Գրաբարաբանությունները Ս․ Խանզադյանի «Թագուհին հայոց» վեպում

Spread the love

Արդի գրական հայերենը պատմական զարգացման, մշակման ու կատարելագործման, գրական ժառանգորդության, արտաքին ու ներքին ազդակների արդյունքում ձևավորված մի հարստություն է, որի անսահման հնարավորություններից օգտվել և օգտվում են հայ գրողներն ու բանաստեղծները՝ ըստ ստեղծագործական նպատակադրման և ժանրային ու ոճական առանձնահատկությունների՝ երբեմն նաև ներազդելով լեզվի բառապաշարային փոփոխություններին, որոնք լեզվի զարգացման ու կատարելագործման գրավականն են: Փոփոխություններն առկայանում են ներքին՝ լեզվական օրինաչափություններով և արտաքին ազդակներով: Վերջիններս կապված են հասարակական կյանքի տեղաշարժերի հետ: Հասարակական-քաղաքական փոփոխությունները հանգեցնում են տվյալ բառով արտահայտված իրողության չգոյության, որի հետևանքով ակտիվ բառապաշարից դուրս են մղում նաև համապատասխան բառերը: Փաստորեն՝ հնանում են երևույթները, որոնք արտահայտող բառերը ոչ թե փոխարինվում են նորերով, այլ գործածվում են անհրաժեշտաբար, պատմական անդրադարձի թելադրանքով:

Լեզվի ներքին օրինաչափություններով պայմանավորված փոփոխությունները շատ ավելի բազմաբնույթ են՝ պատճառաբանված լեզվի միօրինականացման, մշակման ու կատարելագործման գործոններով: Այս դեպքում բառերը, իրոք, հնացած են և փոխարինվում են նորերով, ինչպես՝ կորուսվել /271/[1] «կորչել», փերեզակ /193/ «չարչի», ածու /238/ «մարգ, փխբ.՝ ազգ», արքայուհի /221/ «թագուհի», հեղակարծ /297/«հանկարծակի», տիրուրաց /314/ «տիրադավ», այր /314/ «տղամարդ», հոլով /298/ «շատ», ծիրանի /314/ «պատմուճան», պարմանուհի /201/ «պատանի», բոկ /180/ «բոբիկ», դետք /157/ «դիտորդ», ոթել /256/ «թափել», անսալ /278/ «լսել», զենել /124/ «զոհել», ագի /69/ «պոչ», ինչպես և՝ վաչ /5/, որից՝ վաչկատուն /146/, քղամիդ /72/, գետնախշտի /72/, հուշկապարիկ /72/, ուռան /52/ և այլն:

Նախորդ դեպքում, երբ հնանում են իրույթները, գործ ունենք պատմաբառերի (իստորիզմ) հետ, որոնք, ըստ լեզվի շրջանափուլերի, լինում են նախաաշխարհաբարյան, որ գործածվել են աշխարհաբարի կազմավորումից առաջ՝ գրաբարում և միջին հայերենում, և աշխարհաբարյան, որոնք գործածվել են 17-րդ դարից հետո:

Ոճական ակտիվությամբ առանձնանում են գրաբարյան բառերն ու բառակապակցությունները, քերականական ձևերն ու դարձվածքները, քանի որ հենց դրանք են դառնում գեղարվեստական ստեղծագործությունների, հատկապես պատմական երկերի ժամանակաշրջանը երանգավորող գունանյութն ու հենքը: Դրանք գրաբարաբանություններն են, որոնցից վարպետորեն օգտվել է Ս. Խանզադյանը պատմավեպերը գրելիս՝ մասնավորապես «Թագուհին հայոց» երկում՝ վաղնջական Հայաստանի պատմաքաղաքական իրադրության, հասարակական կյանքի, ժողովրդի կենցաղի, վարքուբարքի, կրոնածիսական արարողակարգերի հնարավորինս համոզիչ և հավաստի նկարագրության համար: Պատմաբառերի գործածությունը տվյալ պարագայում դարձյալ ձեռք է բերում ոճական արժեք, ուստի և դիտարկելի է որպես գրաբարաբանություն: Նշված բառամթերքից կարելի է առանձնացնել իմաստային մի քանի խմբեր, որոնք վերաբերում են հայ ժողովրդի հեթանոսական անցյալի կենցաղին, կյանքին և գործին, մարտավարությանը, ծիսական արարողություններին, պետական ու վարչական գործին:

Կենցաղ և հագուստ նշող բառեր՝ կահ /219/, կապա /190/, տաղավար /204/, գահավորակ /218/, այծենի /240/, արջենի /108/, մաքենի /75/, կուր ու կերակուր /244/, կրճկան /240/ «տղամարդու վերնազգեստ»[2], անթեղ /266/, նգույր /72/ «եռոտանի», ճրագթաթ /174/, ամպհովանի /5/, օթոց /3/, ակութ /32/, պատգարակ /6/, փսիաթ /57/ «եղեգից, ծղոտից հյուսած փռոց, խսիր»:

Ռազմի բառեր՝ գումակ /208/ «մեծ սայլ, ռազմակառք», դրանիկ գունդ /209/, սաղավարտ /201/, լանջապանակ /201/, կուրծկալ /213/, գեղարդ /188/, աշտե /193/, լախտ /204/, պարսատիկ /204/, կապարճ /205/, ուսակալ /205/, պարսաքար /192/, ճոպան /192/, աղեղ ու տեգ /284/, դիակապուտ /281/ «դիակ կողոպտող», փղամարզիչ /188/, փղավարժ /199/, մարտուսույց /32/, երեսակալ /196/, տապար /194/, ոտնազրահ կոթուր /54/ «կոթուռն, կոթուրնոս՝ բեմակոշիկ»: Այս բառերից կազմվել են նաև բաղադրություններ՝ տեգակիր /193/, զինակիր /193/, ասպարակիր /193/, սորամուտ և քարագնաց մարտիկների ջոկատ /24/: Սրանց մեջ առանձին շերտ են կազմում մարտակառքերը նկարագրող բառերը՝ կառախումբ /218/, սռնապան /199/, կումբ /57/ «վահանի ուռուցիկ զարդ», որից ունի նաև կմբաձև /57/, կառամարտիկ /199/, երասանակ /200/, հեց /200/ «անվագոտի, շրջանակ», կամար /200/, քեղ /200/[3] «կառքի երկար ձող», ակիշ /200/ «թոնիրը խառնելու երկար ձող»[4]. «Նրանց երասանակները փղոսկրե շերտեր ունեին, զարդարված էին նաև կառքերի հեցերը, կամարները, թոփերը, կառակողովի ցանցը, նույնիսկ ակիշները, առջև ցցված քեղ, փորքաշ…» /200/:

Պետական և վարչական գործ, զբաղմունք՝ արքունի տիրայր /265/, տնպետ /265/, մեծամարդ /265/, մական /170/, միապետական նշանակ /196/, գայիսոն /196/, կուսակալ /180/, ծերակույտ /197/, գահակալ /56/, ցեղապետ /28/, բանբեր /181/, տիկնունի /210/, աղախին /226/, մատռվակ /266/:

Ավելի հետաքրքրական պատկեր են ներկայացնում կրոնածիսական բովանդակության բառերը, քանի որ դրանց միջոցով ներկայացվում են հեթանոս հայերի բազմակուռք պատկերացումներն ու դրանցով պայմանավորված մասնատված Հայասա երկրի ներքաղաքական և տնտեսական ներհակությունները: Այդպիսի բառերից են՝ պարեգոտ /208/, կնգուղավոր շուրջառ /294/, խիտոն /294/, ուխտեկություն /216/, հմայիլ /269/, բժժանք /139/, դյութ մարդիկ /293/, դյութ և գուշակ կանայք /10/, ծառահմա /8/, հավահմա /47/, քուրմ /19/, դիցուհի /5/, ջրաձոն /165/, անալութ /13/ «…«Աստվածներն ինձ հրավիրում են իրենց անալութը»[5]: Երևույթն ընդգծվում է, երբ հեղինակը գործածում է բազմաթիվ աստվածների անուններ՝ կապված շրջապատող աշխարհի իրերի և երևույթների հետ: Ներկայանում է հայոց դիցընտանիքը, որի գլխավոր աստվածն է Մաժան-Արամազդը /288/ իր կնոջ՝ ոսկեծղի Հեպիտ-Անահիտ /207/ աստվածուհու հետ: Ստեղծագործության տարբեր պատկերներում հանդես են գալիս Աստղիկ դիցուհին /5/, Ջիվաղը /154/, Շանթ աստվածը «խեթերի Սանթան» /236/, Ցուլ /24/ աստվածը, որի անունով էլ կոչվում է ցեղը՝ ցուլ ցեղը, Հայկ /26/, Վանատուր /27/, Անգեղյան Տորք /28/ աստված, Հիվ /57/ աստված, Խստոր /193/, Գարշ /8/, ջրի աստվածուհի Ծովի-Նարը /6/[6], արևի աստծո համար գործածում է երկու դիցանուն՝ Կումարփի /186/ և Արեգ /104/, նաև Արեգակ /71/, Մահ աստված /243/, Պսակ աստված /70/, Հատիկ աստվածուհի /91/, Հատիս աստված /101/, Ներգալա աստված /66/, Ար աստված /62/, Վահագն /61/, Վիշապ աստված /18/, Սուտ աստված /47/, Երազ աստված /69/: Ընդհանրապես նախապատմական շրջանի կոլորիտը հեղինակը առավելապես հաղորդում է հատուկ անունների, մասնավորապես տեղանունների չափազանց առատ կիրառությամբ, որը մի այլ քննության նյութ է: Դրանցից մեր ուսումնասիրության շրջանակն են թափանցել միայն նրանք, որոնք գրաբարատիպ կազմություններ են, ինչպես՝ Հայասա Փոքր /220/, Թեգարամա երկիր /175/: Հեղինակը այն գործածում է և՛ համադրական, և՛ վերլուծական կազմություններով՝ Թեգ Արամա /242/՝ երկրորդ դեպքում ընդգծելով գրաբարի սեռական հոլովի գործածությունը՝ Արամա: Երկգրությամբ է գործածում նաև Թորգոմ տուն /175/, ավելի հաճախ՝ տուն Թորգոմա /7/: Գործածվում է Տավրուբերան /26/ տեղանունը՝ նախնական ձևով: Բիայնիլի-Վան /278/ տեղանունը գործածում է սեպագրային և գործածական ձևերով: Այդպես նաև՝ Հնդկաց ծով /168/, Այծեաց բերդ /32/, Արզավա երկիր /50/, Ավձ ամրոց /26/, Աղավնո գետ /109/: Անսովոր գործածություն է Սանասուն /285/ տեղանունը «անգեղ տան Սանասունից ենք» արտահայտության մեջ, ինչը, կարծում ենք, ընդամենը խոսքին հնատիպություն հաղորդելու նպատակով է:

Պատմական շրջանի գուներանգը Սերո Խանզադյանը խտացնում է նաև հասարակ անունների գրաբարյան հոլովական ձևերով. օր`մթան /201/, սգո /230/, հոգնակի սեռականով`կենաց ջուր /213/, թագավորաց /291/, հարսանյաց հանդես /8/, քաջաց /66/, անիծից /9/, արարածաց /92/, կողմն արևելից, կողմս արևմտից /98/, հայցական հոլովով` երկինս /282/, երիցս /282/, գործիական հոլովը հանդիպում է ողջույնի արտահայտություններում` բարյավ (գնաս բարյավ, մնաս բարյավ) /259/, ըստ որում, հեղինակի` անմիօրինակություններին միտված լինելու հանգամանքը առավել շոշափելի է քերականական իրողություններում. այսպես. «Շտապիր քո զավակներով, կանանցով, ընդոծիններով, աղխիվ և աղիվ ինձ հյուր» /18/ նախադասության մեջ ունենք գործիական հոլովի աշխարհաբարյան և գրաբարյան տարբերակների զուգակցում: Նույն հատվածում գործածել է գրաբարյան դստեր /32/ սեռականը և դուստրին /32/ աշխարհաբարյան հոլովաձևը: Կին բառի հոգնակին բազմիցս հանդիպում է խոսակցական կիներ /15/ և գրական, որ նաև գրաբարյան է, կանայք /16/ տարբերակներով:

Բայական համակարգում տուրք է տվել գրաբարյան անցյալ դերբայի գործածությանը և՛ բուն դերբայական արժեքով (օրհնյալ եղիցիք /245/, ինչպես նաև՝ սիրեցյալ, հիշյալ և այլն), և՛ գոյականական ու ածականական կիրառությամբ՝ մեռյալ /280/, հանդիպում է ապառնի դերբայը տուրք ու տալիք /49/ կապակցության մեջ: Խոնարհված ձևերից են կամիս /282/, կամիմ /282/ անկատար ներկայի ձևերը (կամենում ես, եմ), հրամայական` լուր աղերսանքիս /324/, ականջ մի՛ լուր /10/, մի մեղադիր լեր անմեղադրելիին /55/:

Խոնարհման համակարգում նկատվում են գրաբարյան և աշխարհաբարյան բառաձևերի համադրումներ. օր.՝ լինի /196/, եղիցի /195/:

Կան նաև այսպես ասած «գրաբարի հանգով ստեղծված[7]» բառաձևեր, օր.` պիտի սատակես /257/, կկորուսվես /271/, իր կորուս-տըն է փութացնում /268/, որոնցում հնատիպությունն արտահայտվում է բառերի միջոցով (սատակել, կորուսվել, փութալ), իսկ քերականական ձևերը աշխարհաբարյան են:

«Գրաբարատիպությունը» ընդգծում են նաև նախդրավոր կառույցները, որոնցից հաճախական են ի նախդրով ձևերը: Ի նախդիրը նախ և առաջ բացառականի նախդիրն է, ինչպես՝ ի բնե /241/, ի ծնե /281/, ի սկզբանե /269/, որոնք քարացած արտահայտություն են, ինչպես և՝ ի զորու /191/, ի մի /238/, ի տրիտուր /211/, ի կատար ածել /267/:

Ի նախդիրը հայցական խնդրով` տեղի նշանակությամբ՝ ձայնիկդ ի սիրտ /283/, մեր հողերը հարքունիս արին /297/, նաև ուղևորման տեղի նշանակությամբ` ի մարտ /204/: Ի նախդիրը բայանունների հայցական խնդրով արտահայտում է նպատակ. օր.` կամքդ ի կատար /8/, ի կորուստ /43/, ի ցույց /250/, ի նշանավորումն /248/, ի լուր /261/:

Գործածվել է նաև ընդ նախդիրը հայցական խնդրով՝ ընդ արուս և ընդ անասունս /55/` արտահայտելով միասնության հարաբերություն` արդի հայերենի հետ կապի նշանակությամբ:

Բառընտրության, բառակազմական տարբերակների հարցում հեղինակը դրսևորել է լեզվաբանական հմտություններ` ոճավորելով երկի լեզուն բառակազմական տարբեր օրինաչափություններով կազմված բարդություններով: Նորատիպ կազմություններին զուգահեռ գործածում է գրաբարյան հիմքով բարդությունները, ինչը խոսքը դարձնում է շարժուն ու արտահայտիչ, այսպես` ափիբերան /235/, ապիկար /228/, քեռայր /193/, քրմակեց /201/, դիցընկեց /161/, նետընկեց /163/, այրաշեն «քարանձավում շինված» /272/, սևազգեաց /293/, հայնկոյս /116/:

Երբ խոսում է Շամիրամի մասին, գործածում է առնաբաղձ Շամիրամ /51/ արտահայտությունը, իսկ Մուրսիլիսի այրու մասին արտահայտվում է կրքակարոտ էգ /227/ ժողովրդախոսակցական կապակցությամբ:

Ս. Խանզադյանը տուրք է տվել նաև հարադրական բարդություններին` հարկ եղած դեպքում ստեղծելով հնատիպ և վերամբարձ ոճ, օր.՝ այր մարդ /7/, այր ազատ /9/, ողբի մայր /251/, զուգահեռաբար նաև՝ ձայնարկու /251,/ արմ ու սերունդ /92/, նաև` զարմ ու սերունդ /196/:

Պատկերն ամբողջացնում են հարադրական բայերը, որոնցից շատերը դարձվածային արժեք ունեն. պաղ առնել /315/, մեղադիր լինել /159/, զանց առնել /40/, բարձակից անել /37/, ծառս լինել /220/, ճախճախուտ դարձնել /171/ «ապականել, կեղտոտել», երկյուղ կրել /56/, ազդ անել /182/, խունկ արկանել /43/, պաշտոն մատուցել /287/, վահանափակ անել /187/, հանգիստ առնել /10/, թմուր պատել /163/, երկիր պագանել /9/, ուղի ելնել /27/, ողբ անել /140/, տաղտապիլ լինել «տանջվել» /67/, շեփոր հարել /75/, սպասին կանգնել /238/ (գործածել է անվանական արժեքով` սպասին կանգնած «սպասարկելու պատրաստ»), որոնք խոսքը խիստ վերամբարձ և ճնշող չեն դարձնում, քանի որ հակակշռվում են բայական համադրական կազմություններով՝ երկրպագել /31/, մատաղել /177/, ռազմարշավել /169/, պատանել /229/, ասպատակել /175/, տարափել /306/, զերծվել /263/, ճամբարել /14/, վիպասանել /13/, հանգրվանել /32/, խրախճանալ /42/, խաբկանել /136/, ճեպել /164/, շամշել /171/:

Գրաբարյան քերականական, բառակազմական, իմաստային իրողությունները պատումին չէին հյուսվի, արհեստածին կթվային, եթե դրանք չգործածվեին մեր նախնյաց մտածելակերպն ու կենսակերպը հատկանշող շարահյուսական կապակցություններում ու կաղապարներում: Բերենք տիպական օրինակներ.

«Քո տգիտության խավարին հասու չէ մտքի լույսը» /299/, «Գուցե սիրտը որոշինչ դատարկի» /224/, «Ոչ ևս է (այլևս չկա, մահացած կամ սպանված է), որը հանդիպում է ոչ է ևս շարադասությամբ («ոչ է ևս աստվածներին կործանող չարը» /326/), «Դու կապրես երկար կենոք ու բարի վարոք» /76/, «Ժամը ի նպաստ քո է» /72/, ինչպես և՝ կարգ չէ /230/, հաճո է /238/, կամ է քեզ /221/, կամ լինի /20/, արգել չէ /30/, մնացեք բարյավ /50/, մեծավ ուրախությամբ /84/, կամքս է /23/:

Այլևս մակբայը գործածված է նախնական իմաստով, որ վերջին շրջանում ակտիվանալու միտում ունի, օր.` «Մի՞թե ես այլևս ամուսնուս պետք եմ իբրև կին (դեռևս)» /173/:

Հնատիպությունն առավել ցայտուն է դրսևորվում գրաբարին բնորոշ շարադասության հաճախական գործածությամբ, որը հիմնականում դրսևորվում է կերպարների խոսքում, հատկապես «դից զարմ» /267/, ընդունվող տերերին կամ աստվածներին դիմելիս: Այսպես` արքա հզորների /169/, տեր ողորմած /177/, Կարաննի հզոր /194/, թագաժառանգ հայոց /213/, Հայասա Փոքր /220/, պաշտամունք իմ /253/, թագուհի մեծ /300/, թագուհի ներող /300/, թագուհի լքված /300/, թագուհի հզոր /300/, ստորադրյալ իմ /218/, գաղափար իմ /217/, ձայնը մեր ցնծության /277/, ճանապարհ բարի /297/, աստղ իմ երկնային /31/, աստղ իմ լուսաբացի /31/, սիրելիդ իմ /15/ և նման օրինակներում ունենք որոշիչների և հատկացուցիչների` գրաբարին բնորոշ հետադաս գործածություն:

Կերպարավորման նպատակադրմամբ թերևս պետք է բացատրել շարահյուսական մի սխալ կառույց, որը, ըստ ամենայնի, ընդգծում է Հայասա երկրի թշնամի Խաթթիի Մուրսիլիս արքայի անգրագետ ճոռոմաբանությունը. «Եվ որովհետև նրանք, ովքեր իմ դեմ չար խոսքեր են ասում, ես թշնամանում եմ» /30/:

Զուգորդումներ կան նաև հնչյունական, ուղղագրական համակարգում: Կան ամբողջական հատվածներ, որոնք շարադրված են գրաբարով, բայց գրաբարյան ուղղագրության մասնակի պահպանմամբ, օր.` «Ով մեծ և արի արարիչ երկրի և երկնքի, ողջույն: Ողջույն հասեալ և շենություն դիցուհուդ օգնականութեամբ լիություն և պարարտություն այրվոյն Մաժան-Արամազդի» /288/: Կամ` «Խնդրել ի քենե փշրանս ողորմութեան և ոչ թե քո գութը» /311/, «Քեզանով կա և կենդանություն կրե երկիրս Հայասա» /290/.

Եկին յիս ի վեր առին,

Հավա՜ղ, է…

Այս իմ կարմիր տոտիկս

Կոճերովս ի վայր կտրեցին,

Հավա՜ղ, է…

Այս իմ կարմրիկ արյունս,

Որ գետին ի վայր ոթեցին…

Այս իմ հատ ու մատ փետրիկս

Մեկն ի սար եղև, մեկն ի ձոր,

Հավա՜ղ, է… /100/

Ուղղագրական երկձևություններ կան նաև առանձին բառերի գրության մեջ. հանդիպում է խոյր /225/, որից՝ խոյրակիր /150/, խույր /72/, խյուղ /325/, խուղ /22/, Մինայ /20/, Մինա /20/, Հայկայ||Հայկա/24/||Հայկի /162/, Կոտակ||Կոդակ /88/:

Նման զուգորդումները կարող են թողնել այն տպավորությունը, թե հեղինակը առանձնապես հետամուտ չի եղել խոսքի ճշգրիտ կառուցմանը, սակայն բազմաթիվ օրինակներ փաստում են, որ նա ամենայն պատասխանատվությամբ է ընտրել բառանյութը, իսկ եղած անմիօրինակությունները ժամանակաշրջանի պատմագունապնակը հարստացնելու, հեթանոս հայերի բազմատարր կենցաղի ու հարաբերությունների, ցեղախմբային, կրոնածիսական անմիաբանությունների քողածածկույթը բացապարզելու միտումն ունեն:

Հիշյալ օրինակներով գրաբարաբանությունները չեն ավարտվում. կան իմաստային այլ խմբերում ընդգրկվող բառեր՝ ձիալախուր /199/, կաղիճ /235/, կիվ /8/, աղբույս /227/, արույրե /230/, զուկակ /47/ «փողոց», խոչ /170/, կապերտ /237/, խստոր /193/, սինլքոր /313/, բամբառակ /257/, ստահակ /257/, կաթնաշուրթ /175/, պատրական /175/, ծնկածալ /243/, վահանախիտ /203/, լայնալիճ /289/, մույկ /9/, փանդիռ /251/, գիսակ /10/, կապա /190/, տավիղ /201/, տիվ ու գիշեր /66/, գուժկան /170/, հետիոտն /180/, հեղել /182/, տատամսել /185/, խանդակ /189/ և այլն:

Այսպիսով՝ Ս. Խանզադյանը «Թագուհին հայոց» պատմական երկը շարադրելիս դրսևորել է «պատմաբան-լեզվաբանի գիտելիքներ ու դիտողականություն, արվեստագետի նուրբ լեզվազգացողություն, որպեսզի վաղնջական ձևերը թոթափեն իրենց դարավոր փոշին, պոկվեն գրքային մեռած միջավայրից[8]»՝ ապահովելով պատմական լայնածավալ կտավի ինքնաբուխ ընթացքը:

[1] Բոլոր օրինակները քաղված են Ս. Խանզադյանի Երկերի ժողովածուի VI հատորից, Ե., 1983:

[2] Հեղինակը բառս գործածել է որպես գրաբարաբանություն, բայց այն հայերենի բառարաններում ընդգրկված չէ. առկա է միայն Սյունիք-Արցախ բարբառներում՝ կըրճէգան||կըրճէկան՝ «կարճ զգեստ, որ հագնում են շապիկի վրայից» /Ա. Սարգսյան, Ղարաբաղի բարբառը, Ե., 2013, էջ 371/:

[3] Այն գրաբարում հայտնի է քեղի ձևով:

[4] Այն հեղինակը գործածել է «ռազմակառքի ձող» իմաստով:

[5] Սխալ կիրառություն է. ունի «ինձ, ընձուղտ» իմաստները, ինչպես և՝ «երե, եղջերու». այս մասին տե՛ս նաև Հր. Աճառյան, ՀԱԲ, էջ 79: Բնագրում գործածվում է նաև «ռազ-մական վերնազգեստ» իմաստով:

[6] Ի դեպ, առանձին գրությամբ հեղինակը շեշտում է ծովի աստվածությունը, բայց արդի հայերենի սեռական հոլովաձևով՝ Ծովի Նար:

[7] Յու. Ավետիսյան, Արևմտահայ բանաստեղծության լեզուն, Ե., 2002, էջ 171:

[8] Ա. Պապոյան, Պարույր Սևակի չափածոյի լեզվական արվեստը, Ե., 1970, էջ 189: