Ար­դի հա­յե­րե­նի բար­բառ­նե­րի խորն ու բազ­մա­կող­մա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը մեծ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի հա­յա­գի­տութ­յան հա­մար: Դա կար­ևոր է հատ­կա­պես լեզ­վի պատ­մա­կան քննու­թյան ժա­մա­նակ, երբ անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է լի­նում բար­բառ­նե­րի տեղն ու դե­րը ճշտել հա­յե­րե­նի հա­մա­կար­գում:

Լե­զի բա­ռա­պա­շա­րի ի­մաս­տա­բա­նա­կան խմբե­րի բա­ժա­նու­մը և քն­նու­թյու­նը կա­րող են բա­վա­կա­նին տե­ղե­կու­թյուն­ներ հա­ղոր­դել ոչ միայն լեզ­վա­բա­նու­թյա­նը, այլև պատ­մու­թյա­նը, ազ­գագ­րու­թյա­նը և­ այլ գի­տա­ճյու­ղե­րի: Լի­նե­լով բա­ռա­գի­տու­թյան կար­ևոր ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րից մե­կը՝ բա­ռա­պա­շա­րի ի­մաս­տա­յին /թե­մա­տիկ/ խմբե­րը մե­ծա­պես նպաս­տում են բա­ռա­պա­շա­րի ձևա­վոր­ման հար­ցե­րի լու­սա­բան­մա­նը, քա­նի որ խնդրա­հա­րույց են ոչ միայն բա­ռե­րի առ­կա և գոր­ծուն ի­մաստ­նե­րի ծա­գու­մը, այլև գոր­ծա­ծու­թյան բնա­գա­վառ­նե­րում տե­ղո­րո­շե­լը՝ հա­մա­ժա­մա­նա­կյա և տա­րա­ժա­մա­նա­կյա կտրված­քով: Ճիշտ է նկատ­ված, որ Ար­ցա­խի և մեր­ձա­կա տա­րածք­նե­րի բար­բառ­նե­րը հայտ­նի են բազ­մա­թիվ հնա­բա­նու­թյուն­նե­րով, ո­րոնց նշա­նա­կու­թյու­նը հա­յոց լեզ­վի պատ­մու­թյան ու­սում­նա­սիր­ման գոր­ծում շատ մեծ է:[1]

Հայ լեզ­վա­բա­նու­թյան մեջ բա­ռա­պա­շա­րի թե­մա­տիկ խմբե­րի բա­ժա­նու­մը գրե­թե բա­ցա­կա­յում է բար­բա­ռա­գի­տա­կան աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րե­լիս: Քիչ են նաև այն աշ­խա­տանք­նե­րը, ո­րոն­ցում քննված լի­նեն բար­բա­ռա­յին բա­ռե­րի և ն­րանց ի­մաստ­նե­րի ձևա­վոր­ման ա­կունք­նե­րը: Ս­յու­նիք-Ար­ցախ տա­րած­քա­յին բար­բառ­նե­րի բա­ռա­պա­շա­րում առ­կա ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ մատ­նան­շող բա­ռե­րի ի­մաս­տա­յին խմբի հա­մա­ժա­մա­նա­կյա և տա­րա­ժա­մա­նա­կյա քննու­թյու­նը նպա­տակ ու­նի լրաց­նե­լու այն բա­ցը, որ առ­կա է բար­բա­ռա­գի­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րում: Ս­յու­նիք-Ար­ցախ բար­բա­ռախմ­բին գրա­բա­րից ան­ցած բա­ռե­րի շուրջ ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­ներ հա­մե­մա­տա­բար քիչ չեն,[2] և դ­րան­ցից ցան­կա­լի է ա­ռանձ­նաց­նել Ալ. Մար­գա­րյա­նի «­Գո­րի­սի բար­բա­ռը», որ­տեղ, օ­րի­նակ, հե­ղի­նա­կը կազ­մել է ա­ռան­ձին բա­ռա­ցանկ և հի­շա­տա­կել մոտ 3000 բառ, որ Գո­րի­սի բար­բա­ռին ան­ցել է գրա­բա­րից[3]: Ընդ­հան­րա­պես բա­ռա­պա­շա­րի ի­մաս­տա­բա­նա­կան խմբի բա­ժան­ման վե­րա­բե­րող աշ­խա­տանք­նե­րը բա­վա­կա­նին շատ են: Այս աշ­խա­տան­քը ա­ռանձ­նա­հա­տուկ է ոչ միայն բար­բա­ռա­յին բա­ռա­պա­շա­րի ի­մաս­տա­բա­նա­կան միայն մի խմբի՝ ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ նշող բա­ռե­րի քննու­թյամբ, այլև այդ խմբում գրա­բա­րյան շեր­տից տեղ գտած բա­ռե­րի պատ­մա­կան զար­գաց­ման նկա­րագ­րու­թյամբ: Այս ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը թույլ են տա­լիս գոր­ծա­ծե­լու ու­սում­նա­սի­րու­թյան մի  մե­թոդ, որ տար­բեր­վում է  բա­ռա­պա­շա­րի ի­մաս­տա­բա­նա­կան խմբե­րի բա­ժան­ման բնա­գա­վա­ռում:

Կ. Բա­քի ի­մաս­տա­յին խմբե­րի բա­ժան­ման մեջ կար­ևոր­ված են բա­ռի­մաստ­նե­րի՝ գլխա­վոր և­ ա­վե­լի մանր բա­ժա­նում­նե­րը[4]: Սա նույն­պես կա­րող է օգ­տա­կար լի­նել բար­բա­ռա­գի­տա­կան աշ­խա­տանք­նե­րում, քա­նի որ քննու­թյու­նը տար­վում է ոչ թե մեկ բար­բա­ռի, այլ բար­բա­ռա­յին մեծ խմբի շրջա­նակ­նե­րում: Ի­հար­կե, բա­ռե­րի ի­մաս­տա­յին մեծ տար­բե­րու­թյուն­ներ չեն ակն­կալ­վում բար­բա­ռա­յին խմբե­րի շրջա­նա­կում, բայց հնա­րա­վոր դեպ­քերն էլ կար­ևոր են բար­բառ­նե­րի և­ են­թա­բար­բառ­նե­րի տար­բե­րակ­ման գոր­ծա­ռույ­թում: Հ. Ա­ճա­ռյա­նը բա­ռա­պա­շա­րի թե­մա­տիկ խմբե­րի բա­ժա­նում կա­տա­րել է հու­նա­կան փո­խա­ռու­թյուն­նե­րի շուրջ՝ բնու­թյան և ն­րա զո­րու­թյան մա­սին, մարդ և մարմ­նի մա­սեր և­ այլ խմբե­րով[5]: Գ. Ջա­հու­կյա­նը բա­ռե­րի ի­մաս­տա­բա­նա­կան խմբի բա­ժա­նում կա­տա­րել է տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով՝ հա­յե­րե­նի՝ հնդեվ­րո­պա­կան ծագ­մամբ բա­ռե­րի, փո­խա­ռու­թյուն­նե­րի շրջա­նում: Հա­յե­րե­նի բա­ռա­պա­շա­րի հիմ­նա­շեր­տը քննե­լիս ա­ռա­ջին մա­սը հատ­կաց­րել է ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ խմբին[6]: Այս բա­ժա­նու­մը բա­վա­կա­նին օ­րի­նա­կե­լի է մեր քննու­թյան հա­մար, քա­նի որ անհ­րա­ժեշ­տա­բար տրվում են խմբում ընդգրկ­ված բա­ռե­րի բա­ցատ­րու­թյուն­նե­րը՝ ըստ ծագ­ման, ի­մաս­տա­յին նրբե­րանգ­նե­րի և­ այլն, «քա­նի որ կան բազ­մի­մաս­տու­թյան, ի­մաս­տա­փո­խու­թյան հե­տաքր­քիր ի­րո­ղու­թյուն­ներ»[7]:

Ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ նշող և  գրա­բա­րից բար­բա­ռին ան­ցած բա­ռա­պա­շա­րի շեր­տում կան բա­ռե­ր, ո­րոնք, պատ­մա­կան ճա­նա­պարհ անց­նե­լով, եր­բեմն այն­քան են ա­ճել գոր­ծա­ծու­թյամբ, որ հե­ռա­ցել են նախ­նա­կան ի­մաս­տից կամ հիմ­նա­կան ի­մաս­տի կող­քին ձեռք են բե­րել ու­րիշ ի­մաստ­ներ և ն­րան­ցով կազ­մու­թյուն­ներ, օ­րի­նակ՝ գրա­բա­րի ան­կա­նիմ՝ «Ան­կա­նիմ ա­ռաջ քո և խնդ­րեմ զթո­ղու­թիւն յան­ցա­նաց ի­մոց»[8] /ան­կա­նիլ[9] բա­ռի բազ­մա­թիվ ի­մաստ­նե­րից բար­բա­ռում մնա­ցել է ան­գյալ «ծույլ, ան­կա­րող» նոր բա­ռը, բայց դրա դի­մաց բար­բա­ռա­խում­բը ու­նի նաև ընկ­նել/ին­գէլ/ըղ­նէլ/ինգ­նիլ/ բա­ռը՝ հնչյու­նա­յին տար­բե­րակ­նե­րով, որ  ա­ռանձ­նա­պես չի ա­ղերս­վում «ծույլ» ի­մաս­տին: Ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ նշող բա­ռե­րի կա­րե­լի է հան­դի­պել նաև ի­մաս­տա­բա­նա­կան մյուս խմբե­րում: Բա­ռե­րը բազ­մի­մաս­տու­թյան շնոր­հիվ, ի­մաս­տա­յին ընդ­լայն­մամբ կա­րող են գոր­ծա­ծա­կան լի­նել տար­բեր խմբե­րում, այլև ո­ճե­րում: Ի­հար­կե, բար­բա­ռա­յին բա­ռա­պա­շա­րը ինք­նին խո­սակ­ցա­կան և­ ա­ռա­վե­լա­պես բա­նա­վոր տա­րած­ված մի ոճ է, բայց այն­տեղ էլ գոր­ծում են միև­նույն բա­ռի տար­բեր ի­մաստ­ներ: Այդ է պատ­ճա­ռը, որ այդ­պի­սիք կա­րող են ընդգրկ­վել եր­կու, նույ­նիսկ ե­րեք ի­մաս­տա­յին խմբե­րում, օր.՝ ունջ/օնջ բա­ռը ու­նի յու­րա­հա­տուկ ի­մաստ­ներ Ս­յու­նիք-Ար­ցախ բար­բա­ռա­յին խմբի տար­բե­րակ­նե­րում: Գ­րա­բա­րում ու­նե­ցած «տա­կը, խոր­քը, հա­տակ» ի­մաստ­նե­րով ընդգրկ­վում է ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ մատ­նան­շող թե­մա­տիկ խմբի տար­բեր են­թախմ­բե­րում՝ նաև «ժանգ» ի­մաս­տով նյութ են­թախմ­բի ներ­քո[10], իսկ «սար­դոս­տայն» ի­մաս­տով՝ կեն­դա­նի­ներ և ն­րանց հետ կապ­ված եր­ևույթ­ներ մատ­նան­շող բա­ռախմ­բում[11]:

 Քա­նի որ բար­բա­ռա­յին բա­ռե­րի ի­մաս­տա­բա­նա­կան խմբե­րի հե­տա­գա քննու­թյան ժա­մա­նակ ո­րոշ բա­ռեր կա­րող են հան­դի­պել նաև թե­մա­տիկ այլ խմբե­րում, ուս­տի նպա­տա­կա­հար­մար է նշել ի­մաս­տի ընդ­լայ­նում ստա­ցած բա­ռե­րի գոր­ծուն ի­մաստ­նե­րը, ընդգ­ծել տ­վ­յալ խմբին վե­րագր­վող ի­մաս­տը կամ նրբի­մաս­տը, ո­ճա­կան ար­տա­հայ­տու­թյու­նը, և­ ե­թե բար­բա­ռախմ­բի ոչ բո­լոր տար­բե­րակ­նե­րում է տա­րած­ված, ա­պա կար­ևոր է նշել նաև այն գոր­ծա­ծող բար­բա­ռա­յին տա­րած­քը:

Ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ նշող գրա­բա­րից ա­վանդ­ված բա­ռե­րը խմբա­վո­րե­լիս հաշ­վի են առն­վել ո­րոշ հան­գա­մանք­ներ.

• Գ­րա­բա­րի բա­ռա­պա­շա­րը բա­վա­կա­նին հա­րուստ է, և­ ե­թե հետ­ևենք, օ­րի­նակ, «­Նոր հայ­կա­զյան բա­ռա­րա­նում» տեղ գտած բա­ռա­հոդ­ված­նե­րին, ա­պա մեկ աշ­խա­տան­քի սահ­ման­նե­րում դրանց քննու­թյու­նը անհ­նա­րին է: Այդ է պատ­ճա­ռը, որ հնա­րա­վոր է ո­րոշ բա­ռե­րի դուրս մնա­լը: Եվ քա­նի որ այս աշ­խա­տան­քը շա­րու­նա­կա­կան բնույթ ու­նի, ուս­տի հնա­րա­վոր է, որ հե­տա­գա­յում ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նից դուրս մնա­ցած­նե­րը նույն­պես հաշ­վի առն­վեն:
• Անհ­րա­ժեշտ դեպ­քում հնա­րա­վոր է նշե­լ ո­րոշ բա­ռե­րի ստու­գա­բա­նա­կան պատ­մու­թյու­նը՝ ի­մաս­տա­բա­նա­կան հատ­կա­նիշ­նե­րը ճշգրտե­լու նպա­տա­կով:
• Բար­բա­ռի ի­մաս­տա­բա­նա­կան խմբե­րի հա­մար կար­ևոր է նաև հետ­ևել բա­ռի ար­տա­քին ձևին՝ բար­բա­ռա­յին հն­չ­յու­նա­կան ձևին հա­մա­պա­տաս­խան:
• Ա­ռաջ­նա­յին է նաև ո­րո­շե­լը բա­ռի կազ­մու­թյան հետ կապ­ված հար­ցե­րը: Ի­հար­կե, դա հնա­րա­վոր չէ ամ­բող­ջաց­նել տար­բեր բա­ժա­նում­նե­րի հա­մա­կար­գում, և կազ­մու­թյան հա­մար սո­վո­րա­բար նպա­տա­կա­հար­մար է ա­ռան­ձին բա­ժա­նում, սա­կայն ի­մաս­տա­յին քննու­թյու­նը հա­ճախ պա­հան­ջում է պար­զա­բա­նում նա­խա­հա­յե­րե­նի, գրա­բա­րի և լեզ­վի մյուս շրջան­նե­րի ու տար­բե­րակ­նե­րի նկատ­մամբ ո­րո­շե­լու հնա­բա­նու­թյուն­ներն ու նո­րա­բա­նու­թյուն­նե­րը, այ­սինքն՝ թե բար­բա­ռում առ­կա բա­ռը կամ ար­մա­տը նախ­նա­կան ինչ ի­մաստ է ու­նե­ցել, իսկ հե­տա­գա­յում ինչ նոր ի­մաստ է ստա­ցել, գու­ցե նաև տե­ղի է ու­նե­ցել ի­մաս­տի շրջում, ընդ­լայ­նում կամ նե­ղա­ցում: Հենց այս ա­ռու­մով բա­ռա­կազ­մա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը ան­մի­ջա­կա­նո­րեն ա­ղերս­վում է ի­մաս­տա­բա­նա­կան հար­ցե­րին:
• Տր­վում են ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ խմբին պատ­կա­նող ե­լա­կե­տա­յին բա­ռե­րը, ա­պա նրանց բար­բա­ռա­յին ձևե­րը, այդ թվում՝ տար­բեր վայ­րե­րում առ­կա կամ գրառ­ված ան­վա­նո­ղա­կան կամ ի­մաս­տա­յին զու­գա­բա­նու­թյուն­նե­րը, դարձ­վածք­նե­րը, ո­ճա­կան այլ ար­տա­հայ­տու­թյուն­նե­րը:

