ՍՀՀԿ Մհեր Քումունց
Բ․գ․թ․, դոցենտ
Գորիսի պետական համալսարան
Զոհրաբ Ըռքոյան
ԼՂՀ Քաշաթաղի շրջանի «Մերան» թերթի գլխավոր խմբագիր
Խուդափերինի կամ Քարավազի պատմական կամուրջը:
Պատմական Սյունիքի Աղահեճք գավառը,[1] իսկ հետագյում Արցախ աշխարհի Դիզակի մելիքությունը Արաքս գետով հարևան Իրանին կապող կամուրջը դարեր շարունակ եղել է Խուդափերինը (պարսկերենից նշանակում է Աստվածաստեղծ) կամ Քարավազը,[2] որն ունեցել է 11 թռիչք, 130մ երկարություն, 6մ լայնություն, ջրի մակարդակից բարձր է 12մ:[3] Արաբական և պարսկական աղբյուրներում կամուրջը վկայված է Հուդաֆերին, Խուդափերին անուններով: Xudaperin /Խուդապերին (Khodā Āfarīn /خداآفرین /), Խուդափերին պարսկական և հայկական հնչեղությամբ անուններն են: Ադրբեջանցիները նշում են Xudafərini,[4] որը նույն պարսկական բառն է՝ դրափոխությամբ բաղարկված: Հայկական պատմագրության մեջ մինչև Ղարաբաղի խամսայությունների ձևավորումը կամուրջը կոչվել է Քարավազ, որ բնիկ բառ է՝ կազմված քար+ա+վազ/վազող/ արմատներից՝ «Քարերի վրայով վազող՝ մագլցող՝ ցատկոտող» իմաստներով: Կարծում ենք, տեղանքը Քարավազ է կոչվել մինչև կամուրջների կառուցումը, քանի որ, ինչպես նշվում է, կամուրջների թռիչքները նստած են բնական քարերի վրա. «հիմնարկուած է բնական վէմ քարերի վերայ», այսինքն՝ Քարավազ է կոչվել ոչ թե կամուրջների, այլ գետում եղած վեմ քարերի համար, որոնց վրայով հնարավոր է եղել անցնելը /«վազել»/. այսօր էլ հայերենի բարբառներում քարավազ են կոչվում գետի այն մասերը, որ գետի լայնությամբ առկա քարերով անցնելը հնարավոր է լինում/: Գրաբարը չունի «քարավազ», առկա է «քարավէժ»՝ «վիժեալ հոսէալ ի քարաժայռից կամ ընդ քարաժայռս. գահավէժ հարեալ զքարի»:[5] Կարծում ենք, որ տեղանունն առաջացել է բարբառային իմաստից:[6] Այդպես են կոչվել նաև Արաքսի երկու մասերում գտնվող գյուղերը, որոնցից մեկը այժ գտնվում է Արցախի Քաշաթաղի շրջանում, Դիռի լեռան ստորոտում և առայժմ անմարդաբնակ է, իսկ մյուսը՝ Իրանի մասում, բնակեցված է:[7]
Այժմ կամրջից ոչ հեռու մեծ ջրամբար է կառուցվել:[8] Մայր Արաքսն այս մասում հոսում է բլրակներով սեղմված կիրճով: «Կամուրջներ չհանդուրժող գետը» այստեղ ևս կարողացել է կործանել[9] դեռևս 5-7-րդ դարում կառուցված 11 թաղերից[10] կազմված սրբատաշ ու կոփածո քարով, կրաշաղախով կերտված կամուրջը:[11] Այն տարբեր ժամանակներում վերակառուցվել է և ծառայել մարդուն: Նշված կամրջից մոտ 800մ ներքև ավելի ուշ՝ 17-րդ դարում, կառուցվել է 15 թաղերից կազմված, մոտ 150մ երկարությամբ և 7մ լայնությամբ մեկ այլ կամուրջ, որի համար որպես շինաքար օգտագործվել է ավելի փոքր չափերի քարեր և թրծված աղյուս: Ծովի մակերևույթից մոտ 250 մ բարձրությամբ տարածքում ձմեռը շատ կարճ է տևում, և այստեղ մայիսի վերջին խոտն ամբողջությամբ չորանում և դեղնում է: Բնական է՝տարածքը հարմար է երթևեկության համար, և այստեղով է եղել հիմնական կապը Արցախի և Իրանի միջև: Տարածքը կոչվել է նաև Դրունք Հայոց: Լեռնանցքը Իրանի այժմյան Ահար բնակավայրից հյուսիս է։ XIII դ․պարսիկ աշխարհագիր Զաքարիա Ղազվինին նշում է Դրունք Հայոց:[12] Այստեղով է անցել Պարսկաստանից Արաքսի ձախ ափին գտնվող Սյունիք աշխարհի Մյուս Բաղք կամ Քաշունիք գավառի Նակորզան քաղաքը[13] տանող առևտրական ճանապարհը։[14]
Հայագիտական ուսումնասիրությունների շրջանակում հնարավորություն եղավ այցելել Խուդափերին, տեսնել կամուրջները, որոշ չափումներ կատարել, նկարահանել և զննել տեղավայրերը:[15] Ուսումնասիրություններն իրականացնելու համար աջակցեցին մեր և Իրանի սահմանապահները: Ոլորապտույտ ճանապարհը երկար չէր: Արդեն կառուցված ջրամբարում պղտոր Արաքսը մաքրվում է, զուլալ ու վճիտ ջուրը թափվում է ցած ու կոհակ-կոհակ շարունակում ճանապարհը՝ անցնելով թաղակապ կամրջի պահպանված 4 կամարների միջով ու հասնում ներքին կամրջին[16], որը կանգուն է և այսօր էլ հնարավոր է անցնել նրանով, բայց մյուս ափն արդեն Իրանինն է:[17]
Հայ մատենագրության մեջ Քարավազին կամ Խուդափերինին առաջինը կարծես անդրադարձել է Ս. Օրբելյանը, բայց կամրջի ամբողջական նկարագրությունը հանդիպում է հետագայում: Այսպես՝ Մակար Բարխուդարյանը, «Արցախ» գրքում անդրադառնալով Խուդափերինին՝ գրում է. «Ամբողջ հինգ մղոն է Ջաբրայէլից մինչև կամուրջս, որ շինուած է Երասխ գետ ի վերայ: Գետս, որ ընկած է Դիռի երկու սարերի մէջ, հետզհետէ դարերի ընթացքում կտրած է ապառաժ սայլքարերը և խորացրած ու սեղմած իւր յատակը: Երկու կամուրջ կայ այստեղ-Վերին և Ներքին: Խիստ հնաշէն և համակ սրբատաշ քարով շինուած է Վերին կամուրջն, որ ունի ինն աչք, որոց ոտքերն հաստատուած են բնութենաստեղծ վէմ քարեր ի վերայ: Աչքերի կամարներից կանգուն են չորսն և քանդուած՝ հինգն: Իսկ վարի կամուրջ հիմնարկուած է նոյնպես բնական վէմ քարերի վերայ, որ ունի տասնևհինգ աչք, որոց ոտքերն շինուած են քարով և թաղերն թրծեալ աղիւսով և կրաշաղախ ցեխով: Վերջին կամրջիս ձախ կողմի դրան կանգնած են Ռուսաց սահմանապահ զինուորականներ, իսկ աջ կողմում՝Պարսից սահմանապահներն, քանզի գետս է երկու տէրությանցս այժմեան սահմանագլուխն: Խուդափիրին կամրջի հիւսիսային հանդէպ է Դիռի սարն, որի վերայ կայ աւերակ գիւղատեղի, հանգստարան և եկեղեցի, որ այժմ ուխտատեղի արած են մահմետականք և կոչում են Մազան-նանէ:[18] Շրջապարիսպ ունեցած է եկեղեցիս, բայց այժմ աւերուած է: Ասում են թէ Հին-Թաղլարի ժողովուրդն տեղափոխուած է աւերակ գիւղիցս:[19] Ղևոնդ Ալիշանը նույնպես անդրադարձել է պատմական այս կամրջին՝ գրելով. «Խյուտաֆերիյնի մոտ (այս գյուղն այժմ ավերակ է),[20] Առանի և Ատրպատականի միջև կա անվանի մի կամուրջ՝ 12 հաստ կառույց կամարներով, որոնցից երեքը քանդել է Ղարաբաղի Իբրահիմ խանը, որոնք հետո նորոգել են ռուսները: Կամուրջի մոտ են գտնվում Առաքելիս հայոց գյուղն ու մաքրատունը: Կամուրջի հզոր կառուցվածքը և նրա վրայով պատվական քարավանների անցնելը կամուրջին շնորհել են պարսից այդ անունը, որն շանակում է Աստվածաստեղծ:[21] Ք. Օհանյանը «Մուրճ»-ում հետաքրքրական մի տեղեկություն է ներկայացնում կամրջի հնության վերաբերյալ. «2500 տարի սրանից առաջ Զրադաշտը մօտակայ սարերից իջնելով՝ մտնում է Պարտաւ քաղաքը և Պարսկաստան գնալու համար անցնում է Երասխ գետից առանց թրջելու իր ոտները…»:[22]
Հայ գրականության և բանահյուսության մեջ նույնպես կան հիշատակումների: Այսպես՝ կամրջի մասին հիշատակվում է նաև «Մխիթար Սպարապետ» վեպում: Հեղինակը պատմում է, որ 1730 թ. Մեղրիից վերադառնալով, որտեղ հերթական հաղթանակ էր տարել թուրքերի դեմ, Մխիթարը կանգ է առնում Խնձորեսկում, Մելիք Բարխուդարի ապարանքում, որտեղ էլ դավադրաբար սպանվում է նույն մելիք Բարխուդարի որդու, Միհրանի և մի քանի դավաճանների կողմից: Գլխատելով Մխիթարի դիակը, դավաճանները սլանում են Թավրիզ, որտեղ այդ ժամանակ գտնվում էր Աբդուլլահ փաշան (գրավել էր գրեթե ամբողջ Պարսկաստանը): Դավաճանների հետևից Թավրիզ է գնում նաև Գոհարը, փրկելու սիրած տղամարդու գլուխը խայտառակությունից (Աբդուլլահը շատ մեծ գլխագին էր նշանակել Մխիթարի գլխի համար): Աբդուլլահը, հարգելով Գոհարի զգացմունքը և քաջությունը, նրան է հանձնում Մխիթարի գլուխը և դավաճաններին: Գոհարը վերադարձի ճանապարհին, Արաքսի Խուդափերին կամրջին մի մի ծանր քար է կապել տալիս դավաճան եղբոր և մյուս դավաճանների վզներից և գցում գետը: Հետաքրքիր է, Հովհ. Շիրազի հետևյալ տողը «Սիամանթո և Խաջեզարե» բանահյուսական հիմք ունեցող պոեմում. «Հասավ-անցավ մայր Արաքսն էլ՝ Խուդափերին կամուրջով…»: Ս. Օրբելյանի նշած Քարավազի՝ Սևսարի շրջակայքում կառուցված և «երկրորդ Երուսաղեմ» կոչված սրբավայրի մասին բանավոր հիշատակություններ գրեթե չեն պահպանվել: Ադրբեջանական բանահյուսության մեջ, սակայն, պահպանվել է մի ասույթ /«Քամար գոշմար»՝ «Վազող կամար»/[23] այստեղի սրբի զորության մասին, որի քարերը տեխափոխելու և Արաքսը նետելու պատճառով սուրբը պատժել է:[24] Ահա Ս. Օրբելյանը նույն պատմության մասին վկայում է. «Ապա Բարգուշատում մեռնում են Վաչագան և Աբկ Աբաս թագավորները: Եվ Վռամշապուհի թուռն այդ լսելով բազմաթիվ զորքով գալիս ու առավոտյան հանկարծակի մտնում է վանքը, կոտորում կրոնավորներին: Ավագագույններին կապում են, եկեղեցին քանդում, հիմնահատակ կործանում, քարն էլ թափում են գետը»: /Տե՛ս նկարախումբ 1/[25]
Խուդափերինի կամ Քարավազի կամուրջը ունեցել է առևտրատնտեսական կարևոր նշանակություն: Պատմական Սյունիքի գավառները և Արցախը հարավի հետ հիմնականում կապ են ունեցել այս կամուրջներով:[26]
Խուդափերինի կամ Քարավազի պատմական տարածքը:
Խուդափերինի շուրջ հիմնականում բնակություն են ունեցել հայերը և պարսկալեզու ժողովորդները: Այսպես՝ դեռևս Խամսայի մելիքությունների շրջանում Խուդափերինի հյուսիսային մասում հիմնականում հայեր էին բնակվում, իսկ հարավային մասում՝Արևելյան Ատրպատականի Հասանուի շրջանում, որ Արևմտյան և Արևելյան Դիզմարի շրջանների հետ միասին կազմում էին մերձերասխյան Արասբարան (պրս. Arasbārān) բնապատմական գոտին, որը նախկինում հայտնի էր որպես առանձին վարչատարածքային միավոր՝ Ղարադաղի (թյուրք.–պրս. Qaradāğ) կամ Ղարաջադաղի (թյուրք.–պրս. Qarajadāğ) մահալ,[27] բնակչությունը պատմականորեն բաղկացած էր հայերից և իրանալեզու ատրպատականցիներից։ Սկսած 1828թ. Ղարադաղի և Դիզակի հայկական գյուղերի բնակչությունը Թուրքմենչայի պայմանագրով հիմնականում տեղափոխվեց Ռուսական կայսրությանը անցած այսրկովկասյան տարածքներ, իսկ 1950–ականներից՝ նաև Թեհրան և Թավրիզ, ինչի հետևանքով արդեն Խորհրդային միության օրոք մշտական հայկական բնակչություն չկար։ Այս տարածք թյուրքալեզու ցեղային միավորները սկսել են մուտք գործել դեռևս 15–16–րդ դարերից:[28] Տեղանքի՝ օսմանցիներից գրավված հայկական տարածք լինելու մասին նշում է նաև Դավրիժեցին՝ «…մինչև Խադաֆրին ենթարկել էին իրենց իշխանությանը»:[29] Ստ. Օրբելյանը բավականին տեղ է հատկացնում այս տարածքի նկարագրությանը իր «Պատմության» ԻԱ գլխում: Հստակորեն նշում է, որ Սևսարի այդ հատվածը, կամ Քարավազ վայրը ընդգրկվել է պատմական Սյունիքի մեջ. «Աբլ Աբասն ու Վաչագանը, Սյունիքի իշխանին խնդրելով, վանքի համար սահմաններ առանձնացրին: Տվեցին հինգ ՝ այսպիսի սահմաններով՝ սկսած Սևասարից մինչև Բոթեբոթեր, դեպի վար, որտեղ թզենու գետն է, մինչև ուրկանոցի այգիները, այնտեղից մինչև Աղավնո գետի պտույտները, Նակորզանի եկեղեցու դիմաց, մինչև աստծո տունը»:[30] Գյուտը՝ Վասակը, աշխարհից մեկուսանալով, բնակություն էր հաստատել Երասխի եզրին՝ «Քարավազ կոչված տեղում»:[31] Նա այստեղ խաչով կնքում է պարսից թագավորի եղբորորդուն՝ Աբլ Աբասին, որին փեսա դարձրեց Աղվանքի արքա Վաչագանին. «Գետի ափին բերդ կառուցեցին, որ նա այնտեղ բնակվելով պաշտպանի կրոնավորներին: Ապա Աբլ Աբասն ու Վաչագանը, Սյունիքի իշխանին խնդրելով, վանքի համար սահմաններ առանձնացրին»:[32] Պարզ է դառնում, որ տարածքը գտնվել է Սյունիքի իշխանության ներքո: Խուդափերինի շրջակայքի մասին բազմաթիվ տեղեկություններից բացի Ս. Օրբելյանը նշում է նաև Սևսարի, բազում եկեղեցիների շինության և այն մասին, որ տեղի հոգևորականները անմիջական առաջնորդներ են ունեցել Կապանից:[33]
Ժամանակին Այս տարածքը հայտնի է եղել ոչ միայն կամուրջով, այլև տարբեր հուշարձաններով: Ճիշտ է, այս և հայկական այլ տարածքներ միջնադարից արդեն ունեին այլալեզու բնակիչներ, բայց պատմականորեն դրանք ճանաչվում էին որպես հայկական բնակավայրեր: Օրինակ՝ Մինչխորհրդային հեղինակներից Ալիշանը, Մակար Բարխուդարյանը, այլ հեղինակներ, նշում են, որ 18-20-րդ դարերին տարածքում եղել են հայոց ավերակ բնակավայրեր ու եկեղեցիներ:[34] Խորհրդային տարիներին, երբ տարածքում՝ Ադրբեջանի կազմում, ստեղծվում է Ջաբրայիլի շրջանը՝ հայոց բնակավայրերի տեղում, նշված եկեղեցիներն ամբողջովին ավերվում են, ու հետքերը չեն պահպանվում:[35] Այստեղից հետևում ենք, որ մինչև 18-րդ դարի հայերը այս տարածքների հիմնական բնակիչներն են եղել, և միայն նրանց բացակայության պայմաններում են ավերվել եկեղեցիներն ու մյուս հուշարձանները:[36]
Հավանաբար հետագայում, երբ առաջ եկան Խամսայի մելիքությունները, և Կովսականի արևելյան և Աղահեճքի հավային մասերը սկսեցին բնակեցվել թյուրքալեզու ցեղերով, Խուդափերինի կամ Քարավազի շրջակայքը ընդգրկվեց Դիզակի մելիքության մեջ. «Բայց երբ այն անջատվել է Սյունիքից, միայն իր ամրությամբ է աչքի ընկել հայոց հարստության մեջ»:[37] Արդեն 17-18-րդ Դիզակի մելիքության տարածքն ընգրկում էր նույնանուն լեռներից մինչև Արաքս ընկած հողերը և Հասան-Ջալալի երբեմնի հզոր իշխանատիրույթի մասն էր կազմում, Մելիք-Եգանյանների իշխանական տարածքը:[38] / Տե՛ս նկարախումբ 2/
Պետք է նկատել, որ պատմագրության մեջ այս տարածքը վարչական ընդգրկման առումով կնռճոտ հարցեր է ունեցել: Հարցն ավելի է դժվարացել տեղանունների փոփոխության հետևանքով:[39] Օրինակ՝ Ղ. Ալիշանը այս մասի տեղանունների գերակշիռ մասը տալիս է ոչ հայկական անուններով՝ նշելով Դիզակի մելիքության սահմանում. «Քենտիլանի և Երասծի խառնարանի մոտ կան Պեյսամլը, Կյուլդանլը, Ըշըգլը, Գուրուզայի մոտ՝ Պեկմեննի գյուղերն ու ամրոցները, Չերեքենի մոտ՝ Պապի գյուղն ու ամրոցը, Քոզլուի մոտ՝ Միրզա-մեխդուլի բերդը, մյուս գետակի արևմտյան կողմում՝ Մարիլյան բերդը: Սրա մուտքից դեպի Սյունիք իրար հետևից ընկած են հետևյալ գյուղերը՝ Ապտալը, Սրճալը, Շահչինարը, Սաֆարը, Մենտաճիխը, Էշեկ-մեյտանը, Խյուտուֆերիյնը, Ալիճախլը՝ հագարի գետի և Սյունիքի լեռների անջրպետին մոտ»:[40]
Քարավազի կամ Խուդափերինի հայկական մասի շրջակայքը գրեթե ուսումնասիրված չէ: Բայց այս տարածքում բնակության հետքերը հասնում են բրոնզե ժամանակաշրջանից մինչև Պաթևական տիրապետության: Պարսկական կողմի վերջին ուսումնասիրություններից պարզ է դառնում, որ 2.500 քառակուսի մետր տարածք է զբաղեցնում հնագիտական կայանը: Այստեղից հայտնաբերվել են շրջանաձև բնակատեղի, բրուտի արհեստանոց և նյութական մշակույթի հազվադեպ նմուշներ /Տե՛ս նկարախումբ 4/:[41]
Քարավազից կամ Խուդափերինից այսօր ընդամենը կամուրջն է մնացել, որը, չնայած ավերված վիճակում, հրաշալի է ու գեղեցիկ՝ կապուտակ ջրերի մեջ: Ներքին կամուրջը, որ կանգուն է ամբողջությամբ, գրեթե չի գործածվում: Մոշի և այլ մացառների թփերը փակել են կամուրջ տանող ճանապարհը: Մոտակա գյուղն էլ է ավերակ: Հեռվից ենք կարողանում նկատել ներքին կամուրջը:
Հավատով ենք, որ մոտ ժամանակներս ավերակներից նորից կհառնեն հնադարյան մեր շեները, և Քարավազ-Խուդափերինի շուրջ նորից կյանք կառնեն հայկական բնակավայրերը:
Գրականություն
Ալիշան Ղ., Արցախ, Ե., 1993։
Առաքելյան Վ., Գրաբարի քերականութիւն, Ե., 2001։
Բարխուդարյան Մ., Արցախ, Բաքու., 1895թ., վերահրատարակված՝ Ստեփանակերտ, 1995թ. և Երևան, 1996։
Դաւրիժեցի Ա., Գիրք պատմութեանց, Ե,, 1990։
Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»–ի. Ե․, 1963։
Լեո, Երկեր, հ. 4, Ե., 1967։
Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Ե., 1999։
Կարապետյան Ս․,Արցախի կամուրջներ, Ե․ 2009:
Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, Ե․,1979։
Յակոբեան Ա., Պատմա-աշխարհագրական եւ վիմագրագիտական հետազօտութիւններ /Արցախ եւ Ուտիք/, Վիեննա- Երեւան, 2009:
Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, Վենետիկ, 1837։
Պետրոսյանց Տ., Հայկական իշխանական զինանշանները Ե., 2004։
Րաֆֆի, Խաչագողի հիշատակարանը, Ե., 1987:
Րաֆֆի, Խամսայի Մէլիքութիւնները, Թբիլիսի, 1882։
Օրբելյան Ս., Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986։
«Մուրճ», թիվ 1, Թիֆլիս, 1903։
Həsənov T., Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğalının ağır sosial-iqtisadi nəticələri. Baki, 2002․
Farhang-e Joγrāfiyāyi-e Irān, vol. 4, Tehrān, 1330 (1951)․
Qarabağ: Folklorda bir tarixdir, I kitab, Baki, 2015։
Oberling P. The Tribes of Qaraca Dāğ: A Breaf History. Oriens, vol. 17, 1964.
http://mapcarta.com/25784236/Map/
[1] Այն մասին, որ Խուդափերինի կամուրջների հյուսիսային ափը ընդգրկվել է պատմական Սյունիքի տարածքի մեջ, հիշատակում է Ս. Օրբելյանը իր պատմության ԾԷ գլխում՝ «Հայոց կաթողիկոս տեր Սարգսի շրջաբերական գրությունը Սյունիքի ամբողջ թեմին»՝ նշելով Սյունիքի սահմանները. «Առանձնացվում է նաև Աղվանքի սահմանը՝ Ռմբաձորը (Ըռմբիձոր), Ծարգավառը, Աղահեճը, որը հատում է Աղավնո գետը, մինչև Քարավազի կամուրջը, և Հաբանդ գավառը, մինչև Երնջակի սահմանի Բստի ձորը՝ գրավված գողթնեցիների կողմից, նաև Վանանդնու Գողթը ամբողջովին, որոնք թեպետ և եպիսկոպոս ունեն, և սահմանափակ տեղերի համար էլ դեռ կար, բայց ենթարկվում էր Սյունիքին» /Տե՛ս Ս. Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե., 1986թ., էջ 263/:
[2] Գրականության մեջ առավելապես տարածված է պարսկական անունը:
[3] /Տե՛ս քարտեզը http://mapcarta.com/25784236/Map/:
[4] Այս մասին կարելի է տեսնել T.Həsənov. Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğalının ağır sosial-iqtisadi nəticələri. Baki, 2002 /այս աշխատանքում ստուգաբանական փորձ կա Խուդափերինի վերաբերյալ/:.
[5] Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի, Վենետիկ, 1837թ., Էջ 966:
[6] Ք. Օհանյանը, նկարագրելով կամրջի՝ քարվածքի վրա կանգնած լինելը, այսպես է բացատրում. «Ղարաբաղում «քարուածք» են ասւում մի շարք քարեր, որոնք գետի լայնութեամբ միմեանցից մօտիկ զետեղուած լինելով բնութիւնից, թոյլ են տալիս առանց թրջուելու անցնել գետը»: /Տե՛ս «Մուրճ», թիվ 1, 1903թ., Թիֆլիս, էջ 62/:
[7] Մյուս մասը համապատասխանում է պատմական Հայաստանի Փայտակարան նահանգին: Րաֆֆին «Խաչագողի հիշատակարանը» գրքում նշում է Խուդափերինի պարսկական կողմի մասին. «Ղարադաղը պատմական Հայաստանի Փայտակարան նահանգն է, գտնվում է Ղարաբաղի հանդեպ՝ Երասխ գետի մյուս ափում։ Չալաբեանցիների արշավանքից առաջ երկրի ազգաբնակչության մեծամասնությունը կազմել են հայերը, սակայն վերջիններիս դաժան հարստահարության հետևանքով տեղաբնիկները գաղթել են Ղարաբաղ և Թավրիզ«: /Տե՛ս նույնանուն գրքի չորրորդ մասում, Ա/:
[8] Դեռևս ջրամբարի կառուցման շրջանում Ադրբեջանի կառավարության օժանդակությամբ կազմակերպվեց «Xudafərini xilas edək» «Փրկենք Խուդափերինը» ֆորումը, որը դիմել էր ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պատմական հուշարձանների պահպանման վարչությանը՝ դատապարտելով Իրանին և Հայաստանին Խուդափերինի «ադրբեջանական» մշակութային կոթողը ոչնչացնելու մեղադրանքով: Սակայն այսօր էլ Խուդափերինի երկու կամուրջներն էլ կան, և ջրամբարը որևէ կերպ չի սպառնում նրան:
[9] Կարծիք կա, որ կամուրջը կործանել է Իբրահիմ խանը, որպեսզի կանխի պարսկական ներխուժումը դեպի Արաքսի հյուսիսային մասերը՝ Ղարաբաղի խանություն:
[10] Ս.Կարապետյան, «Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում», Ե., 1999թ., էջ 242: Որոշ հեղինակներ նշում են թաղերի տարբեր թվեր՝ 9, 12:
[11] Բնավոր զրույցներ կան, որ կամուրջն ավելի հին է և կառուցվել է Ալ. Մակեդոնացու օրոք: Իհարկե, որևէ տեղեկություն չկա հայկական աղբյուրներում կամուրջի կառուցման ժամանակագրության մասին, բայց որ այն եղել է շատ կարևոր ու այդ տարածքի համար միակը, դրա մասին նշում է նաև Րաֆֆին. «…այդ կողմից միակ անցքն է Երասխ գետից»: /Տե՛ս Րաֆֆի, Խամսայի Մէլիքութիւնները, Թբիլիսի, 1882թ., էջ 355/:
[12] Դրունք Հայոց-ը Զաքարիա Ղազվինին կոչել է «Արմինիյան անցք/դուռ»։ «Դրունք»-ը հայերենի «դուռ» բառն է, որի «յոգնակի ուղղականը կազմւում է ք-ով, միայն հիմքակազմ ն-ից առաջ ը-ն չի գրւում, դառնում է շետաւոր ու»: /Տե՛ս Վ. Առաքելյան, Գրաբարի քերականութիւն, Ե., 201թ., էջ 69/:
[13] Նակորզանը Տաթևի հարկացուցակում նշված է 20 միավոր հարկաչափով և եղել է առևտրական ճանապարհի վրա: Ս. Օրբելյանը նրա տեղը նշում է «Աղավնո գետի պտույտներում» /տե՛ս Ս. Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, էջ 117/:
[14] Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, էջ 457:
[15] Արշավախումբը ղեկավարում էր արցախցի պատմաբան, պ.գ.թ., դոցենտ Լ. Հովհաննիսյանը:
[16] Այն անվանում են նաև Եկատերինայի կամուրջ, քանի որ 18-րդ դարում վերանորոգվել է Եկատերինա 2-րդ կայսրուհու օրոք: Ռուս-պարսկական 2-րդ պատերազմի ժամանակ՝ 1826թ., պարսից թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի 60000-անոց բանակը այստեղով է անցել ու հարձակվել Շուշիի վրա:
[17] Ըստ որոշ աղբյուրների՝ 12-13-րդ դարերի կառույց է։ 16-րդ դարում հիշատակվում է օսմանյան պետության սահմանների մատնանշման առիթով. «Եվ մինչև ի Խուդաֆրին»: 1805 թվականին տեղի ունեցած դեպքերի առնչությամբ 1817 թվականին գերմանացի դիվանագետ Մորից ֆոն Կոցեբուն նշել է. «… գեներալ Ցիցիանովը տասներկու հազար մարդոց հետ և մի քանի թնդանոթներով գնաց Աբբաս Միրզայի դեմ և կատարյալ պարտության մատնեց նրան: Թագավորը՝ Ֆաթ Ալի շահը, որ մի մեծ բանակի գլուխ անցած գտնվում էր Արաքսի այս կողմը, ծայրահեղ շտապանքով նահանջեց գետի մյուս ափը, և նույնիսկ քանդեց Հուդերապինի (Huderapin) գեղեցիկ կամուրջը, որ տակավին ավերակ է»: 1890-ականների սկզբներին նշվել է. «…վարի կամուրջն հիմնարկուած է նոյնպէս բնականին վէմ քարերի վերայ, որ ունի տասնհինգ աչք, որոնց ոտքերն շինուած են քարով և թաղերն՝ թրծեալ ազիւսով և կրաշաղախ ցեխով»: 1975—1977 թվականների ընթացքում իրականացված ուսումնասիրություններից երևում է, որ կամրջի 15 թռիչքներից ամենաերկարն ունեցել է 8,80 մ երկարություն, իսկ ամենակարճը՝ 5,80 մ։ Այս մասին տե՛ս Արցախի կամուրջներ, Սամվել Կարապետյան, Ե., 2009:
[18] Այս սրբավայրը համապատասխանում է Ս. Օրբելյանի նշած Գյուտի և Քրիստոսասերի կառուցած սրբավայրին, որին անվանել են «երկրորդ Երուսաղեմ», իսկ բարձունքը՝ «Գողգոթան»: Ահա այսպես է նկարագրում Ս. Օրբելյանը. «Տեղը /սրբավայրի/ փոխում են ժայռից վեր, հարթում քարքարոտ տեղերը, շինում են երեք եկեղեցի՝ սուրբ երրորդության անունով: Եվ սրա համբավը տարածվում է ամբողջ աշխարհում» /Ս. Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 116/:
[19] Մ. Բարխուդարյան «Արցախ», Բաքու., 1895թ., վերահրատարակված՝ Ստեփանակերտ, 1995թ. և Երևան, 1996թ., էջ 41:
[20] Հայկական Խուդափերինի ավերումից հետո թյուրքալեզու ատրպատականցիներ են բնակվել մինչև Արցախյան գոյամարտը:
[21] Ղ. Ալիշան, «Արցախ», Ե., 1993թ., էջ 121:
[22] «Մուրճ», թիվ 1, 1903թ., Թիֆլիս, էջ 63:
[23] «Վազող կամար»
Մեկ էլ Գումլախի ու Խուդաֆերինի արանքում մի սուրբ(ավայր) կար, Քյամար Գոշմար // էին ասում։ Հետո էնտեղ Խուդաֆերինում էլ մի մարդ կար: Այդ սրբավայրի բակի քարակույտը այդ մարդուն տեղափոխել տալով՝ Արաքսն էր նետել: Սահմանն ացնկացնելիս սահմանին էր ընկել։ Մի քիչ էլ գժի նման Գարաշ անունով մի մարդու նետել տվեցին Արաքսը»։
«KƏMƏR QOŞMAR»
Bir də Qumlaxnan Xudafərinin arasında bir pir vardı, adına Kəmər Qoşmar deyirdilər. Orda Xudafərində bir kişi vardı. Urusdar o pirin daşdarını o kişiyə daşıtdırıf Araza töhdülər. Sərhət çəkiləndə sərhədə düşmüşdü. Qaraş addı kişiyə tökdürdülər Araza, bir az da dəli kimiydi.
[24] Qarabağ: Folklorda bir tarixdir, I kitab, Baki, 2015, səh., 135.
[25] Ս. Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 118:
[26] Պակաս նշանակություն չի ունեցել նաև ռազմաքաղաքական առումով. թե՛ հյուսիսից, թե՛ հարավից նախատեսվող փոխհարձակումների համար ռազմական միակ կամուրջը Խուդափերինինն էր: Լեոն նրա ռազմական նշանակությանը բազմիցս է անդրադարձել. «Անհամեմատ ծանր պայմանների մեջ էր գտնվում մյուս խոշոր ծայրագավառը, Ղարաբաղը: Նրան Պարսկաստանից բաժանում էր Արաքս գետը, բայց այն մի թույլ անջրպետ էր, որովհետև հենց ասյտեղ, Ղարաբաղի սահմաններում էր, հնուց գոյություն ուներ Խուդափերինի կամուրջը, հարմար ճանապարհ պարսից բանակների համար, որ ուղղակի տանում էր երկրի սիրտը / Տե՛ս Լեո, Երկեր, հ. 4, Ե., 1967թ., էջ 365/»:
[27] Տե՛ս Farhang-e Joγrāfiyāyi-e Irān, vol. 4, Tehrān, 1330 (1951), p. 419.
[28] Տե՛ս Oberling, P. The Tribes of Qaraca Dāğ: A Breaf History. Oriens, vol. 17 (1964), pp. 60-95.
[29] Ա. Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Ե,, 1990թ., Էջ 18:
[30] Ս. Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն», էջ 117:
[31] Այս մասին տե՛ս Ս. Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 115: Ս. Օրբելյանի պատմության ծանոթագրությունում նշվում է, որ այս սահմանների տեղադրությունը ճշտված չէ:
[32] Նույն տեղում, էջ 117:
[33] Նույն տեղում, էջ 118:
[34] Երբ մենք ադրբեջանական լրատվական ցանցերում ուսումնասիրում էինք Խուդափերին կամրջի մասին տեղեկությունները, նկատեցինք, որ մի հին տեսագրության մեջ նկարված են Ջաբրայիլի երկու հայկական եկեղեցիներ, որոնք ոչ միայն այսօր չկան, այլև տեղեկություններ չունենք, թե ո՞ր եկեղեցիներն են դրանք: /Տե՛ս նկարախումբ 3/
[35] Այս տարածքը ամենայն հավանականությամբ ընդգրկվել է Հայկական լեռնաշխարհի հատված հանդիսացող Սև քարի (պրս. Siyāh Kōh, թյուրք. Qara Dāğ կամ Qaraja Dāğ) լեռնաշղթայի մեջ։ Պարսկերենից և այստեղից թյուրքերեն թարգմանաբար նշանակում է Սև Լեռ: Այս լեռնաշղթան դեռևս Ստրաբոնին հայտնի է որպես Άρμενίωο ‘Όρη – «Հայկական լեռներ», որտեղ գտնվում էր Երասխի հովիտը՝ Քարավազի (Խուդափերինի) կամուրջը տանող նշանավոր Դրունք Հայոց լեռնանցքը (տե՛ս Երեմյան, Ս. Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»–ի. Երևան, 1963, էջ 50)։
[36] Գտչավանքի արձանագրություններում նույնպես հիշատակվում է տեղանքը: Ա. Հակոբյանը, հետևելով Եսայի Հասան-Ջալալյանցի եւ Խաչիկ Դադյանի վերծանում-ընթերցումներին, փորձում է որոշակիացնել գետանցները՝ ըստ այդմ էլ՝ տարածքը: Նույնացնում է Նակորզանի և Գետահատի գետանցները. «Գետահատի «աւազը» համապատասխանում է Ասլանդուզի կամ Խորադիզի յայտնի գետանցին: Հնարաւոր է, որ ոչ թէ Խուդափերինի Զ դարի կամրջով, այլ հէնց այստեղով էին անցնում Իրանից Արցախ թափանցող աւարառուները»/ Տե՛ս Ա. Յակոբեան, Պատմա-աշխարհագրական եւ վիմագրագիտական հետազօտութիւններ /Արցախ եւ Ուտիք/, Վիեննա- Երեւան, 2009թ ., էջ 99/:
[37] Ղ. Ալիշան, Արցախ, Ե., 1993թ., Էջ 8:
[38] Այս մասին տե՛ս Տ. Պետրոսյանց, «Հայկական իշխանական զինանշանները» Ե., 2004թ., էջ 92-95:
[39] Այս հարցում ամենավերջին աշխատանքը թերևս վերագրվում է Ա. Հակոբյանին, որ վիմագրական նյութի հենքի վրա ինչ-որ չափով որոշակիացրել է տեղանքի պատմաաշխարհագրական տվյալները /Տե՛ս Ա. Յակոբեան, նշվ. աշխ../:
[40] Ղ. Ալիշան, Արցախ, Էջ 121
[41] Տե՛ս http://aftabir.com, http://safargardi.com, http://kimiastone.com/ պարսկական կայքերը: Պարսկական Խուդաֆերին բնակավայրում նույնիսկ բացվել է երկրագիտական թանգարան, որտեղ ցուցադրված են երկրորդ հազարամյակում թվագրվող խեցեգործական, բրոնզե եւ ոսկերչական բազմաթիվ իրեր: Հետաքրքրական է նաև, որ հնագիտական գտածոները չեն վերագրվում պարսկական մշակույթին, այլ Արաքսի հարակից տարածքում ապրող ժողովուրդներին: Հնագիտական պեղումներից հայտնաբերվել են գանձեր, նյութական և հոգևոր մշակույթը բացահայտող, բնակչության տեղաբաշխումները հաստատող իրեր՝ ի լրումն պատմական այլ հուշարձանների: Ըստ հնագետների՝ Խուդափերինի տեղանքում եղել է քաղաք: Նշվում է, որ գտածոները վերագրվում են «Եվրասիական» էթնիկ քոչվորներին, որոնք հիմնականում զբաղվել են անասնաբուծությամբ: Այդ են վկայում ոչխարի, այծի, կովի, ձիու և լծասայլերի գտածոները, կենդանիների զոհաբերումն ու մարդկանց հետ թաղումը:
Հայտնաբերված գերեզմանների պեղումներից պարզ են դառնում, որ թաղումները կազմակերպվել են ծիսակարգով, հավատացել են մահից հետո կյանքին: Ընդ որում՝ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ եղել է տղամարդկանց և կանանց որոշակի իրավահավասարություն:Հետաքրքրական է, որ կանանց թաղել են ծառի կեղևով փաթաթված: Հայտնաբերվել են նաև ձկնաորսության իրեր: Այստեղ արդեն գործածական են եղել որսակեռիկները: Խուդափերինի շրջակայքում դեռևս չորս հազար տարի առաջ մարդիկ արդեն տիրապետել են նաև բրոնզի, երկաթի, անագի ձուլմանը. զարգացած է եղել մետաղագործությունը /գտնվել են մետաղյա իրեր/: Հնագիտական շերտերը վկայում են, որ այս մշակույթը ընդհանուր տարածում է ունեցել Արաքս գետի միջին հոսանքի հարավային մասում՝ մոտ 150 կմ շառավղով, և կարելի է նույնացնել Արաքսյան մշակույթին:
