոս աղբյուրները, հորդաբուխ վտակները, հորձանուտ գետերը, բնական առատահոս առուները իսպառ ցամաքեցին, նրանց տեղերը փոշի դարձան: Այնուհետև հայտնի դարձավ տիրոջ բարկությունը բոլորի վրա, բոլոր կողմերից վտանգն ու տարակուսանքը, անփարատելի մութը և անբուժելի հուսահատությունը եկել, պատել ու պաշարել էր ամենքին: Ըստ ականատես մարդու և բոցերով երկրի՝ դալարագեղ տունկերը, պտղաբեր [ծառերը] մերկացան իրենց գեղեցկությունից, բոլոր զարդարուն, անուշահոտ [ծաղիկներն ու թփերը] ծաղկաթափ, տերևաթափ եղան, մերկացան, թառամեցին, կորցրին իրենց վայելչությունը: Այգիները դարձան սուգ և տրտմություն, ոչխարների և անասունների հոտերը աներևույթ՝ անտեսանելի եղան, թռչունների և հավքերի, սողունների ձայները դադարեցին:

Միայն ապաստանելու տեղեր ունեցան ունևոր իշխանները և մեծատունները, որոնք հեռաստաններից խմելու ջուր էին բերում կառքերով և երիվարներով. բերում էին իրենց արտաքին սահմաններից՝ հեռավոր գետերից, որ երկու օրվա ճանապարհ էր, հազիվ էին կարողանում գտնել ջուր, այսպես էին անում մի քանի օրերում, այնինչ մեծատունները և իշխանները իրենց կարողությամբ կարոտյալներին և անխնամ մնացածներին պահեցին և պահպանեցին: Նրանք ևս չկարողացան աստվածային բարկության դեմն առնել, իրենց ունեցվածքից զրկվելով՝ սնանկացան: Ամեն մարդ սկսեց դուրս գալ հավատից և պատվիրաններից, բոլորը ավազակի բարք ստացան, փակեցին ջուր կրող անձանց անցքերը, հանկարծակի հարձակվում էին նրանց վրա և երբեք չէին վախենում մահից, հափշտակում էին նրանց երիվարները, կառաձիգ անասունները և ոմանց՝ ջրով հանդերձ, ընդդիմացողներին սպանում էին: Շատերը, այսպիսի գունդ կազմելով, շրջում էին, ինչ կամենում, անում էին, բայց նրանց կատարածը առօրյա չարագործություն էր, շուտով սաստիկ սովից անշնչացել, կորել էին:

Քանի որ այն ժամանակ քաղաքական օրենքները գլուխ էին բարձրացրել՝ մարմնավոր ատյաններ, հոգևոր պաշտոնատարներ, վերացան ծեծը, ավազակների և չար մարդկանց բանտարկությունը, մահապարտների դատը: Ամեն անձ իր մտքում խորհում էր իր մահվան օրվա վերանալու մասին, սիրելիների, ընտանիքի, ուստրերի և դ(ու)ստրերի մահը, որովհետև թողել էին անտերունչ ազնվագույն և տնարար կնոջը, չքնաղագույն օրիորդներին, նորապսակ հարսներին, ծնողներին և նրանց ծնունդներին: Տեսնում էին՝ օրըստօրե, ամեն օր սաստկանում է երկնառաք բարկությունը, որովհետև արեգակի տապը խարշում և վառում էր կենդանիներին ու դալար բույսերը, վերևից բարկությունը երաշտ էր բերում, և ներքևում հուսահատության խորհուրդը նստել էր բոլոր մարդկանց սրտերում, կենդանության ակնկալությունը միանգամայն վերացել էր բոլորից: Մահն աշխարհակործան էր, և շատերը, սովալլուկ եղած, գետնին ընկնում, տարածվում էին, [մահը], շրջապատելով բոլորին, անցնում էր:

Այնուհետև, բոլորի մութ և խավար մտքերը, մաշող հոգսերը, տարակուսելի վտանգը ունենալով, նայում էին՝ ակնկալելով մահտարածումը, որովհետև եկավ օրհասական ժամը՝ ի տես բոլորի, կանգնել, հրավիրում էր [մահը]: Իրական հրաշքներից և ապագայի օրերից օրըստօրե փոփոխությունը դառնության, եղանակների շրջաբերությունը, տարերքի փոխադարձությունը գոչում էին բոլորի ականջներին, թե ոչ ոք այս երկրում ապրելու հնար չունի մարդկանց գործերի պատճառով, բոլորը խորհում էին չարի խնամքում [լինել]: Ուստի կամաց-կամաց այն վայելուչ աշխարհը սկսեց անցնել. չորացան դաշտային արդյունավետ պտղաբերությունը, արտերը, ցորենը, գարին, կորեկը, բամբակը, այգիների և հողից ստացվող ամենայն քաղցրաբեր զորությունները վերացան, գեղեցկությունները, վայելչությունները, արտերի քաղցրությունը, ամենը երկրից համբարձվեցին:

Այնուհետև քաղցրությունը դառնացավ, և նրանց տեղ եղան զանազան ցասում, պատուհաս և նեղություն, անտանելի վշտակցություն: Այն վայրը հասան ցավերը, հեղձամաղձուկ տագնապը, մինչև անգամ մեկը կախեց կշեռքը և նժարն անցկացրեց ոսկի կամ արծաթ, հավասարաչափ քաշում էին ջուրը և նրա հետ ոսկին ու արծաթը, նույնիսկ դա հազվագյուտ էր լինում: Բոլոր մարդկանց համար իբրև ակնկալություն՝ հատված էր լինում. նրանց փրկության և ապաստանի դուռը փակվեց, և նրանց բերանի խոսքը նվազել էր, հացի և ջրի կարոտությունից նվազեցին նրանց կորովի անդամները, քաղցից մարմրեցին, նիհարեցին ու տկարացան: Արդարև եգիպտական շոշափելի մութը և խավարը անփարատելի անդնդային նույն դառնաթոր օրերում անցել, պաշարել էր նրանց:

Ըստ ականատես անձանց վկայության՝ ծծկեր մանկանց ձայնը հատել էր օրորոցում, ծնողների գորովագութ գրկերը լքվեցին և ունայնացան, մոռացան գեղանուշ, ծաղկանկար գգվող մանուկներին: Այնուհետև ընկան քաղաքների հրապարակները, իրենց բնակիչների փողոցները՝ որպես անկենդան դիակներ: Այնուհետև աստծո զորավիգ լինելը երևաց. ըստ իրենց գործերի բոլորը հատուցում էին ստանում: Երբ բարկության մահը եկավ, հասավ նրանց վրա, այստեղ-այնտեղ հավաքվեցին, որքան ձեռնահաս եղան ապրելու, ոմանք ոչինչ չունեին, միմիայն միմյանց անձնապաստան՝ օգնող եղան: Յուրաքնչյուրը թողեց իր սիրելիներին՝ գեղեցկագույն մանուկներին և պատանիներին, նշանված օրիորդներին, որոնք քիչ կարողություն և իրենց ոտքի թափն ունեին: Սկսեցին գունդ-գունդ թափառել և գաղթել, որտեղ պատահի, թերևս կարողանան հասնել և ընկնել. մորեխի պես վխտեցին, սփռվեցին երկրիս երեսին, թողին տները, ագարակները, ավանները, հեռացան քաղաքներից, գավառներից և գյուղերից, սկսեցին փախչել, վտարանդել օտարության մեջ, գնալ անվերադառնալի ձևով, բնավ չէին կամենում հետ նայել: Շատերը եկան շինության սահմանները, դեռևս չէին կարողանում ինչ-որ բնակության հասնել, սակայն շատերն ընկնելով անծանոթ դաշտային վայրեր, գտնում էին դալար բանջարեղեններ և անխնա ուտում, անասունների պես վրա էին ընկնում, ագահորեն ուտում: Ոմանք, անջրդի վայրեր ընկնելով, մի քանի ասպարեզ առաջ գնալով երեսնիվայր, փոշեթաթախ և շնչարգելված փչում էին իրենց հոգիները: Այսպիսով նրանց մեծ մասը փախուսի ժամանակ ճանապարհին ընկնում, վախճանվում է: Այն ողորմելիների դիակները քարակույտերի նման անմարդաբնակ անապատներում բերդուկների են վերածվում, մնում անթաղ և որդնալից, գազաններն անգամ նրանց դառնահոտությունից չէին կարողանում մոտենալ դիակներին: Այն մարդը պատմում է նաև, որ մի քանի օրվա ճանապարհ անցնելով, վեմերի տակ կամ ջրերի եզրին, ծառերի տակ կամ այլ վայրերում ընկնում, մեռնում են:

Երբ այս համբավը լսեցին բոլոր թագավորությունները, և այն տարածվեց ամբողջ երկրում, բոլոր տերություններն ու թագավորությունները կամեցան ողորմություն անել, որովհետև ավելի առաջ սովի մասին աղաչանքներին թղթով և հրատարակելով հայտնել էին: Ուստի բոլոր գավառներից, երկրներից և թագավորություններից պատրաստել էին ցորենի և ալյուրի բյուրավոր և հազարավոր բեռներ ու շարժել դեպի Իսպահանի երկիրը: Երբ անցան նրանց սահմանները, տեսան ամբողջ երկրում անթև մորեխի պես սփռված, տարածված, սաստիկ կարկտից ջարդված, մի մասը շնչասպառ եղած, մի մասը՝ կիսաշունչ, կան նաև սակավ կենդանի, առողջ: Ըստ վկայության՝ մեծ օգնություն եղավ նրանց:

Նրանցից շատերը եկան և հասան մեզ, և ասում էին, թե ովքեր կերան և խմեցին, ստամոքսի և որովայնի թափուր ու դատարկ լինելու պատճառով կամ չլվացված լինելով, ուժից, մարսողականությունից թուլացած, շեղված, շատերը մահացան, կորան: Շատերը անցան, եկան օսմանյան տերության սահմանները, այնտեղից ցան ու ցիր եղած, ասում են՝ ավելի քան տասը հազար հայոց տուն անցել են Վասպուրականի երկիրը և Տարոնը, բայց անօրենների թիվը և հաշիվը անգիտելի են: Բայց նրանց մեծ մասը եկավ, փոխվեց Տփխիս, ոմանք իրենց դենը փոխեցին հայոց կրոնին, ամենևին մերկ և բոկ, ստերով վխտում էին նույն և այլ քաղաքներում, դռնից և դռներում մուրում էին, իրենց մարմնի մերկության հանդերձանք էին հայթայթում, նաև շատերը իրենց որդիներին տալիս էին մեծատուններին, իշխաններին՝ խոստանալով բնավ հետ չվերցնել, միայն թե մնան կենդանի: Այսպես եղավ բարկության սովի վախճանը:

Մեզ մնաց պատմել սովի սաստկությունից պատահած հրաշքի մասին:

Նրանց ընկերները եկան, իսկությամբ պատմեցին մեզ այնպես, թե ուրիշները գրած լիեն, չգիտեմ, որովհետև բոլոր երկրներում հռչակված էր աստվածահրաշ արարածը: Ասում էին, որ մինչ սաստիկ սովից քաղցած և ծարավ մնացինք, ամենքը նիհարել, թուլացել, տկարացել էին, և ովքեր մի սակավ կարողություն ունեին, որոշեցինք այն շատերից առաջ շարժել, թերևս կարողանանք մեզ անցկացնել մի բնակություն, որոնց [համար] գոնե մեր տեղը կյանքի, ապրելու [հնար] լինի: Մեզ հետ նաև բազմաթիվ մանուկներ և կանայք կային: Երբ հասանք մի տեղ, որի արձակ լինելը երևում էր, կային ծառեր և բույսեր, պտղաբերություն ուներ թե ոչ, մեզ համար անգիտելի էր, երեկո էր, որ հասանք այնտեղ՝ նույն ծառերի ծայրը: Մենք ամենքս ուրախացանք, բերկրացանք հոգում և սրտում նրա համար, թե գուցե այնտեղ մարդկանց բնակություն կա:

Մեր մանուկները՝ աղջիկները և տղաները արդարև սրտնեղված էին, եթե հնար լիներ, ցանկանում էին իրենց հոգին արձակել, միանգամայն տառապալի չարչարանքից ազատվել: Երբ մտանք նույն ծառատունկերի միջով, բաժանվեցին այստեղ-այնտեղ, յուրաքանչյուր մարդ մի տեղ ընտրեց, թերևս իջևանի այնտեղ գիշերը մինչև լուսաբաց՝ առավոտ, թե այդ ժամին ինչ բաների ենք հանդիպելու. այն ամենայն աստծուն է գիտելի: Ինչ որ այնտեղ գտան, անխտիր կերան՝ թե ծառերի պտուղներ, դալար ինչ տերև կամ բույսերի արմատներ և այլք, ինչ գտան:

Նույն տեղում մի մարդ և նրա կինը ունեին երկու որդիները. մեկը՝ արու, մյուսը՝ էգ, խիստ ազնվագույն և գեղեցկադեմ, մեկը՝ տասը տարեկան, մյուսը՝ տասներկու: Նրանք փափկամարմին են և անարատ հասակով, զարմանալի և նազելի տեսքով: Նրանք իշխանների մի մեծ ազգից են, իրեն հետ ունեին պատվական և թանկագին քարեր, բայց իրենց գաղտնի էին պահում: Սրանք վախից որոշեցին միայն իրենք առանձնակի օթևանել մի սաղարթախիտ ծառի տակ, խիստ հոգնած, վաստակած այնտեղ քուն մտան որդիներով հանդերձ:

Արշալույսին մոտ կինը վերկացել նստել էր և դառնապես լացում էր, մեկ ժամ հետո վերկացավ յուր ամուսինը, երկուսն էլ նստել, իրենց թշվառ կյանքը, մոտեցող մահը և որդիներին էին հոգում ու անմխիթարաբար լացում՝ ասելով տիրոջը՝ թե ո՞ր վայրում են մեռնելու և որտե՞ղ են կորչելու. այս խոսքն ասում էր, ապա աչքերի շիթը քամում: Ամուսինը մխիթարում էր և սփոփում, թե ինչո՞ւ է այդքան լացում, ահա մոտ են բնակիչներին և քաղաքներին, ուրախ մնա, որովհետև աստված իրենց հետ է, և մոտ է իրենց ապրելը:

Կինն ասում է, որ գաղտնի բան ունի ասելու, հայտնելու, բայց մինչ այդ օրը լռել է, հապաղել, այդ պահին դարձյալ չի կամենում հայտնել: Այս խոսքի վրա ամուսինը մնաց մեծ տարակուսանքի մեջ, թե ինչո՞ւ է իր խորհուրդը ծածուկ պահել իրենց: Ամուսինը թախանձանոք համոզեց կնոջը ծածուկը բացել: Կինը հազիվ հայտնեց ազնիվ ամուսնուն՝ ասելով թե ահա մեռնում են, իրենց մեռնելուց հետո ինչի՞ են պետք ժառանգը և զավակները, ահա նրանք քնած են, նրանցից մեկին մորթեն, դարձնեն իրենց կերը և ապրեն, ասում է. «Տեսնում ես, ահա մեռնում ենք», ապա թե՝ իրենց մահից հետո իրենց որդիները մնալու են անխնամ, նրանք էլ են մեռնելու: Այրն ասում է.

— Օ՛ն և օ՛ն, աստված կանի, եթե այդ բանն անեմ, ինչպես կարող եմ ձեռքերս շաղախել իմ որդու արյամբ իմ անձի կեցության համար…, և դրանից հետո ո՞ւմ է պետք աշխարհում այդ թշվառ կյանքը: Նա ասում է կնոջը, թե շատ դժվար բան է ասում: Կինը համառում է՝ ասելով ամուսնուն, որ եթե նա բարեհաճի թույլ տալ, ինքը չորացած ձեռքը կշաղախի որդու արյամբ, բնավ չի հանդուրժում սովի սաստկությունից: Ամուսինը թե՝ այդտեղից մի փոքր հեռուանա ինքը, կինը ինչպես կամենում է, այնպես անի:

Երբ ամուսինը հեռացավ, որվհետև չկամեցավ տեսնել որդու անողորմ մորթելը, մայրը սուրը վերցրեց և դիմեց որդիներին քնած, չգիտեր և մտածում էր, թե որդիներից որի՞ն մորթի, իսկույն գալարվեցին աղիքները, թուլացան ձեռքերը և մթնեցին աչքերը, չէր կարողանում նայել առաջիկա անգործելի գործին, մտքով ընկել էր անդնդային խորքեր, որովհետև աստծո գործ չէր, այլ չար սատանայի հորդորը:

Մինչ մութն ու խավարը նրա աչքերում էին, կամենում էր հետ դառնալ, որ ձեռքը մխեր անագորույն գործի մեջ:

Նրա ամուսինը շտապ վազեց այնտեղից, եկավ կնոջ մոտ, ասաց, որ ձեռքը չմխի որդիների մեջ, որովհետև արարիչն իրեն նոր ինչ-որ հրաշք է ցույց տվել. երկու եզներ վայրի եղնիկների հետ կռվել են և նրանց եղջյուրները անցել են միմյանց և չեն կարող փախչել բնավ և շտապեցնում է կնոջը գնալ ու որդիների փոխարեն նրանց մորթել:

Նույն վայրկյանին գնացին այնտեղ, տեսան՝ նրանք անշարժ են, նույն ժամին նախ նրանց ոտքերը կտրեցին, երբ ընկան գետնին, կտրեցին նրանց գլուխները և ապա վառեցին կրակը և արթնացրին իրենց որդիներին, կանչեցին նաև իրենց ընկերներին, հավաքվեցին այնտեղ, խորովեցին, կերան, լիացան և հագեցան:

Բայց ոչ այնքան ուրախացան, որ կերան, այլ իրենց որդիների ազատության համար, որ անտանելի մեղքերից ազատվեցին: Ո՜վ իսկական բարկություն աստծո, ո՞վ կարող է երկրորդ ողորմություն մտաբերել. առաջինի համար լացենք և երկրորդի համար ուրախանանք:

Շարունակելի