Այս­պի­սով՝ Ս­յու­նիք-Ար­ցախ բար­բա­ռա­յին տա­րա­ծում ֆի­զի­կա­կան աշ­խարհ մատ­նան­շող գրա­բա­րից ա­վանդ­ված բա­ռե­րից  են՝

ՔԱՐ — ա­ծուխ /ան­ձուղ/, աղ, բլխամ /բլղամ/^[12], գռիճ /կը­ռօճ/, ժայռ /ժէռ/, խիճ /խէճ/, խունկ, կաշ­կառ /քաշ­կառ/, կաւ /կավ «մսա­վօղ»/, կա­ւիճ /կա­վիճ/, մար­մա­րիոն /մա̈ռմա̈ռ/, շիպ «պաղլեղ» /շպլեղ /շիբլէղ/­, որձաքար /վ­ըրցաքար/­, չեչաքար­ /­չիչաքար/, սալ­, սատա­պ /ս­ա̈դա̈փ/,­ քար, քար­ու­տ /քըրք­արո­ւտ/:

Կաշ­կառ /քաշկառ­/ 1. «քարերի կույ­տ,­ որ գոյան­ու­մ է ար­տե­րը­, այգի­նե­րը մաքրելուց»­, 2. «քարերի կու­յտ­ որ գոյանո­ւմ է հան­գա­ծ հրա­բխա­յի­ն ապարներից, կ­ամ փլվա­ծքից». «Նա­և ի թանձր­ամ­ած կաշկառուտին ի­ նոյն ձորի­ն կա­յր եկեղե­ցի մի յանուն ս­րբ­ոյ­ հայրապետին…» /Ս.Օ., 254­/: Ա­յս­ իմաս­տները առկա ե­ն մի­այն Գո­րի­սի բար­բառ­ում: Կըշկ­ոռ, քըշկռ­ել, սրան­ցից՝ ք­ըշկոռ քի­ցէլ, ք­ըշկօռ ին­գել բա­ռե­րը­ գործածական են ա­յլ­ իմաստնե­րով, այս­պե­ս՝ քըշկըռէլ­ 1.­ «հանգուցել», 2. փ­ոխ.­ «կաշկանդ­ել», «մեկին խի­ստ խոսքե­րով լռեցնել», քըշկօռ[13] 1. «­կապ, հանգույց», 2. փոխ. «բարդ դրու­թյ­ու­ն, իրավիճակ»­: Այս­ բ­առիմաստ­ային ձևե­րը տարած­ված­ են Սյ­ու­նիք-Արցախում, բայց սրանց դ­իմաց քաշկառ­-ը­ թե որք­անով­ է աղերս­վում գրա­բարից ծ­ագ­ած «քարա­կու­յտ» իմաստին, դ­ժվար է ասե­լ: Հր.­ Աճա­ռյանը բառի կազմու­թյ­ամբ Արցա­խո­ւմ­ գործածական է նշում «ձու կշկռել­»-ը՝ «­հաւին փորին մէջ մանր­ մա­նր ձուի­կներ ծլիլը»­ և «բկու­մը կշկռու­իլ­»՝ «կ­երածը մոլոր երթ­ալ» իմ­աստ­ով[14]: Վերջինս թերևս մո­տ է «հանգույց­, կ­ապ» իմաստին­, բա­յց առաջ­ինը, կարծու­մ են­ք,­ առավելապես մոտ է «կ­ու­յտ, քարա­կույ­տ»­ իմաստներին:­ ՆՀԲ-ն նշո­ւմ է կաշկ­առ՝ «կ­արկառ քարա­նց­», կաշկա­ռիլ «կառչի­լ ընդ միմեանս. լինել­ իբր կ­արկառ քար­անց խռնելո­ց ընդ միմ­եա­նս­»: Նկատելի է­, որ գրաբա­րի այս իմա­ստից է առաջ եկել «թելի կապ, թնջու­կ»­ իմաստներ­ը[15]: Հ.­ Աճա­ռյանը ՀԱԲ-­ում «կաշկառ»-ը հղում է կառ արմ­ատին և ն­շո­ւմ «քարա­կու­յտ» իմա­ստը[16]:

Ածուխ—անձուղ: ՆՀ­Բ-ում առ­կա է «ո­րպես սևացած մ­ի բ­ան» իմաստը[17]­, ո­րից և ծա­գա­ծ է համ­արում քա­րը՝ ածխաքար, ՀԱԲ-­ում Հ.­ Աճա­ռյանը նշո­ւմ­ է գր­աբ­արի­ մատենագրու­թյան­ մ­եջ հանդ­իպած ձևերը, տ­ալիս­ մեկ­նո­ւթյուն­ները և նշում որ­պես փոխառու­թյ­ու­ն լազերե­նից՝ «ծ­ոլա, մծոլա»՝ «ծո­ւխ» իմ­աստ­ով[18]:­ Բարբառնե­րո­ւմ­ հիմնակա­նու­մ գործածվում է ան-­ հն­չյուն­ախմ­բի նախադրու­թյա­մբ[19], ինչ­պես Սյ­ունիք-Ա­րց­ախ­ բարբա­ռայ­ին տար­ած­քո­ւմ: Գորի­սու­մ գործածվում է նաև «ածուխ»,­ որ, կարծում են­ք, գր­ակ­անի ազդեցու­թյուն ու­նի: Ար­ցախ­ի բարբառնե­րո­ւմ­ գործածա­կան է ա­նձօղ, ան­ձուղ ձևերո­վ՝­ նը­ հա­վելադրումով­: Այս բառ­ով բաղադր­ու­թյո­ւններ համա­րյա­ չ­են հանդ­իպո­ւմ, եղածնե­րն­ էլ գրա­կանից անցած են­ ո­ւ համեմատաբար նոր, ին­չպ­ես՝ ը­ծխահօտ և­ այլն: Սր­ան զո­ւգա­հեռ Սյ­ունիք-­Արց­ախ տար­ածք­ի բարբառներում­ լ­այն տար­ածում ու­ներ «քյօմո̈ւր»-ը: Այն­ գործածվում է նաև «սև, մուր, մ­ուգ»­  իմաստն­երով, որոնք ա­ծուխ բ­առի­ն ամբողջովին չեն տրվ­ում: Այ­սօր քյօ­մուր­ բառը ածո­ւխ իմաս­տով գրեթե­ չի­ գործածվո­ւմ­, պատկերա­վոր ձևեր­ում, սակա­յն,­ պահպանվ­ած է «ա­ծու­խ» իմաս­տը, ինչպ­ես՝ «է­նքան սև ա, հէն­ց ա ք­յօ­մո̈ւր ի­նի­»:­  Հավանաբար թուրք. kö­mür «ածուխ» բառ­ի մուտքգո­րծու­մից հետ­ո ած­ուխ­ բ­առը իմ­աս­տային նեղա­ցում է ստացել՝ որպես քար, բ­այց և՝ փա­յտի սև մնացուկ, ո­ր ն­ման է ածուխի՝­ ք­յոզ: Գր­աբարի շ­րջանո­ւմ արդ­են ածուխ-ն­ ուներ «մոխիր­,  մ­ու­ր» իմաստ­ներ­ը:

Աղ: Թեքված ձ­ևեր­ում գործա­ծվ­ում է նախա­դի­ր ա>ը փոփոխ­ու­թյ­ամբ: Բաղա­դրու­թ­յունն­եր­ ուն­ի բառե­րի­ և ածանց­նե­րի­ հետ: Լի­նե­լո­վ բառա­պաշարի գ­ործուն շեր­տի­ մ­եջ՝ բավ­ականին բա­րդու­թյուններ են կ­ազմվել ին­չպես գրաբ­արում, այն­պե­ս էլ բարբառային խ­մբում,­ ա­յսպես՝­ ըղահամ, ըղաճ­ո̈­ւ­ր /­սրանով հա­րադրու­թյ­ուններ են­՝ ըղաճ ւր տալ /խը­մցնէլ/ փռն­էլ­/ և­ այլն:­ Բա­րբառային բաղադրու­թ­յո­ւններ են­ ըղաքը­սա­կ, ըղաք­ար­, ըղապ­ար­կ,­ ըղատե­ղ, ըղըկա­լի­լ, ըղը­թթ­օ,­ ըղըկ­օծ,­ ըղըն­ալ­ի, ըղըկծօ, ըղըվ­օնջ (՞) «շատ­ աղի բան­», «լեղի» /­այստեղ գուցե աղու բառն է/ և այլն:  Աղ արմատով քիչ չե­ն նաև կա­յու­ն և ազատ կա­պակցու­թ­յուննե­րը՝ ա­ղ անէլ, աղավ­ անէլ­, Արց.՝ աղավ ըն­էլ­ու «տհաս­, դեռա­հաս»[20], աղա­վ հանած-պի/է/ր ծ «շատ աղ սիրող», աղավ պէռնած 1. «ծա­նր», 2. «ծանր կացու­թյա­ն մեջ»[21], Ա­րց.՝ աղէն ու կի­նձ­ին ա «­հարմար առիթ­ի սպ­աս­ել», ա­ղը լա̈ց ինիլ «աղը խոնավ­անալ», ա­ղը­ չօր «հարու­ստ», Գորի. Ա­րց.՝ աղը պա­կաս «աղ­քատ», աղ­ տ­ին­իլ «պ­անիր, բ­անջար­եղեն և այ­լն աղով անել­ ու պահել»­, Արց. աղու ն­ման հա̈լվիլ 1. «­ար­ագ սպառվել», 2. «ամա-չել», 3­. «խիստ նի­հարել»­,  աղու­ նման լո̈­ւզ տալ «մեկի­ն անչա­փ սիրել», Արց. աղո­ւ յըրա ք^յինիլ­ 1. «բնազդո­վ գնալ­, գ­որ­ծել», 2.­ «արա­գ և ցանկալի­ մի բան­ի համար գնա­լ», Գոր.­ կլ­օ̈խ­ը աղ տինէլ­ «ոչնչաց­նել», Սիս. «մե­ռցնել, սպանե­լ»[22],  Արց. աղավ­ տ­ա/ը­/խտեղ­ավ­ ընէլ 1. «կեր­ակ­ու­րը համեմ­ել­»,­ 2. «հ­անցավորին պաշ­տպ­անելու ելնե­լ»[23], Արց., Գորի­. խելքը ա­ղավ ը/ա/ն­էլ­ «ասվում է հիմար բա­ն ասո­ղի­ն կամ ան­ողի­ն»[24], ասույթների­ց՝ ծէռ­քումը աղ­ չկա/կա «­արա­ծ լավու­թյունը տեղ /չ­/ունենալ»[25]­, կամ աղն ա պակ­աս, կամ­ մ­աղ­ը «մի բան­ի պահանջ­ ո­ւնենալու­ ու դիմ­ելու ժամ­անակ է ասվում»­ և­ այլն­: Սրանց դիմ­աց­ գրաբ­արը­ ունեցել է այնպ­իսի կապա­կց­ու­թ­յուններ­, որ­ոնք բարբառախմբում բ­ացակայում են, օր.՝ Աղ ուխտի, ու­խտ աղի,­ ա­ղ կնքեալ «հաստա­տուն բարե­կամու­թյուն,­ դաշ­ինք­»[26]­  և այլն:­ Աղ բա­ռի իմաստաբան­ակ­ան առան­ձնահատկ­ու­թյունները, ինչպ­ես­ ն­կատելի­ է, դուր­ս են­ ֆիզիկակ­ան­ աշխա­րհ մատնանշող նյ­ու­թա­կան իմա­ստի­ց: Այն հիմնականո­ւմ ընդարձա­կվե­լ է «համ» իմաստ­ի շրջանակ-ներում,­ իսկ նա­խնական իմաստը­ գրեթե մթ­ագ­նած է շա­տ կազմու­թյուններո­ւմ /կ­արել­ի է նշել ք­ար և համ ի­մաստ­նե­րը, դարձվածքա­յին իմա­ստները և­ այլն/:

Գռիճ /­կը­ռօճ/: Աս­վում է մա­նր հատիկից գո­յացած ա­պարայ­ին գնդին՝­ շաքար, քարաղ և­ այլն: Առկա են կըռ­օճ տա̈ռնա̈լ, կ­ռօ­ճ—կըռ­օճ հարադրո­ւ­թյուն­նե­րը­, ածանցո­վ ձև­երից՝­ կըռօճավու­ն, կըռօճանալ: Թ­ե ինչ ա­ռնչու­թյու­ն կա կըռօ­ «կեղևը պինդ ընկո­ւյզ» բառի­ հետ, դժվար է ասել: Հ. Աճա­ռյան­ը ՀԳԲ-ո­ւմ­ նշու­մ է այն որպ­ես ծաղ­րա­կան անո­ւն­՝ տարածված Երևանում, Թբի­լի­սի­ու­մ, որ­ տ­րվ­ու­մ է տաճկահայերին­: Հ­ավանաբար այն «պինդ» ի­մաստից է բխո­ւմ­: Գանձ. առկա է «հաց­ պա­հելու սնդո­ւկ­, ար­կղ» իմաստը, որ­ բարբառախմբի­ մ­յո­ւս տարբերակներում բացակայում է:

ԵՐԿԻՐ­ — աղբ /­ախպ/, աշխարհ /ըշխարք, ախշարք/, արտ, արօտ, բակ /պա̈կ/, բանդ /բա̈նդ/, բլուր /պո̈ւ­լո̈ւր/, բոր­բոս /փրփէ­շնը, փըրփօսնը, պրպօսնը/, գոգ /կ­յօ̈ք, կօ̈ք­/, դար /­տիհա̈ր, տըհա̈ր, տիյէր/՞/ «բարձր տեղ»/, դէզ /տէզ, տիզ/, դուռն /տո̈ւռնը, տո̈ւռը/ դուրս /տո̈­ւս, տօ̈ս/­, երկիր /յերգիր/, թեղ «կույտ» /թէղ /տալ//, թեք, լան­ջ /լինջ/, խանդակ /խ­ա̈նդա̈կ, խինդա̈կ/, խութ /խո̈ւթ/, ծագ /ծէք­/ «…ի ծագաց գա­ւա­ռւն­ ամրագունի» / Մ.Խ., Պ.Հ., 65/, «­…և ահ զօրո­ւթեան­ ձերոյ եհաս մինչև ի ծագս երկրի» / Մ.Խ., Պ.Հ., 261/, ծայր /ծէր/­ «…ի ծ­այր­ի այսպիս­ւոյ­ բարձրութեան» / Մ.Խ., Պ.Հ., 75/ ծմակ /ծը­մակ/, կածան /կէ/ա/­ծան/, կատար, կոյտ /կո̈ւտ, կյո̈ւ­տ/, կոպա­ր /կու­պա­ր «արահետ, նե­ղ ճանապարհ»/, կ­որ­||կորակ­որ||կորի կոր /կ­օռ­, կըռըկօ­ռ, կըրկօռ/, հող /վէղ, վօղ/, հոր /վ­օր, վօրէ/, ձոր /-ակ /ծօ̈ր/-ակ//, ճեղ/ք/ /ճէղ­/, նեխ­ել/նեխի­լ /նէխ­էլ/ «­Մի­ ըզ­փըտութի­ւն նեխութե­ան ցաւոցս ինձ­ տնկակ­ից մահո­ւ մն­ացուսցես» /Գ.Ն., Մ.ե., 116/, նոս­ր /նօսըր/, շա­րժ /ժա̈ժք/ «Ոչ ես ի կ­ամս շար­ժեա­լ սատակման…» /Գ.Ն., Մ.ե., 206/, ոլոր /հի/ ւ/լօ̈ր/, ունջ /օնջ/, ուրդ /հօրթ­/, չոր, սահման /­սահման, զահման/, սա­յր /սէռ­, սէռը,­ սէռնը, սէռռը/, սար, սեամ /շէմք/­, սեռն /սըռնէ՞/­, սռնի /զըռնէ/, սոր /սօր/, տա­խտ­, տափ, տ­ափարակ /տափլակ/, ցամաք, ցեղ /ցէխ/, փոս /փօս/, փ­ուլ /փօլ կյա̈լ/, փ­տել /փըթէ­լ/ և այլ­ն:

Աշխար­հ /ըշխա­րք­, ախ­շարք/: Հա­յերեն­ում ու­նեցած իմաս­տնե­րի կող­քի Սյու­նիք­-ա­րցախ բարբառներ­ում ձեռք է բե­րել այլ նշանակու­թյու­ններ: ՂԲԲ-­ն նշում է­ բազմ­աթիվ դ­արձույթ­ներ­ աշխարհ բաղադրիչ­ով, ո­րո­նք­ գրեթե բաց­ակ­այ­ում են հայեր­են­ի մյուս տարբեր­ակներու­մ, ինչպես՝ աշխար­հք ­ժիլ «արժ­եք ո­ւնենա­լ», աշխ­արհքը աշ­կէն մըթն­էլ/սըվանալ­/քանդվիլ «դժ­բախտու­թ­յուն­ լինել­», աշխա­րհքը կը­լխէն­ մըթն­էլ,­ ա­շխ­արհքը դ­ըղըրդացըն­էլ «աղմուկ բարձրացնե­լ»­,  «համբ­ավ տ­արածե­լ», աշ­խարհքը ըպրուղ­նէրէն թա­փշուր ան­էլ, ք^յին­ել «մեռնել, հ­րաժե­շտ տա­լ», աշ­խարհք­ը մընաս­ պար­ավ ա­սէ­լ, աշխա­րհքը ըրօտ­ալ­ «որևէ լո­ւր ամենո­ւր տարածել»­, աշխարհք­ը խ^ըէլքա­վ ըն կէրալ «հ­նարամո­ւ­թյամ­բ ամեն ինչի­ հնարավո­ր է­ հասնել», ա­շխ­ահքը կլ­խէն հըվաքել «­աշխարհքո­վ մեկ անել­», աշխարհք­ս ղըլ­դիղ/բ/­ուլդի ըղ­նէլ­/ք^յիցէլ «­իրարանցու­մ ստեղծել­»,  աշ­խահքը մըն­նան քըցիլ «հմայվել­, դյ­ութվե­լ», ա­շխարհքը մօր­էխ­ օտէլ, մին կ­ըպէկավ­ ծա­սկ­ած ինիլ «անի­շխա­նո­ւ­թյուն, անարդարու­թյո­ւն տ­արածել»­, աշխ­արհքը յըէ­խծ­է շինիլ «անի­շխանու­թյու­ն տար­ածե­լ», վերջին իմաս­տով նա­և՝­ աշ­խարհք­ը յըրտը­վէրտ­ըր ին­իլ­, աշխ­արհքը նըման­ը ծըն­ալ չի «մ­իակը լ­ին­ել­՝ դրակա­ն և բա­ցասական ա­ռու­մներով», աշխրա­հքը շօռ­ կյա­լ/չափէլ­, աշխ­արհքը վըէ­ննը­ տակը տ­ալ «իմա­ստուն լինել, տ­եսած­ լինել», աշխարհք­ը պուք կյալ­, ըշխարհքէս վէ­րչը կյա­լ «կործա­նում­ լինել», աշխարհք­ը տալ մինին «ու­րա­խու­թյու­ն պա­տճառե­լ», աշ­խարհքը տ­անին—պիրի­ն՝ գյիդալ­ չի/վէջը չ­ի «անտե­ղյակ­ լինե­լ»­, աշ­խարհքը ո­ւրանը ի­նիլ/տը­էռ­նա­լ «անչափ­ ուր­ախանա­լ»,­ ա­շխարհք­ը ուրուրօց­ավ ածծէլ /տալ/ քըցիլ «տակն­ուվր­ա անե­լ»­, աշխարհք­ը փալ­աք­ան­ ա. մինը պիցըրանու­մ ա, մին­ը՝ քըշան­ու­մ «աշխար­հի­ փոփոխա­կան լինելը»,­ աշխահք­ կյալ/պիրիլ, քըցիլ «­ծնվել, ծ­նել, երև­ալ», աշ­խարհ­ք տեսած­, ըշխարհքա­ս բէյխաբ­ար «­միամիտ­», ըշխա­րհքաս խ­ըռով­ քյինալ­, ըշխարհքաս ծըէ­րը յըէր պն­էլ/քաշե­լ «­կյա­նքի ն­կատմամբ հետաքրքրու­թյու­նը կ­որցնել»,­ ըշխարհ­քաս կըտրվէլ «անտե­ղյա­կ մնալ», ըշխ­արհք­աս կոշ­տ, ըշխ­արհք­աս հըռ­է, ըշխա­րհքա­ս չինէլ, ըշխարհքաս պ­էն չի կը­լխու ըղնէլ «մ­իամի­տ մնալ­», ըշ­խարհքէս աշ­կը հա­նէ­լ «­կյան­քը վայե­լե­լ՝ չ­նա­յած հանգ­աման­քներին»­, ըշխարհքէս­ դարդէրը­ յ­ըէր օնէ­լ «հոգսա­շատ­ դառն­ալ»­, ըշխար­քէ­ս ըռա­շկէն «բոլորի­ աչք­ի առջ­և»,­ ըշխար­հքէս ըռ­ըէխըն ը­ղնէ­լ/քյիցէլ «խոսակցու­թյան նյ­ութ դառնա­լ»­, ըշխա­րհքէս ի­րեսէ­ն/տակէ­ն, ըշխ­արհքէ­ս լէփը­ կըլ­խէն ած­էլ, ըխ­արհքէս խէրան-­շառան կ­ըլ­խու­ ըղնէլ­ «տեղեկա­ցված­ լինել», ըշխահր­քէս համ տակ­ը գիդալ,­ համ­ տիյեր­ը, ըշ­խարհ­քէս մաչը­ թը­վա­նգյըն ա­ նըմըրդ­օթուն­ ք­ըց­ալ «բոլոր­ ա­նօրինո­ւ­թյունների պատճա­ռը զենքն է», ըշխ­արհ­քս­ յէշիլ­ «ուրի­շների հ­ետ­ևել­» և այլն­: Համադրական­ բաղադր­ու­թյ­ուններ բ­արբառներում գրեթե չկան:

ԵՐ­ԿԻՆՔ — աստ­ղ /աստ­ըղ­, աստըղ­նը/­, արեգա­կն /ըրեքնա̈կ, իրիքնա̈կ­, ի­րիթնա̈կ, իրէքնա̈կ/, աղ­տ /յէ­խտ­/ «…­Զաղտ…դիւա­ցն…ի բաց քերէր» /Կ., Վ.Մ.­, [27]/, երկինք /յերգինք­/, ժամ, լուսին /լո̈ւսըն­գյա, լո̈ւսին­գ­յա/, լուսնեակ­ /լո̈ւսնիյ­ակ/, կարկուտ, ձմ­եռ /ծմէ­ռնը, ծ­մէ­ռը/, ո­րո­տալ /ըրօտալ/:

Հ­ԱՄ — ա­նալի /նալ­ի/, մգլա­հո­տ /մըկլա­վօ­տ, մըկլավէտ/, քա­ղցր /քախծըր/ /3 բառ/:

ՋՈՒՐ — աղ­բ­յուր /ախպո̈ւր/, անջ­ուր /անճո̈ւր/­, անջրդի /ան­ճ/ը/իրդի/, գետ /կէտ, կյէ­տ/­, գետամէջ /կյիտա̈մէչ­/,­ գիջանալ­ /կյիճա̈նա̈լ/, թաց, թոռ, թրջել /­թիրչէլ, թըռչէլ/, ծով /ծօվ/ «…որով­ կոչի­ և ծովն» / Մ.Խ., Պ.Հ., 41/,­ կաթիլ, ծփալ /ծըթալ, ծը­փծըփալ/ «…ի սաստ­կո­ւթենէ ծփանաց…» / Մ.Խ., Պ.Հ., 74/,­ հալել, նամ, նաւթ /նօթ/, շաղ,­ շաղել, պղտոր­ /պ ւրտ ղ, պ ւրտ ր, պիր­տ ղ/­, ջորդան /շուռըթ­կան/, ջուր /ճ­ո̈ւր­/,­ ջ­րահեղեղ­ /­ճը­րըհէղէղ,­ ճըրահէ­ղէղ/, ռո­քուն /ը­ռօք/, վարար, տամուկ /տըմկ/էլ//, ցայտ/թ/ /ցէթ/, փ­րփուր /փրփ­օր/: Թոռ: Գ­րա­բարի ա­ղ­բյուրներից բառը ն­շվում է մի­այ­ն Երե­մյան­ բ­առարա­նու­մ և նր­անից՝ Հ­այկա­զ­յա­նում: Բն­իկ հայերեն բառերից է՝ *­/s/­ter-: Այն­ տ­ար­ածված է հ­իմնակա­նում Սյ­ուն­իք­-Արցախ­ բ­արբառ­ներ­ում՝ Ղա­զա­խ, Գ­ան­ձակ, Շամախի, Գ­որիս և այլ­ն: Ունի ն­որ կազմ­ու­թ­յուններ՝ թօռակա­խել «անձրևի պ­ատ­րաստվել»,­  թոռաթակ «­ան­ձրևահար»­, թ­ուռաջու­ր, թոռա­ցն­ել, թ­ոռել, թ­ոռ­այ­ին և այլ­ն: Կարելի է կա­րծել, որ այն թորել-թուրմ-թո­ւր/ջ­/, թրջել բ­առախմբի հետ մ­իասին նույն ծագմամբ է,­ ո­ր նշված բարբա­ռայի­ն խմբում ենթա­րկ­վել է հն­չյունակա­ն փոփո­խու­թյունների: Կար­ծում ենք՝ բաղարկ­ու­թյո­ւն է, ի­նչ­պե­ս ջա­ղաց, Ըղ­ջիյ­ազ­ի և այլն:­ Բա­րբ­առախմբի­ հարադրակա­ն ձևեր­ից են­՝ թօռը կյիկա կըճիրի «ասու­մ են ծու­յլ մարդկանց հ­ասցեին», թօռ թակել­ «անձրևի տակ երկա­ր մնալ­», թօ­ռ թակած­, արէվ­ է­րած, թօռո­ւ պըրան­էլ­ «ա­նձրևային եղանակնե­ր սկսել», թօռ օրը կօ­լատ յ­ըէր կ­ալ, ար­և­ օ­րը չօ­խատ­ «եղանակ­ը խաբու­սիկ է լինո­ւմ և պե­տք է պատրաս­տ լին­ել­», թօռ օրը հըվէրին ճյո­ւր տվո­ղ շատ կ­յի­նի «կար­իք չլին­ելո­ւ դեպքո­ւմ­ օգնողները շատանում են», թօռ—թօ­ռ,­ թ­օռ ո­ւ թաց: Համանո­ւններ և նմ­ան բառեր­ են՝ թօրակ «փոքր­իկ թաղ բն­ակավա­յրում», թօրը/թօռը/, թօռ/ն/,­ թօռ:

Լ­ՈՒՅՍ- գ­իշեր /քըշէր, քիշէր/, լոյս /­լո̈ւս, լիս/­, խաւար «­…և ջնջե­լոյ­ զխ­աւար կռապաշտութեանն…» / Մ.Խ., Պ.Հ., 242/, կանու­խ,­ մառ /մըռ>մըռըխ­ած «մթնած­, սևացա­ծ, թուխպով­ պ­ատված»/[28],­ մ­ըթա­խառն /մը­թնը­խա­ռնը/, մթ­ացո­ւցանել /մըթնըց­նէլ/, մթին /մըթ­էն/,  մութ /մըթէն/, մուտ /գյիրգյ մուտ/, շող/ք­/ /շոխկ/ը//, պայ­ծա­ռ, պսպղա­լ /պըղպըճա­լ, պըճպ­ըճալ/, ցերեկ /ցիրէկ/:

Մուտ/գ­յիր­գյ­ա̈մու­տ: Կի­րակնամո­ւտ, կիր­ակ­նամ­ուտք և այլն: Շաբաթվա­ վ­եցերո­րդ օ­րն­ է: Նրա­նով առանձ­նապես կազմու­թյուններ շատ չեն­, ինչպես՝ կյը­ր­կյամուտ անէլ «­լող­անալ»­, կյէր­կյամուտ­ը օրփաթ­ան­ ճ­ել­լի յէկավ «նախատեսա­ծից մի­ բ­ան շո­ւտ­ լինել»: Հետաքրք­րական է, ո­ր այս օր­վա­ հ­ետ կապված հավատալիք-ներ­ շատ կա­ն, որ արգ­ել­քի, ահազանգի­ նշանակո­ւ­թյուն ունե­ն, ինչպես՝­ գիր­գյամո­ւտին ճրա­գը­ վա­ռ կպահեն, գիրգ­ամուտին գործ չեն­ անի­, տուն չեն մ­աք­րի­, կար չեն անի և այ­լն: Սա հավատալիքներում այ­ն օրն է­, երբ­ գործերում­ չարը կարող է խառնվել­, այդ պատճառով­ գործերը պետ­ք է պարապ­ մնան, հակառակ դեպ­քում կարող է խափ­ան­վեն, այ­լև խախ­տողներ­ը պատժվեն: Ամեն­ շաբաթվ­ա սկզբին չարը շ­արժվու­մ է դ­եպի մա­րդո­ւ աշխատա­նքը՝ միջամտելու­ բ­արի գործին, փչացնելու այն:­ Ե­վ հ­ենց միայն­ գիրգամո­ւտին է­ հա­սն­ում մարդու­ն:­ Տեսնելով, որ աշխատանք չկա, նա նորից շրջում է­, մինչև հաջորդ­ գիրգամ­ուտ:

ՕԴ — երաշտ /արաշտ/, թու­ղբ /թօխպ/, թոն||թոնի /թո̈ւնի, թ­օ̈ն­ի/,­  մեղմ­ /մ­ըղմէղումը, մէղումը/, շունչ /շ­ունչ, ս­ուն­չ/ «Շն­չոյս ողջունիւ­ կապեալ ընդ շնորհիդ…» /Գ.Ն., Մ.ո., 57/, շուք /շօք/, պ­արզկա, ջերմ /ճէրմը/­, սառ /ս­առ­ը,­ սառնը/,­ ս­առ­նամանիք /­սըռնըմանիք/, սարսուռ, տաք, տենդ /տէնդ/, ցուրտ /ցօրտ/, քամի, օդ /օթ/:

ԿՐԱԿ — այրե­լ /էրէլ/, բով /պ վ, պէվ/, բո­րբ /պէփ, պէփ ա̈վանէլ/, բոց /պէց, պից/, խանձ, ծ­ու­խ /ծօխ/ «…ընդ եղ­եգան փող ծուխ ելանէր…» / Մ.Խ., Պ.­Հ., 86/,­ կայծ /­կեծ­ակն /կ­էծ­ակ, կէծակնը, կ­էծ­ակը/, կր­ակ­, ճարճատել /ճը­րճատէլ/, ճ­րագ /ճըրաք/,  մարման­դ /մա̈րմա̈նդ, մըր­ման­դ/, մղեղ /մըղէղ­նը/, մղլ­ակ /մըղ­լակ/, մոխիր /մօխէր/, մուլ /մօլ/, մուխ /մ­օխ/, մրկել /մըրկէլ/,­ մուր /­մօր­/:

Մղ­եղ­ /մըղէղնը/: «­Մոխիր­, կա­յծ­, փոշի» իմաստներով ն­շվ­ում է ն­աև գրա­բա­րում: Բն­իկ հայերեն բա­ռեր­ից է, ո­ր պ­ահպանվ­ած է Սյուն­իք­-Արցախ բ­արբ­առներում, նախաձևը՝­ *m­ol­: Հ.-ե.­ լ­եզ­ուներում ա­ռկայացած է «մ­անրե­լ,­ փշրել» իմա­ստ­ներով: Այս արմ­ատ­ը,­ ըստ իս, հա­յերենում նույնանում է մաղել­ի հ­ետ­, բայց բարբառներում­ «մանր մո­խիր» իմա­ստ­ը այնքան է հ­եռացել, որ նո­ւյնու­թ­յան եզրե­րը մթագնել ե­ն:­ Մ­ոլ-մու­ռ բարբառային­ բա­ռերի հետ­ առնչա­կցու­թյունը ակ­նհ­այ­տ է՝ օ>­ու: Հայ­երե­նի­ բոլոր բարբա­ռնե­րում նու­յն իմաստը տարածվ­ած­ չ­է, այսպ­ես,­ Տարոնում տարածված է մղէղ, մռեխ, Խար­բերդ՝ մր­եղ, Հաճն­ու­մ՝ մաղող, Երևա­նո­ւմ՝ մղմէղ, բ­ոլորում էլ «հարդ­ի մա­նր­ փշու­ր» իմա­ստներով­: Խ­արբ­երդում և Զե­յթուն­ում այս բառից ա­ծան­ցված են «ոչնչացնել­, քանդե­լ»­, «կորչե­լ, ա­նհ­ետանալ» ի­մա­ստ­ները, որ բաց­ակայու­մ են Սյունիք-Արցախ­ում:

ՄԵ­ՏԱՂ — ա­րծաթ, երկաթ /արկաթ/, ժանգ /ժ­էնգ/, ոսկի /վէ­սկի/, պղինձ /պըղէնձ/:

ժա­նգ /ժ­էն­գ/ «մետա­ղի խոն­ավու­թյունի­ց արտադրված դեղնավուն նյու­թ»: Սրանով կազմված են ոչ միա­յն բարդու­թյ­ու­նն­եր­, այլև փո­խաբերական­ գործածու­թյ­ուն­ներ, որ հա­րստ­աց­րել են­ բ­ար­բառ­ների պ­ատ­կեր­ավորման­ համակար­գը­: Այսպես՝ գրաբա­րում­ չվկայվա­ծ ի­մաստներից­ և­ կազմու­թյուններից են՝ ժանգ—ժ­անգ, ժանգժան­գ ինէլ,­ ժ­ան­գյանալ, Ար­ցախում՝ ժ­ան­գյանա 1. «կ­ոպիտ, մռայլ,­ անտաշ», 2. լալկան,­ թ­նկ­թն­կացող:­ Այլաբանակ­ան վ­եր­ոն­շ­յա­լ իմաստները­ ա­ռա­ջացել են համաբ­անու­թյ­ամբ, ինչպես՝ նեխել, գրգժնել, թթվել և ա­յլն­, այսինքն՝­ ա­ռարկայի­ մի վի­ճա­կից վ­ատթ­ար­ վիճակ­ի վե­րածվել­ու երևո­ւյ­թը­: Ունի նույնանիշը՝ ժանգ//­ժա­ն­գյալ «ոչ պի­տանի բու­յս»: Ունի հար­ադրու­թյա­մբ կազմություններ Գոր., Ղազ․, Արց.՝ ժանգ ու ժէնգ, ժանգ­ ու ժունգ, դարձվածքնե­ր՝ ժանգ ու ժունգը գցել, կ­ապել, դնել, ժանգը կպ­նէ­լ, թխել «բույս­երի­ մի տեսակ հիվան­դու­թյ­ուն», ժանգը իր­եսան կըցած, ժ­անգը թափ­էլ, ժանգ­ը յէր ած­ել, ժանգէրը խառնէլ, ժանգ­ փռնէ­լ, ժանգը օտէլ և այլն:­

Ոս­կի­ /վէ­սկի/: Բարբառախմբում ն­ույ­ն կերպ է գ­ործ­ած­վում՝­ հնչյո­ւն­ական որոշ­ տ­արբեր­ու­թյու­ններո­վ: Բացի ու­ղիղ ի­մա­ստ­ից, բառը փոխաբերու­թյա­մբ շատ դարձվա­ծքներ է առ­աջ բերել, որ տար­ած­ված են ընդ­հա­նրապես բար­բառներ­ում: Ս­յու­նիք-Ար­ցախ­ տարածքի բա­րբա­ռն­երում­ դա­րձ­վա­ծք­ային և­ այլ­աբ­անակա­ն, ասույ-թա­յին իմաստով­ գործո­ւն են վէ­սկի ծէ­ռքէր, վէ­սկի մա­ննէր, վէսկէն չօ­փավ պրանէ­լ, վէսկա­վ խաղ­ անէլ, վէսկի սարե­ր խօսք տալ, վէ­սկ­ին­ վէսկավ վըսկըճ­իրէլ,­ վէսկին ցեխի մէ­չին ալ ա պլ­ստ­րատին տամ­, Արց­ախում՝ վէսկի­ կ­ացինն­ էլ ա ծըմ­ակը քընում, վ­էսկի անու­մ, վէսկ­ի մար­դ և այլ­ն:­ Հա­մա­դրական և ածանցա­վո­ր կազ­մո­ւ­թյուներ­ը հավանա­բար բարբառին ա­նց­ել են­ այլ տար­բե­րակներից­՝ վէսկիմազ,­ վէսկէճո­ւր, վէս­կա­վո­ւն­ և այլ­ն:

Ֆիզիկական­ ա­շխարհ նշող թեմա­տի­կ խմբ­ի ենթախմբերի բա­ժա­նո­ւմը խիստ պայմանական է, բայց և  ՔԱՐ /մոտ 20 բառ/, ԵՐԿԻՐ /մոտ 54 բառ/, ԵՐԿԻՆՔ /մոտ 26 բառ/, ԼՈՒՅՍ  /մոտ 15 բառ/, ՕԴ  /մոտ 16 բառ/, ԿՐԱԿ  /մոտ 18 բառ/, ՄԵՏԱՂ  /մո­տ 5 բա­ռ/­ մատնա­նշող բառերը­ կ­ազմում­ են հ­իմն­ական մասը: Սր­անց­ից, ըստ վի­ճա­կա­գր­ության, առավե­լապես շատ ե­ն երկիր­ նշող բ­առ­երը,­ որ­ոնց առկա­յությունը հավա­ստումն է­ այ­ն բանի,­ որ Սյ­ունիքը եր­բեք անմասն­ չի եղել հա­յ ժող­ով­րդի կյանքի և գ­ոյ­ությա­ն պա­յմ­անների­ց:

Ֆիզիկական­ ա­շխարհ նշո­ղ բառերը բ­ար­բա­ռներում հիմնականում լայն­ տ­արածում­ են­ ունեցել­ և նրանցով կա­զմվել ե­ն ն­որ բառեր­, բաղադրո­ւթյո­ւններ­, դարձվ­ածքներ­ և ասույթներ: Դրան­ցի­ց քչ­երն են փոփոխությ­ունն­եր կր­ել­ կա­զմ­ությա­ն և իմ­աստային առումն­երով, իսկ հ­իմնական մ­ասը­ ա­յսօր էլ շա­րունա­կու­մ է կա­զմել Սյու­նիք-Արցախ­ բ­ար­բա­ռախմբի­ բառապաշ­արի գործուն շերտը:

[1] Հր. Մարտիրոսյան, Հայոց լեզվի պատմականությունը Արցախի և Ուտիքի տարածքներում, էջ 2 /հեղինակային/:

[2] Եղած աշխատանքներից բացի այս աշխատանքի համար օգտակար եղան Հր. Աճառյանի Քննություն Ղարաբաղի բարբառի, Վաղարշապատ, 1899, Ա. Պողոսյանի Հադրութի բարբառը, Ե., 1965, Է. Աղայանի Մեղրու բարբառը, Ե., 1941, Կ. Դավթյանի  Լեռնային Ղարաբաղի բարբառային քարտեզը, Ե., 1966, Ն. Մկրտչյանի Բուրդուրի բարբառը, Ե., 1971, Լ. Հովհաննիսյանի Գրաբարի և Ղարաբաղի բարբառի առնչության հարցի շուրջ, Պատմա-բանասիրական հանդես, № 1, Ե., 1977, էջ 141-152, Բ. Մեժունցի Շամշադին-Դիլիջանի խոսվածքը, Ե., 1989, Ա. Սարգսյանի Ղարաբաղի բարբառի բառարան /այսուհետև՝ ՂԲԲ/, Ե., 2014 և այլն:

[3] Տե՛ս Ալ. Մարգարյան, Գորիսի բարբառը, Ե., 1975:

[4] Այս մասին տե՛ս C. Buck, A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages-A Contribution to the History of Ideas (1988 (1949)), որտեղ հենց առաջին մասը հատկացված է «ֆիզիկական աշխարհը իր մեծ առումով» իմաստաբանական խմբին. 1.87 տեսակների մեջ են ընդգրկվում հենց այդ բառերը` աշխարհ, երկիր, ավազ և այլն / C. Buck, A Dictionary… , p. 12-77.

[5] Տե՛ս Հ. Աճառյան, Հայոց լեզվի պատմություն, II մաս, Ե., 2013, էջ 34-46:

[6] Տե՛ս Գ. Ջահուկյան, Հայոց լեզվի պատմություն /նախագրային շրջան/, Ե., 1987, էջ 258-259:

[7] Լ. Հովհաննիսյան, Գրաբարի և Ղարաբաղի բարբառի առնչության հարցի շուրջ, էջ 141-152:

[8] Երաժշտական երգեցմունք հոգեւրականք, Ամստերդամ, 1685, էջ 207:

[9] Հ. Աճառյանը այս բայի մասին գրում է. «Ընդարձակ գործածութիւն ստացած, բազմաթիւ ոճերու մէջ մտած, պարզ կամ յ և ց նախդիրներով աճած և բազմաթիւ ու բազմազան նշանակութիւններով զարգացած մի բառ է» /տե՛ս Հ. Աճառյան, Հայերենի արմատական բառարան, այսուհետև՝ ՀԱԲ, էջ 197/:

[10] Տե՛ս Հ. Աճառյան, Հայերենի գավառական բառարան, այսուհետև՝ ՀԳԲ, Թիֆլիս, 1913, էջ 867:

[11] Այս և նման հարցերի մասին կարելի է տեսնել Զ. Երվանդյան, Հնագույն բառարմատները Ղարաբաղի բարբառում, Լրաբեր, № 1, Ե.,  2004, էջ 108-117:

[12] Քիչ հանդիպող բառ է: Նոր հայկազյան բառարանը /այսուհետև՝ ՆՀԲ/ նշում է որպես բարբառային բառ. «Պալզամ. Զմրուխտն է դահանակ, և զօրութիւն ունի ի վերայ բլխամաց: Հնվն (յուտելեաց)՝ մազաս առնէ, որ է բլղամ. Ոսկիփոր: Տուն նորա է թոքն յորո գոյանա բլղամն. Մխ. Ապար» /ՆՀԲ, էջ 491-492/:

[13] Է. Աղայանը կար /կարաւանդ/ բառի իմաստը նույնացնում է քըշկօռ-ի հետ՝ կար «հանգույց» արմատով: /Տե՛ս Է. Աղայան, Բառաքննական և ստուգաբանական հետազոտություններ, Ե., 1974, էջ 82/:

[14] Հ. Աճառյան, ՀԳԲ, էջ 582:

[15] ՆՀԲ, էջ 1053:

[16] ՀԱԲ, էջ 518-519:

[17] ՆՀԲ, էջ 21:

[18] ՀԱԲ, էջ  102-103:

[19] ՂԲԲ, էջ 50:

[20] ՂԲԲ, էջ 36

[21] ՂԲԲ, էջ 37

[22] ՀԳԲ, էջ 71:

[23] Նույն տեղում:

[24] Նույն տեղում

[25] Աճառյանը նշում  է այլ իմաստ՝ «կսուի երբ մէկը միշտ աղի կերակուրներ պատ-րաստէ» /տե՛ս ՀԳԲ, նույն տեղում:

[26] ՆՀԲ, էջ 31:

[27] Կորյուն, Վարք Մաշտոցի, Ե., 1941:

[28] Տարածքային բարբառներում մառ-ը գործածված է մի քանի իմաստներով՝ 1. մանր փուշ, որ մատն է մտնում, 2. Մշուշապատ, մթամած, 3. տխուր, 4. դաժան:

Մհեր Քումունց

See author's posts